Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Rzeczywistość społeczna (II) - rodzina i pokrewieństwo (WDS 2014/2015 nr 3)

Eksperyment Miligrama eksperyment zaprojektowany i przeprowadzony w 1961 i 1962 r. przez psychologa społecznego Stanleya Miligrama; eksperyment badał posłuszeństwo wobec autorytetów; wyniki eksperymentu: mamy dużą skłonność ludzi do podporządkowania się autorytetom i jest ona tym większa im: jesteśmy bliżej „autorytetu”, im bardziej uważamy go za „prawdziwy autorytet”, im bardziej mam on charakter zinstytucjonalizowany oraz im większy odczuwamy dystans do „ofiary” (brak bezpośredniego kontaktu). wykazujemy mniejszą uległość wobec „autorytetów”, gdy: wydają one sprzeczne nakazy, pojawiają się osoby, które kwestionują nakazy autorytetów („sprzymierzeńcy”) oraz odczuwamy bliskość „ofiary” (fizyczną lub emocjonalną). krytyka tego eksperymentu.

Rodzina i funkcje pokrewieństwa w społeczeństwie „terminologia krewniacza”, język (pojęcia) a stopnie i charakter pokrewieństwa; najbardziej „pierwotna” struktura społeczna i powszechnik kulturowy; łączy jednostki uznające swoje więzi genealogiczne; definiuje miejsce (status), prawa i obowiązki jednostki w zbiorowości. „pokrewieństwo fikcyjne” (wyobrażeniowe): duże znaczenie społeczne, ale nie przekazuje się go następnym pokoleniom. pokrewieństwo a „klasyczne” rozumienie rodziny: trwała grupa społeczna złożona z osób powiązanych między sobą przez wspólnych przodków, małżeństwo lub przysposobienie (adopcję); problemy z definiowaniem rodziny – rola historii (czasu) i kultury, normatywność definicji (co jest „normalną” rodziną?) i odrzucenie statycznego widzenia rodziny.

Typy rodziny ze względu na wariant małżeństwa małżeństwo to związek, w którym można współżyć seksualnie i mieć dzieci przy aprobacie społeczeństwa - trzy elementy małżeństwa: legalność związku, „pierwszeństwo” dostępu seksualnego i reprodukcja; forma zawarcia małżeństwa: porozumienie się partnerów, umowa rodzin („małżeństwo aranżowane”), „małżeństwo-dar”; lewirat (poślubienie wdowy przez brata/niekiedy spadkobiercę zmarłego męża) i sorrorat (łac. sorror – siostra, zwyczaj nakazujący poślubienie przez mężczyznę siostry/sióstr swojej żony, jeśli jest ona bezpłodna lub po jej śmierci - małżeństwo poligyniczne z dwiema lub więcej siostrami). liczba partnerów w małżeństwie: monogamiczne (gr. monos – pojedynczy i gamos – małżeństwo), monogamia konsekwentna (wyłączna) i „seryjna”; poligamiczne (gr. polys – wiele): poligynia (wielożeństwo-siostrzane, hierarchiczne, uprzywilejowane, rezydencjonalne); poliandria (wielomęstwo); poligyandria - wielu mężczyzn i wiele kobiet.

Typy rodzin ze względu na jej (pokrywają się one w dużym stopniu z typologią małżeństw): rozmiar (liczebności członków): „nuklearna” /mała, duża: złożona (rola więzi seksualnej) i „rozszerzona” (rola więzi pokrewieństwa), rodziny wielopokoleniowe; rodziny „pełne” i „niepełne” (monoparentalność). reguły dziedziczenia (pokrewieństwa): uni- i bi- oraz patry- i matry- linearne; rodzina matriachalna, patriachalna, egalitarna; kwestia dyskusyjna – „rodzina tradycyjna” (czyli patriarchalna i patry-linearna) w społeczeństwie i historii. miejsce zamieszkania: matry-, patry- i neo-lokalne. stosunki władzy: matriarchat , patriarchat, rodziny „matryfokalne” („nieobecni ojcowie”); awunkulat - (łac. avunculus - wujek) to system organizacji rodziny i pokrewieństwa, w którym najważniejsza rola przypada bratu matki (wujowi), jest on najważniejszym opiekunem dzieci swojej siostry (dotyczy to zwłaszcza rodzin matrylinearnych).

