Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Społeczne przemiany pracy oraz konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26)

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 1. Przykład: „Pracujący biedni”(CBOS, grudzień 2008): pojęcie „pracujących biednych” (ang. working poor) – są to osoby mające stałą pracę zarobkową (etat lub jego część), których dochód netto w gospodarstwie sytuuje ich poniżej 60% mediany całej populacji; „pracujący biedni” w liczbach w Polsce: dochód oraz cechy społeczno-demograficzne; charakter zatrudnienia oraz wykonywanej pracy; poziom zadowolenia z życia. praca jako wartość (CBOS, maj 2004): wartość pracy i pracowitości; pożądane cechy pracy.

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 2. Kategoria „pracy” w socjologii („praca”: łac./angiel. Labor, greckie ponos, niem. Arbeit – oznaczają ból i wysiłek); spory wokół definicji „pracy” - pozyskiwanie środków służących egzystencji, czy też są to wszystkie formy aktywności, które nie są odpoczynkiem? klasycy socjologii o pracy: Emil Durkheim – podział pracy a przemiany solidarności społecznej (od mechanicznej do organicznej); Max Weber – postawa wobec pracy jako jedna z przyczyn wyłaniania się gospodarki rynkowej (kapitalizmu); George Simmel – praca jako czynnik zmieniający wartość obiektów, osób lub czynności. współczesne zainteresowanie socjologii „pracą”: przemiany społeczne i technologiczne form pracy, sposoby jej organizacji, wartości z nią związanych oraz brak pracy (bezrobocie).

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 3. Historyczna ewolucja kategorii „pracy” (M. Marody, A. Giza-Poleszczuk, Przemiany więzi społecznych, Warszawa 2004): społeczności zbieracko-łowieckie – praca jako „element bycia” (egzystencji) w świecie: zbieractwo (kobiety) i łowiectwo (mężczyźni); brak podziału na „pracę” i „wytwarzanie” (czas wolny, „życie towarzyskie”); brak strukturalnych konsekwencji „pracy” (praca nie tworzy podziałów społecznych); fundamentalna zmiana - rolnictwo i osiadły tryb życia: związek między produkcją żywności a zwiększeniem liczebności społeczności.

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 4. Praca jako „zadanie” w społeczeństwie tradycyjnym: spory wokół „społeczeństwa tradycyjnego” (społeczeństwa proste, starożytne, feudalne itp..); praca w społeczeństwie starożytnym; zmiana charakteru „pracy”: podział na pracujących i nie pracujących oparty na podziale „zadań”; praca jako dziedziczona konieczność – „powołanie” (społeczeństwo feudalne); związana z produkcją żywności (rola własności ziemi); praca odbywa się w ramach samowystarczalnych wspólnot; przemiana charakteru pracy od „powołania” do „zawodu” (dotyczy to mieszczaństwa i wymiany handlowej).

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 5. „De-naturalizacja” pracy - praca jako „zawód” w społeczeństwie nowoczesnym: spory wokół społeczeństwa nowoczesnego: K. Marks (rozwój sił wytwórczych), E. Durkheim (rosnący podział pracy), M. Weber (kultura, etos), W. Sombart (racjonalizacja gospodarki związana z księgowością); zmiany charakteru „pracy”: podział na pracujących i nie pracujących zostaje oparty na zatrudnieniu; ocena pracy opiera się na kryteriach ekonomicznych (specjalizacja i efektywność); koncentracja pracy (zatrudnienia) w przemyśle, administracji i usługach; „miejskość” (urbanizacja) pracy i wymiany dóbr/usług.

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) (cdn. pkt. 5): „de-naturalizacja” pracy (cdn.): praca nie jest już nie związana z naturalnym rytmem życia i natury; wymaga nauki zawodu (szkolenia i specjalistycznej wiedzy), dyscypliny i pracy (zaangażowania); społeczne znaczenie miejsca pracy: pewność zatrudnienia, przeświadczenie o „długim trwaniu” zawodu/pracy w biografii jednostkowej; biurokratyzacja życia społecznego –społeczeństwo „kontraktu” (rutyna pracy).  

