Procedury dolotu i odlotu oraz służby ruchu lotniczego Krzysztof Banaszek Warszawa – 24.06.2008

Instrumentalne procedury lotu są projektowane w oparciu o: Instrumentalne procedury lotu są projektowane w oparciu o: ICAO DOC 8168 – Aircraft Operations volume II ICAO DOC 9368 – Instrument Flight Procedures Construction Manual

INSTRUMENTALNE PROCEDURY LOTU To trasa lotu statku powietrznego, która jest obliczona przez projektanta i wykonywana w locie IFR w oparciu o własną nawigację, czyli w oparciu o urządzenia i systemy, których odbiorniki są zainstalowane w kabinie statku powietrznego. STAR RWY 29/33 ILS/DME RWY 33 (CAT A/B/C/D) SID RWY 33 Co to jest instrumentalna procedura lotu? To trasa lotu statku powietrznego, która jest obliczona przez projektanta i wykonywana w locie IFR w oparciu o własną nawigację, czyli w oparciu o urządzenia i systemy, których odbiorniki są zainstalowane w kabinie statku powietrznego. Rodzaje instrumentalnych procedur lotu: ze względu na fazę lotu: (SID, lot po trasie (ENR), STAR lub trasa dolotowa, IAP). ze względu na stosowaną metodę nawigacji: konwencjonalne, RNAV. ze względu na zapewniane „prowadzenie” (guidance): w poziomie (nieprecyzyjne) lub w poziomie i pionie (precyzyjne). Obliczenie trasy nominalnej procedury lotu dotyczy zarówno jej planu jak i profilu – dotyczy zatem nie tylko poziomego położenia statku powietrznego względem ziemi ale również określenia wysokości lotu. Trasa nominalna lotu, w zależności od fazy lotu podlega standaryzacji i ograniczeniom, które są zdefiniowane w ICAO DOC 8168 tom II. PROCEDURY VFR I IFR ORAZ SŁUŻBY AFIS/KONTROLA RUCHU LOTNICZEGO - PAŻP 3

IFR (Instrument Flight Rules) Przepisy wykonywania lotów według wskazań przyrządów Lot IFR – lot wykonywany zgodnie z przepisami dla lotów według wskazań przyrządów Wymagania: Wyposażenie statku powietrznego w urządzenia nawigacyjne i radiokomunikacyjne Posiadanie odpowiednich uprawnień przez załogę Zachowanie minimalnych wysokości lotu IFR (Instrumental Flight Rules) - lot IFR oznacza lot wykonywany zgodnie z przepisami dla lotów wg wskazań przyrządów. Różni się on od VFR (Visual Flight Rules) tym, że polega się tylko na informacjach odczytywanych z kokpitu samolotu. Wymagania: Wyposażenie statku powietrznego w urządzenia nawigacyjne i radiokomunikacyjne Posiadanie odpowiednich uprawnień przez załogę Zachowanie minimalnych wysokości lotu PROCEDURY VFR I IFR ORAZ SŁUŻBY AFIS/KONTROLA RUCHU LOTNICZEGO - PAŻP 4

Fragment mapy z AIP Polska przedstawiającyprzykład procedury SID RWY 29 dla lotniska Warszawa/Okęcie wraz z opisem słownym. Standardowy gradient wznoszenia 3.3%. MARIA 1G On RWY track to ALT 245/800ft. Turn left (but not before L AY or 1NM DME OKE if L AY is not available) to intercept R 175 WAR to PETEL. At PETEL turn left to intercept R 124 KRN to NIDAS. At NIDAS turn left to intercept R 094 LDZ to MARIA. Climb and maintain 1500m/5000ft unless otherwise cleared by ATC.

Przykład istniejących procedur STAR dla lotniska Warszawa/Okęcie.

Organy służby informacji powietrznej Przedstawione na slajdzie organy powołane są do zapewnienia: Informacji SIGMET Informacji o zmianie sprawności działania urządzeń nawigacyjnych Informacji o zmianach stanu lotnisk i ich urządzeń Informacji o lotach balonów wolnych bez załogi Informacji o warunkach pogody aktualnej i przewidywanej na lotniskach i na trasie lotu Informacji o niebezpieczeństwie kolizji statków powietrznych w przestrzeniach C, D, E, F i Gadsfrff FIC (Flight Information Center) – Przeznaczone jest do zapewniania służb ruchu lotniczego (FIS i ALS) w FIR poza przestrzenią kontrolowaną. W Polsce rolę FIC pełnią sektory FIS zlokalizowane w Gdańsku, Krakowie, Poznaniu i Warszawie AFIS (Aerodrome Flight Information Service) Jest zapewniana w strefach ruchu lotniskowego i na lotniskach niekontrolowanych. ATIS (Automatic Terminal Information Service) jest to nadawany nieustannie komunikat, w postaci nagrania, zawierający najważniejsze dane operacyjne i warunki meteorologiczne na lotnisku. Piloci zwykle wysłuchują komunikatu ATIS przed skontaktowaniem się z kontrolą lotniska. Komunikaty są aktualizowane gdy nastąpi znacząca zmiana w zawartych informacjach. PROCEDURY VFR I IFR ORAZ SŁUŻBY AFIS/KONTROLA RUCHU LOTNICZEGO - PAŻP 7

