“History tells us our story” A multilateral Comenius Project 3rd High School of Katerini Militou 1, Katerini “History tells us our story” A multilateral Comenius Project The Casimir Castle The history through the centuries 2012

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries The Casimir Castle Zamek Kazimierzowski należy do najbardziej znanych zabytków miasta Przemyśl. Znajduje się on na 1-hektarowym Wzgórzu Zamkowym, które wznosi się na wysokość 270 m n.p.m. i jest ze wszystkich stron zakończone stromymi zboczami. Nazwa wzgórza pochodzi od wzniesionego tutaj po roku 1340, za panowania Kazimierza Wielkiego, murowanego zamku w stylu gotyckim, który był wielokrotnie przebudowywany. Pracami na Zamku kierował Galeazzo Appiani, który w tym czasie budował zamek w Krasiczynie dla Krasickiego (z tego okresu pochodzą miedzy innymi renesansowe attyki zwieńczające baszty). "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 2

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries W XVII w. sejmiki ziemskie i sejm uchwalały pewne kwoty na naprawę i wyposażenie Zamku przemyskiego. W XVI i XVII w., w czasie wojen kozackich, tureckich, wołoskich i szwedzkich Przemyśl wytrzymał nie jedno oblężenie, z tych najlepiej znane w 1648/49 i 1656 r. Z zamku zachowała się do dzisiaj jedynie ostrołukowa brama wjazdowa. Natomiast wcześniej istniały w tym miejscu najprawdopodobniej obiekty sakralne. Prace wykopaliskowe prowadzone od   Pictures 2nd, 3rd & 4th: The ruins of the castle (pictures 2, 3) and an aero photography of the castle (picture 4) "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 3

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries roku 1957 odkryły na Wzgórzu Zamkowym (na dziedzińcu Zamku Kazimierzowskiego) relikty architektury sakralnej: preromańską rotundę i monasterium (klasztor) –z IX wieku oraz romańską bazylikę trzynawową z X wieku. Obecnie można oglądać zrekonstruowany zarys fundamentów rotundy (11m) i klasztoru w kształcie prostokąta (15x32 m). Odkryte fundamenty bazyliki romańskiej znajdowały się na tarasie położonym niżej, w stosunku do monasterium i rotundy, i są one niestety w chwili obecnej przysypane kilkumetrową warstwą ziemi. Pozostałości po bazylice w postaci ciosów kamiennych są wyeksponowane na zrekonstruowanym zarysie murów monasterium w postaci luźno ułożonych fragmentów. Nasze badanie skupia się przede wszystkim na monasterium i rotundzie. Budowle te wykonane były z kamienia piaskowcowego, drobnoziarnistego, płytowego związanego zaprawą wapienno-piaskową, pochodzącego najprawdopodobniej z pobliskich kamieniołomów na Kruhelu.   Pictures 5th & 6th: The castle as it looks today "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 4

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries Płyty kamienne o grubości 5-8 cm były ułożone w dość regularnych rzędach (warstwach). Maksymalna wysokość odsłoniętych murów dochodziła do 1 m, zaś głębokość fundamentu wynosiła około 30 cm. Rzut poziomy rotundy wykazuje formę regularnego koła o średnicy 11,20 m i 7,64 m (odpowiednio dla obrysu zewnętrznego i wewnętrznego) do którego dodano   absydę o mniejszej średnicy. Grubość murów rotundy wynosi 170 cm, a po jej stronie północnej stwierdzono wyraźne wejście o szerokości około 140 cm. Z murami głównego korpusu rotundy łączy się mur prostokątnego budynku monasterium o długości 34,20 m i szerokości 15,20 m, wykazujący identyczny wątek i technikę budowlaną. Co ciekawe stwierdzono, że przy wznoszeniu obu budowli miała zastosowanie tzw. stopa benedyktyńska (rzymska , 29,57 cm). Okazało się bowiem, że rozpiętość i grubość wszystkich murów rotundy i monasterium, a także szerokość wejścia, była wielokrotnością tej właśnie jednostki mierniczej. Wokół i w obrębie murów rotundy i monasterium odkryto wiele różnych zabytków z X-XIII w. Wydobyto mnóstwo ułamków ceramiki, przedmiotów kościanych, rogowych, żelaznych, szklanych, w tym między innymi fragmenty płytki szklanej z ornamentem i napisem łacińskim PRES...TER (XIII w). Nie odnalezienie na tym terenie broni i przedmiotów zbytku wyklucza lokalizację siedziby książęcej (palatium), przemawia natomiast za istnieniem benedyktyńskiego zespołu klasztornego (monasterium). Jak uważają niektórzy badacze z tym obiektem można byłoby łączyć rezydencję powołanego w IX wieku biskupa misyjnego. Podstawą to   "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 5

