Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 3): Etniczność a postawy i stereotypy etniczne (postawy wobec „innych”, stereotypy i obrazy etniczne, stałość i zmienność postaw etnicznych).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 1. Wstęp (powtórzenie): atrybuty (kryteria) etniczności, etniczność prymordialna, sytuacyjna i instrumentalna; „narodowość” prymordialna (M. Łuczewski): „trwałe” (moralno-normatywne) przywiązanie jednostki do narodu, „wieczne” (długie) trwanie narodu, jednolitość narodu (ujednolicenie kulturowe); kategoryzacja społeczna – polskość jako rzeczownik (Polakiem jest się lub nie) oraz polskość jako przymiotnik (stopniowalność); badania w Żmiącej (F. Bujak, Z. Wierzbicki). film – znaczenie „ojczyzny” dla mniejszości ukraińskiej: społeczność ukraińska i wysiedlenia (Akcja Wisła w 1947 r.); podział na podział na tereny „ojczyste” (autochtoniczne) oraz tereny diaspory (obecnej ojczyzny) ; rola religii grekokatolickiej w utrzymaniu etniczności.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 2. Badanie nastawień badań wobec innych narodów: znaczenie tej problematyki: istotne cechy myślenia o społeczeństwie (świadomość podziałów „my” i „oni”); źródło tożsamości społecznej i kultury zbiorowości; podstawy relacji i konfliktów między grupami społecznymi: tradycja i historycznie ukształtowana sympatia lub niechęć; zmiany geopolityczne świata; środki masowego przekazu (analiza dyskursu); sytuacja polityczna w kraju (sytuacja gospodarcza, nastroje polityczne); społeczne przemiany – pamięć historyczna i wiek (pokolenie); demokracja – postawy otwarte i zamknięte.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 3. Badania nastawień Polaków wobec innych narodów: badanie styczeń 2012 r. (ranking sympatii i niechęci wobec narodowości): „Wschód” i „Zachód”; silny związek sympatii ze wskaźnikiem rozwoju społecznego (im wyższy poziom życia, tym większa sympatia dla danego narodu; analiza czynnikowa: czynnik I grupuje narody lubiane przez Polaków (wskaźnik sympatii co najmniej 0,48 , wszystkie narody UE); czynnik II grupuje narody mniej lubiane przez Polaków (min. Wschodni sąsiedzi, narody bałkańskie narody). zmiany nastawień Polaków wobec innych narodów 1993 – 2012 r. : widoczna jest tendencja do powolnego (niesystematycznego) wzrostu sympatii do prawie wszystkich narodowości; w ostatnich kilkunastu latach zaszły pozytywne zmiany w stosunku Polaków do wszystkich naszych sąsiadów. zmiany nastawień Polaków wobec innych narodów 1975 - 1991 r.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 4. Próba wyjaśnienia (I) – właściwości ocenianych narodów oraz ich relacji z Polakami: poziom rozwoju gospodarczego; podobieństwo cywilizacyjne i systemów polityczno- ideologicznych; podobieństwo wyznaniowe i kulturowe (językowe); świadomość historycznych związków: związki kulturalne i dynastyczne,; zabory i II wojna światowa, pamięć konfliktów.  bycie „mniejszością” na terytorium Polski (niegdyś lub obecnie); postrzeganie odmienności cech kulturowo-etnicznych; odległość geograficzna; liczba wyjazdów Polaków do danego kraju; częstość ukazywania danego kraju (narodu) w środkach masowego przekazu (w jakim świetle, z jakich przyczyn?).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 5. Próby wyjaśnienia (II) - cechy społeczne respondentów: płeć; wiek – problem pokolenia; wykształcenie; wielkość miejsca zamieszkania; region zamieszkania: bliskość granicy zachodniej lub wschodniej; religijność; dochody i poczucie stabilizacji zawodowej.  