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 6. „De-materializacja” pracy - praca jako „dobro rzadkie” w społeczeństwie postnowoczesnym: spory wokół pojęcia „społeczeństwa post-nowoczesnego (informacyjnego)”; praca skoncentrowana bardziej na operowaniu abstraktami, informacjami oraz ideami (usługi) niż na produkcji (wytwarzaniu) - gospodarka „oparta na wiedzy”; zmiany charakteru pracy: płynne granice między czasem pracą a czasem nie-pracy; koncentracja na produkcji rynkowej (na rzecz konsumpcji); zarządzania „zasobami ludzkimi” (efektywność zatrudnienia i szkolenia w umiejętnościach pracy zespołowej);

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) (cdn. pkt. 6): współczesna rola marketingu: od tworzenia konkretnych potrzeb do kreowania stylów życia; elastyczny system zatrudnienia (praca w „projektach”): ludzie „rdzenia” (specjaliści, ważni dla firmy); ludzie „peryferii”: dotyczy to sektora usług („różowe kołnierzyki”); pracownicy buforowi (praca tymczasowa - „Mcpraca”). „de-materializacja” pracy: indywidualizacja jednostki; jej wyzwalanie z uwarunkowań klasowych i zawodowych; praca staje się „dobrem rzadkim” – „dlaczego nie ma pracy?”.

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 7. Przykład – społeczne wymiary konsumpcji: „Zachowania konsumenckie (CBOS, lipiec 2008): sposób dokonywania zakupów (sam/a, czy z innymi osobami – z kim?); preferowane miejsca zakupów; postawy wobec „okazji” i „promocji”; zakupy przez internet; style robienia zakupów; dokonywanie zakupów w niedziele; spędzanie wolnego czasu w centrach handlowych.

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 8. Konsumpcja jako ważne (kluczowe?) zjawisko społeczne dla zrozumienia współczesności (dla naszego kręgu kulturowego): pochodzenie słowa „consume” (XIV wiek), oznaczało ono zużywanie i niszczenie (także było nazwą choroby płuc). Od połowy XIX wieku stało się neutralne, a obecnie słowa „konsument” i „konsumpcja” są istotne dla określenia naszego związku z dobrami i usługami; konsumpcja jako pojęcie nasycone „wartościami” i budzi emocje; konsumpcja a wyobrażenia o społeczeństwie: konsumpcja a inne pojęcia (produkcja, inwestycja, ekologia); konsumpcja jako obraz „dobrego” społeczeństwa (społeczeństwo zachodnie) i jego przeciwieństwo; mówi nam o tym, kim mógłby być człowiek (moralnie i duchowo rozwinięta istota), a także co to znaczy „dobre życie” – poszukiwanie przyjemności, czy kultywowanie cnoty?

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 9. Społeczne przemiany konsumpcji: społeczeństwo tradycyjne – konsumpcja w celu zaspokojenia potrzeb podstawowych; społeczeństwo nowoczesne - dominacja produkcji nad konsumpcją i wzrost konsumpcji dóbr luksusowych; społeczeństwo „późnej nowoczesności” - pojawienie się „kultury konsumpcji: J. Baudrillard – w tej kulturze dobra konsumpcyjne zyskują na znaczeniu dzięki symbolom, które są w nich zawarte; częściowe uniezależnianie się konsumpcji od produkcji; zjawisko „produkcji konsumpcji”; funkcjonalność towarów ustępuje pola ich funkcjom symbolicznym; władza konsumencka i „my” jako pasywni konsumenci.

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 10. Stereotypy/obrazy „konsumenta” w potocznym dyskursie: konsument jako „racjonalny aktor” (konsumenci nie są naiwniakami, kalkulują, ale mogą też podejmować niewłaściwe wybory); konsument jako „nadawca komunikatu” (konsumpcja jest traktowana jako komunikacja i wymiana symboli na temat naszego stylu życia i tożsamości: konsument może być „poszukiwaczem tożsamości”, „hedonistą/artystą” lub też „buntownikiem”). konsument jako „ofiara” – popełnia błędy, może źle inwestować, kupować niewłaściwe towary itp.; konsument jako „naiwniak” – jest wprowadzany w błąd, łatwo podatny na reklamę i perswazję.

Społeczne przemiany pracy i konsumpcji (WDS 2008/2009 nr 26) 11. Dyskusja na temat zmian modelu konsumpcji - „zrównoważona konsumpcja” (ONZ, 1998) - konsumpcja powinna: uwzględniać wymagania środowiska, inaczej konsumpcja musi być „ekologicznie zrównoważona” (choć nie powinna prowadzić do „ekologizacji zamożności”); odwoływać się kryteriów społecznych i być sprawiedliwa społecznie; kłaść duży nacisk na rozwój sektora usług o „eko-efektywnym” charakterze; odwoływać się do wartościach etycznych i dążyć do pobudzenia własnej odpowiedzialności za wybór konsumpcji; uznawać odmienne strategie konsumpcji w krajach zamożnych, a inne w krajach biednych - „wspólna troska, ale odmienne reakcje”.