Wielokulturowość w praktyce: polityka wobec zróżnicowania językowego Sławomir Łodziński Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego i mniejszości (semestr zimowy, środy, godz. 10-12, sala 401) wykład nr 5

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 1. Wstęp - powtórzenie spisy powszechne ludności jako źródło informacji społecznych i przedmiot badań socjologicznych: znaczenie spisów powszechnych (pytań etnicznych) dla polityki wielokulturowości i anty-dyskryminacyjnej (problem - idea „równości”); spisy a „produkcja” klasyfikacji etnicznych (inaczej kategorii, „różnic” etnicznych itp.): tworzenie kategorii „urzędowych” i następnie potrzeba administrowania nimi (klasyfikacje i dane etniczne są niezbędne dla programów pomocy społecznej); „efekt rzeczywistości” – tworzenie nowych grup społecznych, publiczne pokazywanie ich istnienia i liczebności, „powoływanie ich do istnienia”, mobilizacja etniczna itp.: przykład spisów w krajach kolonialnych i postkolonialnych – B. Anderson, Wspólnoty wyobrażone, Kraków 1997 (roz.7, s. 160-181), spisy odgrywają podobną rolę „narodową” jak mapa, muzeum itp.; spisy a „instrumentalizacja” („radykalne upolitycznienie”), „ideologizacja” etniczności: zmiana etniczności nawykowej na rzecz refleksyjnej i świadomej, przejście z płaszczyzny oczywistości, nawyku, codzienności na płaszczyznę wyborów świadomych lub też ideologicznie motywowanych deklaracji.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 2. Język a polityka wielokulturowości: język jest podstawowym kodem kultury funkcjonującym w świadomości społecznej; funkcje języka - wytwarzanie spójności społecznej grupy: komunikacyjne (służące porozumiewaniu się ludzi); symboliczno- identyfikacyjne. losy języka są zawsze związane z losami zbiorowości; język jako czynnik tożsamości etnicznej: używanie języka informuje o przynależności do określonej wspólnoty, jest aktem działania i wskazówką (język jako formacja dyskursywna) – rola w wyznaczaniu opozycji „swój” i „obcy” ; posługiwanie się danym językiem ustawa jednostkę w określonym „polu znaczeniowym” klasyfikując ją do danej kategorii etnicznej. wielość języków: problem zrozumienia (podobieństwo i różnice), znaczenie polityczne i ekonomiczne, prestiż społeczny języka; ochrona języków jako problem polityki wielokulturowości.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 3. Państwo wobec języka - polityka językowa: wpływ państwa na sytuację językowa ma dwojaki charakter: pośredni (przez kształtowanie terytorium kraju, politykę imigracyjną itp.) i bezpośredni - przez politykę językową. polityka językowa ma charakter „etniczny” (narodowościowy); funkcje polityki językowej: narzędzie pracy administracji (sprawność komunikacyjna; język oficjalny i urzędowy); instrument komunikacji władzy z obywatelami (jakim językiem i w jakim stylu?); instrument polityki wewnętrznej (kształtowanie znajomości języka, oświata, integracja społeczeństwa itp. ); instrument polityki zagranicznej (promocja pozycji kraju za granicą, wzmocnienie więzi z diasporą, z innymi krajami). polityka językowa a wielojęzyczność.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 4. Ogólny kontekst ożywienia „językowego” w Europie (lata 60/70-te): ożywienie etniczne w Europie lat 60 i 70-tych XX wieku dotyczyło: wyłącznie grup mniejszościowych o silnej bazie terytorialnej i językowej; ich żądania sprowadzały się do: rozszerzenia roli języka mniejszościowego w życiu publicznym (szkoła, media i życie polityczne); uzyskanie pewnego stopnia autonomii. cechy grupy mniejszościowej (mniejszości językowej); samo kategoryzacja (grupa etniczna przechodzi od fazy „w sobie” do etapu „dla siebie”, stają się grupami autotelicznymi); dążenie do formalizacji i instytucjonalizacji pewnych form zachowań i interakcji etnicznych (zwłaszcza języka, dążenie do standaryzacji). osłabienie państwa narodowego (ze względu na możliwości egzekwowania lojalności obywateli); punkt przełomowy to II wojna światowa i następnie powstanie organizacji międzynarodowych (europejskich) – NATO, UE (EWG).