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 6. Próby wyjaśnienia (III) – różnicowanie postaw wobec innych narodów (trwałość i zmienność postaw etnicznych): trwałość i zmienność znaku; podtrzymywanie nastawień: środki masowego przekazu - filmy; książki – czytanki; rodzice; dyskurs prowadzony w prasie i RTV. „sytuacyjność” nastawień; stereotypowość dzieci (!).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 7. Problemy zmiany nastawienia wobec innych narodów: możliwości zmiany nastawień: indywidualizacja „innych”; poszukiwanie podobieństw; rozszerzanie kategorii „my”; kontakty dobrowolne, o silnych emocjach (pozytywnych).  rola edukacji (szkoły) w tym procesie: uświadomienie i refleksja nad „my” i „oni” ; rola wiedzy; kształtowanie dyskursu publicznego („kulturowa poprawność”). umacnianie nastawień: negatywne emocje, rywalizacja i wzory negatywne.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 8. Badanie stereotypów etnicznych: badania stereotypu - dlaczego się rozprzestrzenia i jest „trwały” społecznie?; znaczenie problematyki „stereotypu”: istotne cechy myślenia o społeczeństwie – potoczna wiedza społeczna i uproszczone sądy na temat innych; źródła tożsamości społecznej – fakt utożsamiania się z jakąś grupą powoduje, że podzielamy z innymi podobne stereotypy na temat innych; podstawy kultury zbiorowości – stereotypy tworzą „pewniki społeczne”, czyli sądy uważane przez członków za oczywiste i nie podlegające dyskusji; podstawa konfliktów między grupami.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 9. Pojęcie „stereotypu”:  z języka greckiego – stereo, czyli „trwała forma” (w rzeźbiarstwie); W. Lippmana z 1922 r. – „obraz w głowie jednostek” - akcentował jego funkcjonalność, ale później podkreślał już jego ułomność. główne cechy stereotypu: nadmierne uogólnienie; wywołuje irracjonalne procesy poznawcze (jest nieuzasadniony); „sztywny” (czyli niezmienny) i trwały społecznie; nieprawidłowe wzory atrybucji (przypisania) i błędne postrzeganie przyczynowe; racjonalizacja uprzedzeń i dyskryminacji; znaczenie nazwy („słowa”) - rodzi emocje, jest emocjonalna (element afektywny).

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 10. Wprowadzenie do problematyki badań nad stereotypami: ewolucja badań nad stereotypami – od „ułomnego” narzędzia do neutralnego ujęcia - mogą być one: negatywne i pozytywne; trafne lub nietrafne (hipoteza „jądra prawdy”); odporne na zmiany lub ulegające zmianom; mogą wpływać na ludzkie sądy w pewnych sytuacjach społecznych, a w innych zaś w ogóle nie – dlaczego?; wiążą się ze sferą poznawczą, ale też z motywacjami, emocjami i językiem. związek z innymi ważnymi pojęciami „etniczności”: etnocentryzmem, dyskryminacją, uprzedzeniami, przesądami.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 11. Płaszczyzny badań stereotypów:  poznawcze i afektywne cechy stereotypów: afektywne – reakcje związane z ocenami; poznawcze – informacje znaczeniowe (skojarzenie z określonymi cechami). kulturowe i indywidualne: „kulturowe” – dotyczy powszechnych, społecznie podzielanych przekonań; „indywidualne” – kojarzenie jednostki z określoną grupą społeczną.  poziomy: indywidualne – znaczenie dla jednostki; zbiorowe – część kultury zbiorowości.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 12. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (I): schemat poznawczy – organizuje i selekcjonuje informacje, tworzy oczekiwania oraz narzuca emocje; traktowany jest jako nadmierne uogólnienie i uproszczony obraz; struktura: „cecha kategorialna”, która określa przynależność do grupy (najczęściej nazwa grupy); „zespół kojarzonych cech” dotyczących wyglądu, charakteru itp.  powstawanie stereotypu: dostrzeganie cech dystynktywnych, „ekonomika” myślenia; „iluzoryczna korelacja” - powiązanie przynależności etnicznej oraz cech charakteru; socjalizacja, tradycja, przekaz kulturowy.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 13. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (II): czynniki sprzyjające myśleniu stereotypami: kategoryzacja społeczna („my” i „oni”); podkreślanie różnic między ludźmi; faworyzowanie grupy własnej; ujednolicanie obrazu członków danej grupy; „błąd atrybucyjny” – przypisywanie określonych zachowań: o „swoich” mówimy w kategoriach osób, zaś o „innych” w kategoriach ich cech charakteru.  trwałość stereotypu („jego społeczna bezwładność”): konformizm zewnętrzny; selekcja informacji; jest zautomatyzowany i pochodzi z naszej „pamięci trwałej”.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 14. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (III): kulturowe ujęcie poznawcze: stereotypy są traktowane jako zbiór informacji o grupach społecznych upowszechnianych wśród członków mojej grupy; pytania - jak są one uczone i przekazywane?, jak się one zmieniają w czasie?, przez kogo? itp.;  nacisk na badanie: sfery języka – stereotyp wychodzi poza jednostkę i powoduje, że ma szeroki konsensus społeczny: dostarcza kategorii, nazw itp. do porównywania się z innymi; dostarcza „etykiet”; emocjonalność języka.

Wybrane problemy socjologii etniczności – nr 3 15. Ujęcie poznawcze „stereotypu” (IV) – badanie : środków masowego przekazu – literatury, RTV, kina, gazet, ulotek, naklejek samochodowych itp.: tworzą „informacyjną autostradę”, po której upowszechniają się stereotypy; tworzą dyskurs publiczny; stanowią ważny składnik stereotypów grupowych. normy i role społeczne: dostosowanie do zwyczajów grupie - normy tworzą klimat społeczny, w którym stereotypy są reprezentowane i utrzymywane u jednostek, grup, pokoleń itp.; oczekiwania związane z stereotypami determinują reakcje społeczne na członków grup i ich zachowania.