- organy ATC: TWR, APP i ACC – wobec ruchu kontrolowanego GAT; Służby Ruchu Lotniczego – Air Traffic Services (ATS) w Rejonie Informacji Powietrznej Warszawa FIS udziela wskazówek i informacji użytecznych dla bezpiecznego i sprawnego wykonywania lotów. Służbę FIS pełnią: - organy ATC: TWR, APP i ACC – wobec ruchu kontrolowanego GAT; - organy FIS: - AFISO (AFIS Officer) – na lotnisku i w ATZ wobec ruchu niekontrolowanego GAT; - sektory FIS do FL95 wobec przelotów w ruchu niekontrolowanym. Służbę Informacji Powietrznej pełnią: Organy kontroli ruchu lotniczego Organy służby informacji powietrznej.

Służby Ruchu Lotniczego – Air Traffic Services (ATS) w Rejonie Informacji Powietrznej Warszawa Służbę Alarmową (ALRS) pełnią organy pełniące służbę ATC oraz organy pełniące służbę FIS. Służba ALRS jest pełniona wobec każdego lotu o którym wiadomo, że znajduje się w zagrożeniu i potrzebuje pomocy. Służbę Informacji Powietrznej pełnią: Organy kontroli ruchu lotniczego Organy służby informacji powietrznej.

- zapobiega zderzeniom się statków powietrznych podczas lotu; Służby Ruchu Lotniczego – Air Traffic Services (ATS) w Rejonie Informacji Powietrznej Warszawa Służba Kontroli Ruchu Lotniczego (ATC): - zapobiega zderzeniom się statków powietrznych podczas lotu; - zapobiega zderzeniom statków powietrznych ze sobą na polu manewrowym i z przeszkodami na tym polu; - usprawnia i utrzymuje uporządkowany przepływ ruchu lotniczego. Służbę ATC pełnią: - służba kontroli lotniska - Aerodrome Control (TWR); - służba kontroli zbliżania Approach Control (APP); - służba kontroli obszaru – Area Control (ACC). Podział Służby Kontroli Ruchu Lotniczego jest zależny od przestrzeni powietrznej, w której jest pełniona oraz od wykonywanych zadań. Wobec lotów kontrolowanych GAT w CTR służbę kontroli lotniska pełni organ kontroli lotniska (TWR) Wobec lotów kontrolowanych GAT w CTR / TMA służbę kontroli zbliżania pełni: - organ kontroli lotniska – TWR (służbę kontroli lotniska i zbliżania) lub - organ kontroli obszaru – ACC (służbę kontroli obszaru i zbliżania) lub - organ kontroli zbliżania – APP 3. Wobec lotów kontrolowanych w AWYs służbę kontroli obszaru pełni organ kontroli obszaru ACC (w szczególnych okolicznościach służbę tę pełni także organ kontroli zbliżania - APP)

VFR (Visual Flight Rules) Przepisy Wykonywania Lotów z Widocznością Lot VFR – lot wykonywany zgodnie z przepisami dla lotów z widocznością Ograniczenia: Warunki meteorologiczne Wykonanie lotu poniżej FL 200 (6100 m STD) Wykonanie lotu na lub powyżej minimalnych wysokości Wykonanie lotu z prędkością poddźwiękową Wykonanie lotu od wschodu do zachodu słońca Wyjątki: Loty specjalne VFR Loty VFR w nocy VFR (ang. Visual Flight Rules) - zasady lotu z widocznością to zestaw zasad w lotnictwie, w zgodności z którymi pilot statku powietrznego może odbywać lot w warunkach pozwalających na kontolę położenia statku za pomocą zewnętrznych punktów odniesienia. Lot wykonywany według tych zasad nazywa się lotem VFR. W locie VFR, za separację odpowiedzialny jest dowódca statku powietrznego. Wyjątkiem są loty VFR w niektórych klasach przestrzeni kontrolowanej. Ograniczenia: Warunki meteorologiczne Wykonanie lotu poniżej FL 200 (6100 m STD) Wykonanie lotu na lub powyżej minimalnych wysokości Wykonanie lotu z prędkością poddźwiękową Wykonanie lotu od wschodu do zachodu słońca Wyjątki: Loty specjalne VFR Loty VFR w nocy PROCEDURY VFR I IFR ORAZ SŁUŻBY AFIS/KONTROLA RUCHU LOTNICZEGO - PAŻP 11