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 5. Cechy „ożywienia etnicznego (językowego)” według Erika Allardta: czas - przełom lat 60. I 70. XX wieku; odrodzenie świadomości etnicznej wśród grup peryferyjnych i „pasywnych” (ich etniczność uzyskuje wymiar polityczny i publiczny); profesjonalizacja aktywności etnicznej: powstawanie nowych organizacji i stowarzyszeń; liderzy „nowego typu” - absolwenci wyższych studiów, kompetentni w relacjach z mediami i w oddziaływaniu na świadomość społeczną. ożywienie miało charakter „lewicowy”; zwiększenie zdolności państwa do reagowania na żądania grup mniejszościowych: przejście od fazy „mniejszość – większość” (etap dyskryminacji) do fazy „walki o uznanie” (interakcja z większością z pozycji równego, choć jedynie „mniejszego”, a nie „gorszego i zacofanego”.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 6. Inne teorie „ożywienia etnicznego (językowego)”: a) etniczne; założenie i kierunek wyjaśnień - pierwszoplanowa rola etnicznego wymiaru ożywienia (własna kultura i świadomość wspólnego pochodzenia jako podstawowe elementy - endogenne własności grup etnicznych) teoria mobilizacji etnicznej (William R. Beer): modernizacja terenów peryferyjnych („kolonii wewnętrznych”), wyłonienie się nowych elit „mniejszości”, etniczność jako baza do mobilizacji społecznej i wysuwania żądań. teoria radykalizacji grup etnicznych (Norman Anderson): dwa równoległe procesy – upodabnianie się stylów życia i dążenie do różnic regionalnych (etnicznych), odrzucenie państwa narodowego. koncepcja „przebudzenia etnicznego” w ramach narodu-państwa (R. Pertrella): „perspektywa „od dołu”, domaganie się nowych ram dla rozwoju (decentralizacja), czynniki endogenne (mniejszość), egzogenne (państwo- naród), interweniujące.  

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 7. Inne teorie „ożywienia etnicznego (językowego)”- współczesne: b) regionalne (terytorium): założenie i kierunek wyjaśnień: podkreślanie wagi terytorium, na podstawie którego jest tworzona tożsamość regionalna; re-afirmacja tożsamości regionalnych jako reakcja na globalizacje (potrzeba zakorzenienia) rosnąca rola regionów w nowym europejskim i globalnym porządku. UE (EWG) i polityka regionalna: UE nie tylko jako pośrednik, ale też jako katalizator decentralizacji i „ożywienia etnicznego”; środki europejskie są kierowane do regionów (z pominięciem „centrum”), konkurencja o te środki wewnątrz państwa dorównuje konkurencji między państwami; władze regionalne jako „nowi” aktorzy polityczni, których obecne „przebudzenie” i aspiracje są pretekstem do zmian państwa narodowego (jego regionalizacji).

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 8. Inne teorie „ożywienia etnicznego”: C) „narodowe” (nowy regionalizm, neo-nacjonalizm, nacjonalizm pragmatyczny) – jako dążenie regionów do autonomii politycznej: wybitny specjalista: Michael Keating (Katalonia, Szkocja, Quebec): łączenie 3 perspektyw: „nacjonalizm mniejszości” (minority nationalism) – w znaczeniu mniejszości „kulturowych”; „nowy regionalizm” (new regionalism) – „odrodzenie terytorium”; „proces budowania narodu” (nation-building process). ruchy te są czymś więcej niż doraźnymi ruchami politycznymi nastawionymi na “wyrwaniu” państwu jak najwięcej przywilejów dla siebie lub grą polityków o poparcie polityczne, nie są one także „powrotem do przeszłości”; stanowią one nowoczesne i złożone zjawisko „re-terytotrializacji” życia społecznego o charakterze obywatelskim.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 9. Michael Keating - cechy „nowego regionalizmu” („neo-nacjonalizmu”): ma miejsce w regionach o już pewnej autonomii politycznej: zachodzi więc w społecznościach obywatelskich. kładzie większy nacisk na wymiar obywatelski niż etniczny regionu: od kryteriów „pierwotnych”/ primodalnych do objęcia całej wspólnoty terytorialnej. w tych społecznościach „wielość tożsamości narodowych” jest traktowana jako „zasób polityczny”; są to regiony raczej zamożne: cechuje je bardziej sytuacja „relatywnego uprzywilejowania” niż „relatywnej deprywacji”. ideologia: przewaga idei liberalnych i socjaldemokratycznych, ale są one w różnym stopniu „przemieszane”.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 10. Michael Keating - cechy „nowego regionalizmu” (cdn.): różne elementy ideologii są kierowane do różnych części/grup wspólnoty regionalnej; główne dylematy polityki i ideologii: etniczny/obywatelski; przeszłość/przyszłość; lokalny/globalny; separatyzm/autonomia. popieranie autonomii ma charakter „wielowymiarowy”: nie popiera się jednej partii politycznej. partie „nowego regionalizmu” (neo-nacjonalistyczne) są organizacjami : stosunkowo „młodymi”, które cechuje „ambiwalencja”/zmienność oraz ewolucja celów politycznych. nowa „geometria” władzy: debaty polityczne dotyczą i toczą się w 3 naraz wymiarach – regionalnym, państwowym i ponadpaństwowym.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 11. Język a ruchy etnoregionalne w Europie: istnienie ruchów etnicznych (etno-regionalnych), które tworzą się wokół języka i dla których język jest centralną wartością; przykłady (język – naród – państwo ?): Francja – język (ruch) oksytański i bretoński; Niemcy – język (ruch) dolnoniemiecki i łużycki; Włochy – język (ruch) sardyński, friulski, ladyński; Szwajcaria – język (ruch) retoromański; Hiszpania – język (ruch) galisyjski, ruch kataloński i baskijski; Polska – język (ruch) kaszubski, śląski. dążenie do standaryzacji tych języków, ich oficjalnego uznania, zwiększenia obecności w sferze publicznej, tworzenie na ich bazie instytucji autonomii kulturalnej oraz polityczno-terytorialnej reprezentacji tych języków; Nicole Dołowy-Rybińska, Języki i kultury mniejszościowe w Europie: Bretończycy, Łużyczanie, Kaszubi, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2011.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 12. Wielokulturowość a zagrożenie językowe: typologia języków zagrożonych: zagrożone (unsafe, słabo posługują się nim dzieci), zdecydowanie zagrożone (definitely endangered – językiem posługuje się pokolenie rodziców i starsze), poważnie zagrożone (severely endangered – języka używa pokolenie dziadków i starsze), krytycznie zagrożone (critically endangered – język zna garstka osób z najstarszego pokolenia), wymarłe (extinct) – językiem nikt się już nie posługuje. czynniki zagrożenia językowego: demografia (mała liczba osób, umieralność starszych, bycie mniejszością); migracje (przymusowe) i asymilacja językowa (kulturowa); „nowoczesność” - powszechna edukacja i media (w języku oficjalnym - języku większości); brak motywacji do posługiwania się językiem (marginalizacja i wykluczenie języka, „piętno” gorszości , folkloryzacja języka i kultury mniejszościowej); zmiana podejścia do języków (grup) mniejszościowych - odrodzenie etniczne i językowe (HR, prawa mniejszości, sprzyjająca atmosfera społeczna).