Społeczne reguły ich zawierania małżeństw (czy „los tak chciał”?) (1) homogamia małżeńska: reguła doboru małżeńskiego zalecająca dobór współmałżonka podobnego (identycznego) pod względem ważnych cech społecznych: endogamia (dobór z własnej grupy), jest ujemnie skorelowana ze stopniem zróżnicowania populacji; egzogamia (dobór spoza własnej grupy). heterogamia małżeńska: hipergamia – dobór współmałżonka z „wyższej” grupy społecznej (głównie u kobiet); małżeństwa międzykategorialne / mieszane („mezalians”, małżeństwa „binacjonalne”). znaczenie homogamii edukacyjnej (czy potrzeba kulturowego podobieństwa?), a mniejsze - klasowej .

Społeczne reguły ich zawierania małżeństw (2) hipoteza „miłości romantycznej”: w krajach rozwiniętych zaczynają obowiązywać „wartości postmaterialne”, podstawą wyboru współmałżonka staje się jego atrakcyjność seksualna, emocjonalna itp., a nie tylko wykształcenie, zasoby ekonomiczne itp.; zasada „podwójnej selekcji”: połowa małżeństw przechodzi „podwójne sito” – najpierw kohabitacja, a następnie jest ślub (dobierając partnera do kohabitacji jesteśmy „mniej wybredni”?) rynek matrymonialny: rynek transakcyjny (bary, puby itp., krótkotrwałe relacje) i relacyjny (sieć przyjaciół, krewnych itp. , długotrwałe relacje) – i na tym rynku zawiązujemy głównie związki długoterminowe. przestrzeń zawierania związków (homogamia przestrzenna): „trójkąt spotkań”: „miejsca wybrane” (kluby, uczelnie, praca, koncert, wakacje itp.), „miejsca publiczne” (festiwale, ulice, sklepy, kina itp.), „miejsca prywatne” (dom, wizyty prywatne), unikanie „miejsc prywatnych” i wzrost znaczenia „miejsc wybranych” (im wyższy status społeczny). „czysta relacja” i „miłość współbieżna” (A. Giddnes).

Ewolucja kryteriów społecznych doboru małżeńskiego w Polsce stan cywilny: dominują małżeństwa kawalerów z pannami, rośnie kategorii małżeństw powtórnych, zawierają je 2 razy częściej mieszkańcy miast niż wsi, głównie osoby samotne (wdowy, wdowcy) i rozwiedzione. wiek: duża homogenia wiekowa - normą jest kojarzenie par w podobnym wieku (podobny wiek to różnica 3 lat między małżonkami, ew. mąż starszy o 5 lat; ¾ małżeństw to mężczyzna w wieku 21-29 lat i kobieta w wieku 18-29 lat). poziom wykształcenia: tendencja do „jedności środowiskowej” (w co drugim małżeństwie członkowie mają ten sam poziom wykształcenia). cechy terytorialne: dobór następuje zazwyczaj w ramach społeczności lokalnej, dominującą formą zamieszkania po ślubie jest dom rodziców jednego z współmałżonków, rośnie znaczenie Internetu jako możliwości poznawania się (miejsce zamieszkania przestaje być barierą).

Tworzenie rodziny w perspektywie teorii „racjonalnego wyboru” – założenia indywidualizm - zainteresowanie indywidualnymi decyzjami i strategiami, a nie „grupą”; strategie formowania rodziny - rodzina jest funkcją szeregu decyzji podejmowanych przez różnych aktorów. rachunek kosztów i korzyści („dzieci wysokiej jakości”?) - rodzinę budują jednostki, które nie muszą mieć identycznych interesów i potrzeb, ich zasoby są ograniczone, a dodatkowo każde działanie/decyzja w rodzinie „kosztuje”; główne dylematy rodziny (w tej perspektywie): czy zakładać rodzinę?; czy mieć dzieci?; moment urodzenia pierwszego dziecka; liczba dzieci oraz odstęp czasowy między urodzeniem dzieci. główne wyzwanie dla współczesnej rodziny: jak pogodzić liczbę dzieci z ich „jakością”? od „rodziny” do cyklu życia rodzinnego / perspektywa mikro- i makro;