PROCEDURY LOTU Z VFR To trasa lotu statku powietrznego, która jest wykonywana w locie VFR w oparciu o nawigację prowadzoną na podstawie wzrokowego rozpoznania charakterystycznych obiektów. Procedura lotu z widzialnością to trasa lotu wykonywana w oparciu o nawigację wzrokową. Powyżej przedstawiona jest mapa operacji VFR dla lotniska Warszawa/Okęcie. Innym przykładem procedury lotu VFR może być krąg nadlotnistowy, wyznaczany dla operacji startów i lądowań. PROCEDURY VFR I IFR ORAZ SŁUŻBY AFIS/KONTROLA RUCHU LOTNICZEGO - PAŻP 12

ATC - ZASADY Służba kontroli ruchu lotniczego powinna być zapewniona dla: wszystkich statków powietrznych wykonujących loty IFR w przestrzeni powietrznej klasy A, B, C, D i E; wszystkich statków powietrznych wykonujących loty VFR w przestrzeni powietrznej klasy B, C i D; wszystkich lotów specjalnych VFR; całego ruchu lotniskowego na lotniskach kontrolowanych; lotów kontrolowanych wychodzących poza przestrzeń powietrzną kontrolowaną w szczególnych sytuacjach (np. w celu ominięcia niebezpiecznych zjawisk pogody, awarii statku powietrznego). Zasady Służba kontroli ruchu lotniczego powinna być zapewniona dla: wszystkich statków powietrznych wykonujących loty IFR w przestrzeni powietrznej klasy A, B, C, D i E; wszystkich statków powietrznych wykonujących loty VFR w przestrzeni powietrznej klasy B, C i D; wszystkich lotów specjalnych VFR; całego ruchu lotniskowego na lotniskach kontrolowanych; lotów kontrolowanych wychodzących poza przestrzeń powietrzną kontrolowaną w szczególnych sytuacjach (np. w celu ominięcia niebezpiecznych zjawisk pogody, awarii statku powietrznego). PROCEDURY VFR I IFR ORAZ SŁUŻBY AFIS/KONTROLA RUCHU LOTNICZEGO - PAŻP 13

Ustawa z dnia 8 grudnia 2006 r. o Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej (Dz.U. Nr 249 z poz. 1828 Zgodnie z prawem służby ruchu lotniczego może zapewniać licencjonowany personel. Polska Agencja Żeglugi Powietrznej zapewnia te służby w polskiej przestrzeni powietrznej oraz na cywilnych lotniskach kontrolowanych i w przestrzeniach tych lotnisk. Natomiast za zapewnienie lotniskowej służby informacji powietrznej na cywilnych lotniskach niekontrolowanych odpowiada zarządzający lotniskiem. Głównym celem Agencji jest zapewnienie bezpieczeństwa statków powietrznych w FIR Warszawa. Statek powietrzny znajdujący się w powietrzu jest pod stałym nadzorem kontrolerów ruchu lotniczego. Ich zadanie polega na zapewnieniu bezpiecznych odległości (separacji) pomiędzy samolotami (a więc zapewnieniu służby kontroli ruchu lotniczego), oraz - w razie zaistnienia niebezpiecznej sytuacji w powietrzu - na udzieleniu pilotowi pomocy. Działalność Agencji odbywa się na trzech szczeblach kontroli terytorium Polski: Służba kontroli obszaru Służba kontroli zbliżania Służba kontroli lotniska Dodatkowo Agencja zapewnia także służbę informacji powietrznej (FIS) w przestrzeni niekontrolowanej. Współdziała także z organami poszukiwania i ratownictwa (SAR), zapewniając pełnienie służby alarmowej. Funkcje te PAŻP realizuje - między innymi - poprzez utrzymywanie naziemnego sprzętu nawigacyjnego i telekomunikacyjnego w należytym stanie, współpracę z organizacjami międzynarodowymi oraz poprzez zapewnienie środków (technicznych, jak i zasobów ludzkich) w celu zapewnienia służb ATS. PROCEDURY VFR I IFR ORAZ SŁUŻBY AFIS/KONTROLA RUCHU LOTNICZEGO - PAŻP 14