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries tego twierdzenia jest przeprowadzona w IX wieku przez papieża Jana IX (898-900) akcja mająca na celu przywrócenie wyższej hierarchii kościelnej na terenie Moraw oraz wynikająca z niej działalność legatów papieskich - arcybiskupa Jana oraz biskupów Daniela i Benedykta. Wówczas to, realizując polecenie papieża, wyświęcili oni arcybiskupa i trzech sufraganów. Wedle tych badaczy mieli oni powołać arcybiskupa w Starym Mieście, a biskupów w Nitrze, Krakowie i Przemyślu. Nie są niestety znane imiona tych hierarchów. Przypuszcza się, że arcybiskupem w Starym Mieście został wówczas następca Metodego - Gorazd. Natomiast pewną przesłanką do określenia osoby biskupa mogącego rezydować wtedy w Przemyślu, Pictures 7th & 8th: Drawings of the rotunda "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 6

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries jest pochodzący z XV wieku rękopis, który podaje, że jeden z uczniów Metodego - Sawa, był biskupem Lachów, a jak wiadomo najstarszą i najbardziej znaczącą pod względem administracyjno-militarnym i religijnym miejscowością na tym terenie był właśnie Przemyśl. Pewne dowody można znaleźć w publikacji Gerarda Labudy „Szkice historyczne X-XI wieku”, w której autor piszę, iż najbardziej doniosłym z punktu widzenia historyka faktem, który bezpośrednio wynika z treści dokumentu z 1086 roku, jest znalezienie się w obrębie diecezji ołomunieckiej takich ośrodków Wiślan jak Kraków i Sandomierz oraz Lędzian – Przemyśl i Czerwień. Warto podkreślić także, że podobne zespoły monastyczne jak na tutejszym Wzgórzu Zamkowym (rotunda wraz z prostokątnym budynkiem) odkryto także w innych miastach Polski takich jak: Kraków, Giecz, Wiślica, Ostrów Lednicki, Płock. Nie wykluczono, że rotundę i palatium przemyskie budował zespół muratorów „wznoszący serię obiektów ‘płytkowych’ Wawelu”. Do obiektów tych zalicza się przede wszystkim rotundę NMP, i tzw. budynek czworokątny. Charakterystyczna „prowincjonalno--rzymska” technologia muru płytkowego, w której zostały one wykonane, jest trudna do datowania i że dolna granica powstania budowli wawelskich pozostaje wciąż otwarta. K. Żurowska analizując technologię, w jakiej wzniesiona została rotunda NMP, zwróciła uwagę na wyraźne analogie do stosowanych w całej Europie późno-antycznych sposobów murowania, polegających na warstwowym układzie nieregularnych, wstępnie "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 7

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries obrobionych płytek kamiennych nawiązującym do rzymskiego muru ceglanego. Układ ten, nazywany petit appareil allone, znany był powszechnie w dobie Merowingów i Karolingów, w Polsce zaś w technologii tej wykonano oprócz rotundy NMP budowlę czworokątną, rotundę przemyską, budowlę grobową pod katedrą poznańską, rotundę w Strzelnie, kaplicę na Ostrowie Lednickim oraz kościół opacki w Tyńcu. Picture 9th: The castle as it is still being renovated Badania weryfikacyjne przeprowadzone w latach 2000-2003 przez prof. Z. Pianowskiego przy reliktach rotundy i palatium na górze zamkowej w Przemyślu, przyniosły wiele nowych i ważnych informacji. Niespodzianką we wspomnianych wyżej badaniach było odsłonięcie konstrukcji nośnej empory wewnątrz rotundy. Rekonstruując precyzyjnie usytuowanie empory wewnątrz rotundy i słusznie wiążąc ją funkcjonalnie z palatium, prof. Z. Pianowski uznał za jednorodne całe założenie i odniósł je chronologicznie do okresu kijowskiej wyprawy Bolesława Chrobrego w 1018 roku i przyłączenia Przemyśla, a także innych grodów   "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 8