Rodzina w społeczeństwie polskim przed i o 1989 roku do 1989 r. - niewydolność sfery publicznej a „familizacja” reprodukcji: wysoka stopa małżeństw, wcześnie i duża liczba dzieci, niska stopa urodzeń pozamałżeńskich; „samopomoc” rodzinna, poszerzanie rodziny (rodzina wielopokoleniowa), wydłużenie okresu zależności młodego pokolenia od rodziców; po 1989 r. - zmiana warunków „brzegowych” funkcjonowania rodziny: znaczenie pracy i wykształcenia; wzrost kosztów posiadania dzieci; skutki: wydłużania okresu bezżenności, opóźnianie momentu posiadania pierwszego dziecka, zwiększanie odstępów czasu między narodzinami kolejnych dzieci, rozwody. współczesne funkcjonowanie rodziny można rozpatrywać w kategoriach przystosowania indywidualnych działań do nowych warunków, a nie tylko w kategoriach „kryzysu” wartości lub „egoizmu” młodego pokolenia.

Płaszczyzny analizy rodziny rodzina jako „proces”: demograficzny (patrzymy na rodzinę poprzez następstwo kolejnych pokoleń); rodowy (zachowanie tradycji, pamięć rodzinna); „codzienności” (życie codzienne, podział obowiązków itp.). rodzina jako „gospodarstwo domowe”: podział obowiązków, rodzina jako wielofunkcyjne „przedsiębiorstwo” i „pole negocjacji” w zakresie praw/obowiązków; od „menadżerskiego matriarchatu” do „supermatki” i od „nieobecnego ojca” do „nowego ojca”. rodzina jako „jednostka polityczna”: wspólne podejmowanie decyzji i troska o „interes zbiorowy” (m.in. o wizerunek rodziny, „co ludzie powiedzą?”). rodzina jako podstawowy mechanizm „reprodukcji” biologicznej, ekonomicznej i społecznej (rola przynależności klasowej); „familiologia” (socjologia zajmująca się życiem rodzinnym).

Funkcje rodziny rodzina jest najważniejszym ogniwem socjalizacji jednostki i podstawową instytucją społeczną, która zaspokaja ludzkie potrzeby intymności i partnerstwa: jako taka jest i pozostanie „kamieniem węgielnym” współczesnego społeczeństwa. funkcje rodziny (oraz ich współczesne zmiany): regulacja zachowań seksualnych; prokreacyjna (biologiczne odtwarzanie populacji); wychowawcza (socjalizacyjna); opiekuńcza (zapewnienie bezpieczeństwa) oraz emocjonalna (ochrona i wsparcie emocjonalne jej członków); ekonomiczne (zapewnienie materialnych środków do życia); alokacyjna - usytuowanie w społeczeństwie (na hierarchii stratyfikacji) i określanie społecznej (kulturowej) tożsamości; integracyjno-kontrolna (dyscyplinuje domowników według ustalonych reguł); rekreacyjno-towarzyska (auto-ekspresyjna).

Nierówności w rodzinie między pracą a opieką (problemy połączenia pracy z opieką nad dziećmi); obowiązki domowe (prace z „grafiku” i prace „sporadyczne”); dysfunkcje rodziny: seksualne wykorzystanie dzieci (zjawisko kazirodztwa, Konwencja Praw Dziecka ONZ z 1989 r.); przemoc w rodzinie: użycie siły fizycznej wobec najbliższych członków rodziny – najczęściej dzieci i kobiet /żon; zasięg przemocy domowej; znaczenie zjawiska – działalność organizacji feministycznych; klasa społeczna a przemoc w rodzinie. utrwalanie istniejących podziałów społecznych, deprecjacja innych stylów życia.