PAŻP w kontekście Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Po raz pierwszy potrzeby transportu lotniczego mogą być finansowane z funduszy UE (2008-2013). Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko uwzględnia wspieranie inwestycji „lotniskowych” oraz nawigacyjnych (rozumianych przez PAŻP jako inwestycje w infrastrukturę żeglugi powietrznej). W ramach programu możliwe będzie finansowanie następujących rodzajów projektów: Budowa i modernizacja terminali pasażerskich, infrastruktury lotniskowej Wsparcie działań zmierzających do przygotowania budowy lotniska Rozbudowa infrastruktury nawigacyjnej Rozbudowa systemów ochrony i bezpieczeństwa lotnisk Przygotowanie dokumentacji niezbędnej do wnioskowania i realizacji przedsięwzięć

Rozwój lotnisk regionalnych - działania W Programie Rozwoju Lotnisk i LUN (przyjęty przez Rząd w 2007) wskazano obszary ciążenia dla lotnisk w Polsce. W przypadku dużych aglomeracji rozwijają się zwykle węzły lotnisk (zwykle z 1 lotniskiem wiodącym oraz lotniskami towarzyszącymi). W przypadku rozwoju nowych lotnisk wskazane jest : Posiadanie prawa własności do gruntów lub dysponowania na cele budowlane Przygotowanie Planu Finansowego określający rodzaj użytkowników lotniska i datę uruchomienia połączeń komunikacyjnych (służby TWR) Przygotowanie dokumentu Master Plan – Planu Generalnego lotniska Wczesne podjęcie rozmów z liniami lotniczymi w celu uzgodnienia rodzajów operacji lotniczych jakie będą wykonywane i typów samolotów W ramach procesu założenia i certyfikacji lotniska konieczne jest przygotowanie: Prognozy i planu organizacji ruchu lotniczego na lotnisku i w jego rejonie ze wskazaniem sposobów uniknięcia kolizji z ruchem prowadzonym z istniejących już sąsiednich lotnisk; Mapy z naniesionymi ograniczeniami wysokości zabudowy na lotnisku i w jego otoczeniu, z uwzględnieniem istniejących przeszkód lotniczych; INOP zawierający m. in. dane techniczno-operacyjne lotniska, w tym charakterystykę pola wzlotów, płaszczyzn wznoszenia (podejścia) oraz przeszkód lotniczych w rejonie lotniska, procedury podejścia do lądowania i procedury odlotu, uwzględniające lokalne ograniczenia wynikające z przepisów o ochronie środowiska.

Rozwój lotnisk regionalnych - działania Planując rozwój lotniska należy: Uwzględnić jego wpływ na rozwój miasta (w szczególności zabudowę wysokościową) Zaplanować i zaprojektować a następnie opublikować w AIP odpowiednie procedury dolotu i odlotu Uwzględnić efekty środowiskowe lotniska (szczególnie hałas) Na podstawie planowanego ruchu lotniczego (wielkość, rodzaj ruchu) założyć wykorzystanie początkowo służby A-FIS a docelowo służby TWR Uwzględnić fakt, że jeśli służbę TWR oraz CNS/ATM ma zapewniać PAŻP, to konieczne jest uzgodnienie tego z PAŻP (umowa/porozumienie o świadczeniu usług) na 3 lata przed datą rozpoczęcia służby 3 lata to okres niezbędny na wyszkolenie personelu i przygotowanie oraz certyfikację infrastruktury Zasady Służba kontroli ruchu lotniczego powinna być zapewniona dla: wszystkich statków powietrznych wykonujących loty IFR w przestrzeni powietrznej klasy A, B, C, D i E; wszystkich statków powietrznych wykonujących loty VFR w przestrzeni powietrznej klasy B, C i D; wszystkich lotów specjalnych VFR; całego ruchu lotniskowego na lotniskach kontrolowanych; lotów kontrolowanych wychodzących poza przestrzeń powietrzną kontrolowaną w szczególnych sytuacjach (np. w celu ominięcia niebezpiecznych zjawisk pogody, awarii statku powietrznego). PROCEDURY VFR I IFR ORAZ SŁUŻBY AFIS/KONTROLA RUCHU LOTNICZEGO - PAŻP 17

Dziękuję za uwagę Adres pocztowy: Polska Agencja Żeglugi Powietrznej ul. Wieżowa 8 02-147 Warszawa website: www.pansa.pl Dział Zarządzania Informacją i Komunikacją tel.:  (+48 22) 574-67-70 faks: (+48 22) 574-67-78 e-mail: info@pansa.pl Rzecznik Prasowy Grzegorz Hlebowicz tel.: 022 574-67-74, 0-609-501-241 faks: 022 574-67-78 e-mail: rzecznik@pansa.pl