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries czerwieńskich do monarchii wczesnopiastowskiej. Ujawnienie empory wewnątrz rotundy, której filary przyścienne nie są powiązane konstrukcyjnie z murem rotundy nasuwa sporo wątpliwości czy rotunda była budowlą wolno stojącą. Zadziwiające też umieszczenie wejścia do rotundy w miejscu niewidocznym i najbardziej niedogodnym pod względem użytkowym, a nawet wręcz uniemożliwiającym jego funkcjonowanie, ponieważ w trakcie rekonstrukcji, otwór drzwiowy rotundy wychodzi bezpośrednio na południowo- wschodnią ścianę budowli pałacowej. Takie rozwiązanie musi budzić kontrowersje i zastrzeżenia z punktu widzenia warsztatu architektonicznego. Pozwala to założyć, iż budowniczowie wznoszący kaplicę pałacową na Wzgórzu Zamkowym w pierwotnym projekcie nie planowali wyposażenia jej w emporę. Naukowcy zakładają powstanie budowli w okresie tuż po przejęciu przez Chrobrego zwierzchnictwa nad grodem przemyskim, co miało miejsce w 1018 roku, i jego stosunkowo krótką egzystencję do roku 1030, kiedy Przemyśl powrócił do Rusi Kijowskiej, zaś rotunda z palatium została zburzona, ustępując cerkwi wzniesionej przez ks. Wołodara Rościsławowicza panującego na Rusi w latach 1092-1129. Tym razem ten niewątpliwie szczególny obiekt został przedstawiony jako autonomiczny przykład „specjalnego znaczenia”, którego architektura „nawiązywała bezpośrednio do sztuki śródziemnomorskiej, a przez nią do antyku”, oraz że jest „jedynym znanym w średniowieczu przykładem ukazującym poprzez architekturę indywidualne i bardzo samodzielne rozwiązanie monumentalnych ram dla początkowego procesu chrystianizacji”.   "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 9

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries A zatem rotunda na wzgórzu zamkowym nie była w pierwotnym swym założeniu kościołem misyjnym, za czym przemawia forma kościoła jako rotundy prostej. Byłaby to funkcja wcześniejsza w stosunku do późniejszej i zarazem wtórnej funkcji kaplicy pałacowej. Istotnym problemem związanym z genezą powstania rotundy przemyskiej są zmiany strukturalne w ramach dawnych związków plemiennych pozostających w zależności lub dominacji od bardziej zorganizowanych, ale wciąż pozostających w fazie formowania się struktur państwowych Piastów, Przemyślidów i Rusi Kijowskiej. Tak więc terytoria dzisiejszej Polski południowej stopniowo, ale konsekwentnie włączane do budowanego przez Mieszka I państwa piastowskiego były już zapewne schrystianizowane, a legalizacja tych aneksji wynikała z uznania w 966 roku katolicyzmu jako religii państwowej. Można zatem przyjąć wprawdzie hipotetycznie, ale z dużą dozą prawdopodobieństwa, że rotunda wawelska i przemyska, choć różne typologicznie, reprezentują jednak zastanawiająco podobną technologię i mogły powstać zatem jeszcze między latami 70. a 80. X wieku jako rezultat tworzenia wyłącznie kościelnych struktur na terenach, których polityczna przynależność wciąż pozostawała sporną. Jak wykazały badania archeologiczne, empora w rotundzie ma charakter wtórny. A ponieważ empora posiada ściśle określoną funkcję, pojawia się dopiero wówczas, gdy gród staje się stacją dla księcia i jego dworu. Istnieje opinia, że postępująca integracja terytoriów włączanych do państwa wymusiła konieczność modernizacji i wzmacniania grodów, które zaczęły pełnić funkcje terytorialnej rezydencji   "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 10

