Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Demokracja - społeczeństwo obywatelskie, kultura polityczna, partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23)

Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23) 1. Przypomnienie - demokracja i wyzwania wobec niej: granice rozumienia „demokracji” - demokracja może oznaczać wiele rzeczy (i zazwyczaj oznacza), ale warto być uwrażliwionym na różne jej warianty oraz odmienne znaczenia w różnych kulturach i obszarach (problemem pozostają mierniki i same „oceny” demokracji). demokracja a globalizacja - globalizacja (jako złożony proces) wywiera wpływ na kształt i funkcjonowanie demokracji w ramach państwa narodowego, m.in. przez zmiany jego suwerenności (światowy system gospodarczy), wzrost znaczenia organizacji międzynarodowych oraz prawa międzynarodowego (czy ograniczenie suwerenności państwa narodowego pozbawia demokrację jej istotnych właściwości?). demokracja a wzrost złożoności instytucji państwa (i jego agend), w ramach których podejmuje się ważne (często „eksperckie”) decyzje silnie wpływające na losy obywateli.

Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23) 2. Przykład – opinie o funkcjonowaniu demokracji w Polsce (CBOS, luty 2009): społeczne podłoże demokracji (poczucie wpływu na sprawy kraju i regionu); postawy wobec demokracji (poparcie rządów demokratycznych); oceny demokracji (zadowolenie i niezadowolenie z demokracji); rozumienie demokracji (z czym się demokracja kojarzy?); partie polityczne (czy poprawne funkcjonowanie demokracji jest uzależnione od partii politycznych?); wniosek: poparcie dla demokracji jest u nas na dość wysokim poziomie, ale społeczną ocenę jej funkcjonowania można określić jako krytyczną.

Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009nr 23) 3. Społeczeństwo obywatelskie (SO) – tradycja i filozofia; wymiary społeczeństwa obywatelskiego (jego definiowanie): „obywatelski” - tworzone oddolnie stowarzyszenia, które pośredniczą między obywatelem a państwem (są one spontaniczne, samorządne i nie elitarne); „kulturowy” – społeczeństwo obywatelskie opiera się wspólnej moralności obywatelskiej i tożsamość kulturowej/narodowej („wspólnota normatywna”; „ekonomiczny” – społeczeństwo obywatelskie to przede wszystkim sieć stosunków społecznych opartych na bazie wolnego rynku; „światowy” - globalne społeczeństwo obywatelskie. wyzwania - dobro wspólnoty a wolność jednostki oraz granice SO: czy w ramach społeczeństwa obywatelskiego mogą być wszelkie stowarzyszenia? - zależy to od ich zdolności do wytwarzania kapitału społecznego oraz kontekstu społecznego; jaki jest rola rodziny w SO? - problem - „amoralny familizm”; rola partii politycznych w SO - wąskie i szerokie widzenie SO.

Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23) 4. Funkcje pełnione przez społeczeństwo obywatelskie (SO): pozytywne funkcje SO: kontrola państwa (rządzących, administracji itp.); mediacja między interesami różnych grup i państwa; przyczynia się do integracji społecznej; jest szkołą socjalizacji politycznej; świadczenie usług społecznych. negatywne funkcje SO: polityczna kooptacja (SO podlega normalnym procesom politycznym); ogranicza zdolność podejmowania decyzji; zniekształca reprezentację interesów (czy zawsze w SO są wszyscy „ważni” dla rozstrzygania spraw publicznych?); segregacja społeczna (SO jest często źródłem podziałów społecznych); niedemokratyczne cele i strategie (problem „demokratyczności” samego SO).

Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23) 5. Tradycje obywatelskie (SO) w Polsce: tradycje historyczne: pamięć demokracji (rządów demokratycznych) i znaczenie ”wolności” jednostki w kulturze polskiej („złota wolność”); tradycje oporu wobec zewnętrznej (i często narzucanej) władzy; pamięć „podziemnego państwa” (z czasów II wojny światowej); rola rodziny w społeczeństwie („społeczny familizm” i niskie zaufanie społeczne wobec innych i instytucji publicznych). doświadczenia komunizmu: pamięć protestów społecznych; rola Kościoła (kościół jako „inkubator” obywatelskości ?); zróżnicowania regionalne poczucia „obywatelskości”; opozycja demokratyczna i rewolucja „Solidarności”; przełom 1989 roku i zmiany polityczne – liberalizacja i nowa ustawa o stowarzyszeniach.

akcent na „załatwianie spraw” w sposób nie- (poza-) formalny; Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23) 6. Społeczeństwo obywatelskie po 1989 r. - od „próżni socjologicznej” do „społecznego bezruchu” – właściwości polskiego wariantu SO: odrzucenie wspólnotowej formuły kooperacji na rzecz indywidualnej pragmatyki: czy teraz obserwujemy powrót do poczucia wspólnoty? akcent na „załatwianie spraw” w sposób nie- (poza-) formalny; działania społeczne obok (równolegle) państwa; niski poziom zaufania wobec instytucji życia publicznego. wyniki socjologiczne w 2007 r.: spadła wiara w skuteczność wspólnego działania na rzecz społeczności lokalnej lub potrzebujących; mniejsza aktywność i zaangażowanie w działalność organizacji obywatelskich; mniej „społeczników” (osób posiadających doświadczenia w pracy społecznej); ale coraz większa potrzeba solidarności międzyludzkiej i zaufania.

Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23) 7. Kultura polityczna: zespół postaw (orientacji) politycznych członków danego społeczeństwa, które są wyrazem uznawanych wartości, odnoszących się przede wszystkim do władzy państwowej; szerokie i wąskie rozumienie pojęcia „kultury politycznej”; pojęcia zbliżone: „obyczaj polityczny”, „moralność polityczna”, „cnoty obywatelskie”, „kultura obywatelska” (civic culture); kultura polityczna a jakość demokracji - od kultury zależy stopień i charakter zaangażowania obywateli w uczestnictwo polityczne; elementy kultury politycznej (czyli wiedza, odczucia, oceny): poznawczy - to wiedza na temat procesów i faktów politycznych; normatywny - wartości i zasady, które zdaniem członków danego społeczeństwa winny kształtować sferę polityki; oceniający - opinie i sądy na temat instytucji życia politycznego; emocjonalny – postawy i zachowania prezentowane na scenie politycznej.

8. Koncepcje kultur politycznych: Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23) 8. Koncepcje kultur politycznych: kultura a charakter systemu politycznego: „liberalna kultura polityczna”, „konserwatywna”, „socjalistyczna” itp. Gabriel Almond i Sidney Verba: trzy „czyste” typy kultury politycznej („parafialna”/”zaściankowa”, „poddańcza” i „uczestnicząca”) i jeden „mieszany” (rzeczywista „kultura polityczna/obywatelska”); Ronald Inglehart - teoria modernizacyjnej zmiany kulturowej: rozwój ekonomiczny przyczynia się do zmiany wartości i polityki (wartości „materialistyczne” i „post-materialistyczne”), ale modernizacja ma charakter probabilistyczny, a nie deterministyczny; Robert Putnam: kultura polityczna a „kapitał społeczny” (zaufanie, sieci i kooperacja) – jest on efektem długiego rozwoju historycznego.

Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23) kłopoty z definicją „partii politycznej” (czy tylko wpływ na władzę?); partia jako stowarzyszenie o dobrowolnym członkostwie ubiegającym się o władzę w państwie w drodze współzawodnictwa w wyborach; partie w dyktaturze politycznej - leninowska „partia nowego typu” (bolszewicy, PZPR, NSDAP, frankistowska Falanga) oraz jedna partia i „niejawna opozycja” (frakcje lub poza-partyjne instytucje – Kościół) partie: elitarna, masowa, masowej integracji, lewicowo-libertiańska, „kartelizacja” partii; partie w ładzie demokratycznym (warunki ich działania): pluralizm (współistnienie wielu partii) i różnice programowe; zdolność mobilizacji poparcia społecznego i działania politycznego; dokonywanie selekcji kandydatów na stanowiska polityczne; gra o maksymalizację wpływu na podejmowanie decyzji; akceptacja wspólnych „reguł gry” – stabilizacja ustroju politycznego.

Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23) 10. Proces powstawania partii w Europie – partie organizowały się i tworzyły wobec głównych sporów publicznych, które dotyczyły: roli reformacji (czyli relacji kościół – państwo); identyfikacji narodowej a regionalnej (partie „narodowe” i „regionalne”); gospodarki i klas społecznych (partie klasowe - robotnicy, rolnicy, klasa średnia); powstawanie partii w krajach postkomunistycznych - odmienności: warunków społecznych (ogromny zakres zmian po 1989 r. i ogólna odziedziczona słabość SO); dynamiki demokratyzacji (powstają dopiero po demokratyzacji ustroju); elektoratu (zmienność przywiązania do poszczególnych partii); partii (są budowane odgórnie, małe i słabo zakorzenione); kontekst rywalizacji między partiami (zmienność ordynacji itp.).

Demokracja, społeczeństwo obywatelskie i partie polityczne (WDS 2008/2009 nr 23) 11. Partie polityczne w Polsce po 1989 r.: charakter tworzenia partii nie-komunistycznych: powstawały w warunkach wielkiej nierównowagi zasobów i kadr wobec „starych” partii (reżimowych); tworzone były „od góry” (głównie na bazie kontaktów osobistych); działały w sytuacji braku tradycji politycznych i zmian społecznych. „podział postkomunistyczny” (M. Grabowska z IS) – wynika on z tradycji historycznej (kto „za” i „przeciw” dawnemu systemowi) i poczucia tożsamości politycznej (stosunek do PRL); krytyka „podziału komunistycznego”: widoczny jest na „biegunach” sceny politycznej; brak wyraźnej artykulacji politycznej tego podziału; jest on obecny w klasie politycznej, ale pozostaje słabo widoczny w społeczeństwie - czy to jest „podział z niedopowiedzeniem”? czy teraz mamy do czynienia z „podziałem post - solidarnościowym”?