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 13. Odwracanie „zmiany językowej” (J. A. Fishman, Reversing Language Shift…): etapy „rewitalizacji” (lub też „śmierci”) języków: 1) „rekonstrukcja” języka, nauczanie starszego pokolenia; 2) tworzenie zintegrowanej społecznie grupy użytkowników języka (w mowie); 3) nacisk na używanie codzienne języka na poziomie lokalnym (sąsiedztwo) i rodzinnym (tworzenie bazy międzypokoleniowego przekazu języka); 4) tworzenie zorganizowanego (nieformalnego) systemu nauczania języka (poza publicznym system) obejmującym całość grupy (wszystkie pokolenia); 5) wprowadzenie nauki języka do systemu publicznej edukacji; 6) nacisk (rozwój) na używanie języka w miejscu pracy; 7) nacisk na używanie języka w mediach i administracji publicznej; 8) wprowadzenie języka do edukacji uniwersyteckiej, administracji centralnej itp.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 14. Czynniki rewitalizacji językowej: A) wzrost znaczenia języka: wzrost prestiżu języka „mniejszościowego” w obrębie społeczności większościowej (dominującej); wzrost zamożności i prestiżu użytkowników tego języka; wzrost znaczenie języka w oczach społeczności większościowej (jego legitymizacja); wzrost - silna obecność języka w systemie edukacyjnym; wzrost kompetencji w pisaniu tym językiem; możliwość stosowania użycia języka w mediach elektronicznych i Internecie. B) rola transmisji międzypokoleniowej: przywracanie używania języka w rodzinie; odbudowa wspólnoty kulturowej (językowej); rozszerzenie możliwości sytuacji społecznych transmisji języka.

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 15. Czynniki rewitalizacji językowej (II): C) edukacja: język jako odrębny przedmiot, nauczanie dwujęzyczne, nauczanie przez immersję („zanurzenie” w języku); nauka języka „słaba” (język w programie edukacji) i „mocna” (nauczanie w języku - sytuacja wielojęzyczności). D) język w mediach: rola mediów dla upowszechnienia języka (z perspektywy samego języka oraz z zewnętrznego punktu widzenia – postrzegania statusu tego języka); wpływ negatywny (folkloryzacja) i pozytywny (podniesienie prestiżu języka); media kształtują oficjalny (publiczny) dyskurs na temat tego języka; media pozwalają na zachowanie i dokumentację języka (jego „hibernację”).

Wprowadzenie do socjologii zróżnicowania kulturowego… nr 5 16. Czynniki rewitalizacji językowej (III): E) życie publiczne: administracja publiczna, usługi itp.; język zaczyna być postrzegany jako mający „realną władzę i możliwości”. F) „oficjalizacja” języka mniejszościowego: uznanie języka (jako oficjalny lub współ-oficjalny); krajowa ochrona prawna (zróżnicowane formy ochrony); Europejska Karta Języków Regionalnych lub Mniejszościowych. G) postawy wobec języka: zmiana dominującego dyskursu dotyczącego języków i kultur mniejszościowych. H) rola organizacji i instytucji mniejszościowych: instytucje oficjalne (państwowe); liderzy („przodownicy”) i organizacje mniejszościowe.