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries książęcej i ośrodka organizacji administracyjno-skarbowej państwa, co w przypadku monarchii wczesnopiastowskiej nastąpiło w czasach Bolesława Chrobrego, a o czym w wielu miejscach wspomina Gall Anonim. Rotunda przemyska stanowi wyraźną dominantę architektoniczną. Usytuowana została w najwyższym punkcie grodu, natomiast teren wokół rotundy opada nierównomiernie ze wszystkich stron. Zastanawia wybór miejsca tak niedogodnego na budowę, co z kolei powodowało konieczność umieszczenia budowli podłużnej na terenie opadającym w kierunku północno-zachodnim o 2 m, gdy tymczasem w sąsiedztwie tego założenia znajdowało się dogodne do tej realizacji miejsce, w którym w czasach dominacji politycznej Rusi Kijowskiej wzniesiona została cerkiew Wołodara. Dopiero w konsekwencji przejęcia przez Bolesława Chrobrego w wyniku militarnej kampanii w 1018 roku z rąk Rusi Przemyśla i grodów Czerwieńskich podjęto decyzję o jego umocnieniu jako ważnej strażnicy na wschodnich rubieżach państwa i równoczesnej budowie książęcej części mieszkalnej w formie sprzężonej z kaplicą. Zmiana charakteru kompleksu z wyłącznie sakralnego na również rezydencyjny wyjaśnia sens wbudowania do wnętrza nawy rotundy empory jako konstrukcji wtórnej niepowiązanej z jej oryginalnym wątkiem kamiennym. Ta zmiana funkcji może być także wyjaśnieniem drugorzędnej wówczas funkcji wejścia do przyziemia rotundy. W wyniku prac uczniowskich, założono, że bez względu na rolę, jaką pełniły budynki monasterium i rotundy, teren wokół nich (ze względu na ciągłe zmiany historyczne) służyły jako teren użytkowy (utility area) – przeznaczony dla uprawy roślin, warzyw i owoców niezbędnych w kuchni.   "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 11

Dion: The history through the centuries 2011-2013 Dion: The history through the centuries książęcej i ośrodka organizacji administracyjno-skarbowej państwa, co w przypadku monarchii wczesnopiastowskiej nastąpiło w czasach Bolesława Chrobrego, a o czym w wielu miejscach wspomina Gall Anonim. Rotunda przemyska stanowi wyraźną dominantę architektoniczną. Usytuowana została w najwyższym punkcie grodu, natomiast teren wokół rotundy opada nierównomiernie ze wszystkich stron. Bibliografia Wiadomości Konserwatorskie, Biblioteka cyfrowa Politechniki Krakowskiej,- Conservation News, 25/2009 G. Labuda, Szkice historyczne X-XI wieku. Z dziejów organizacji Kościoła w Polsce we wczesnym średniowieczu, Poznań 2004, s. 150.   K. Żurowska, Rotunda wawelska, studia nad centralną architekturą epoki wczesnopiastowskiej [w:] Studia do dziejów Wawelu, tom III, Wyd. PZSzW, Kraków 1968. Z. Pianowski, Przedromański zespół sakralno-pałacowy na grodzie przemyskim w świetle badań z lat 2000-2006 [w:] Architektura romańska w Polsce. Nowe odkrycia i interpretacje. Materiały z sesji naukowej w Muzeum Początków Państwa Polskiego, Gniezno 9-11 kwietnia 2008 roku, (red.) T. Janiak, Gniezno 2009, s. 419-431. Michał Kozera, Cierpienia starego architekta, Quod libet,08/ 2011 http://www.kki.pl/pioinf/przemysl/zabytki/zamek/zamek.html http://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_Kazimierzowski   "History tells us our story" A Multilateral Comenius Project 12