Dyskusja na temat rozumienia (definicji) „rodziny” rodzina w perspektywie socjologicznej – może być ona rozumiana jako: mała grupa społeczna (małżeństwo, więzi pokrewieństwa) – „podstawowa komórka społeczna”; grupa pierwotna (intymność i socjalizacja); uniwersalna instytucja społeczna (utrwalona w tradycji wszystkich kultur – powszechnik kulturowy). „komórkowa” definicja rodziny (G. Murdock, 1949 r. ) - rodzina nuklearna to „matka, ojciec oraz ich dzieci” (to wymóg funkcjonalny społeczeństwa industrialnego); współczesna dyskusja na temat rodziny, zwłaszcza pojęcia „rodziny nuklearnej” (jest to głównie pojęcie „normatywne”): odchodzenie od definicji „komórkowej” na rzecz ujęć „elastycznych” ukazujących rodzinę jako proces (etapy), a nie sztywną strukturę, duże znaczenie „komponentu” reprodukcyjnego (czyli posiadania dzieci); rodzina to „grupa krewnych, powinowatych, przyjaciół oraz innych aktorów skupionych wokół rodzica z dzieckiem, najczęściej matki” (Szlendak 2010, s. 114).

Czy „kryzys rodziny” („obumieranie rodziny”)? społeczne przemiany instytucji rodziny (kierunki): od społecznej (gospodarczej) do intymnej (emocjonalnej, rodzina jako podstawowa dla nas „przestrzeń intymności”); od kolektywnej do indywidualistycznej (wartości rodziny: indywidualizm, równość i „wolność” członków rodziny; obecnie przykłada się większą wagę rodziny dla jednostki, a nie dla społeczeństwa. zmiany społeczne a dezorganizacja („spustoszenie”) rodziny: porównanie z historią (trwałością rodzin), wchodzenie w następne związki („wielorodziny”), dysfunkcje rodziny (przemoc w rodzinie i seksualne wykorzystywanie dzieci). różne typy interpretacji „kryzysu rodziny” - rozwiązania: rewitalizacja i re-instytucjonalizacja małżeństwa; uznanie za „równe” innych form rodziny; liczy się jakość stosunków międzyludzkich.

Przyszłość rodziny – alternatywność i różnorodność form związek kohabitacyjny (konkubinat, kohabitacja, związek nieformalny): kohabitacja a rodzina „dwustopniowa”: małżeństwo „intymne” i małżeństwo rodzinne. „samotni rodzice” („monoparenatalność”): rodziny niepełne oraz samotni rodzice (samotne matki i samotni ojcowie). rodzina zrekonstruowana (odbudowana), „rodzina–układanka” (patchwork family), „wielorodziny”; rodziny wizytowe i nomadyczne, macierzyństwo na odległość; rodzina zastępcza i rodzina przybrana; homorodziny, rodzina homoseksualna (związki partnerskie); „niby rodziny”: DINKS i „układy sieciowe” seniorów, grona przyjacielskie („kółko przyjacielskie” - ”friends”). single.

Podsumowanie pokrewieństwo i jego znaczenie ludzkie (dla jednostki) i społeczne; rodzina i małżeństwo: typy i rodzaje małżeństw, społeczne reguły zawierania małżeństw, przykład Polski. współczesny dylemat rodziny: prokreacja a sfera pracy – „dzieci wysokiej jakości”. funkcje i dysfunkcje rodziny; „kryzys rodziny” przemiany instytucji rodziny – rodzina staje podstawową sferą intymną oraz „indywidualizuje się”; interpretacje „kryzysu rodziny”. przemiany form rodziny - alternatywność i różnorodność form

Literatura (zalecana, warta przeczytania?) na temat „rodziny” Barbara Szacka, Wprowadzenie do socjologii (roz. XVI. Sfera reprodukcji); Małgorzata Sikorska, Zycie rodzinne, w: Anna Giza, M. Sikorska (red.), Współczesne społeczeństwo polskie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012; Tomasz Szlendak, Socjologia rodziny. Ewolucja, historia, zróżnicowanie, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010 (szczególnie roz. 4 i 5); Anna Giza-Poleszczuk, Rodzina i system społeczny, w: Mirosława Marody (red.), Wymiary życia społecznego. Polska na przełomie w XX i XXI wieku, Warszawa 2007.