KRYZYS RZECZPOSPOLITEJ W 2 POŁOWIE XVII STULECIA

ZJAWISKA KRYZYSOGENNE W 1 POŁOWIE XVII w trudności finansowe wywołane wieloletnimi wojnami wzrost roli magnaterii antagonizmy religijne napięcia społeczne na Ukrainie Oskarżenie arian na sejmie w roku 1638 o znieważenie krucyfiksu w Rakowie.

POJĘCIA Kozacy, grupa społeczna zamieszkująca Ukrainę i południowo-wschodnią Rosję. Utworzona w ciągu XV i XVI w. z różnych klas społecznych, głównie chłopów. Kozacy tworzyli swoisty wolny stan w Rzeczpospolitej i w państwie moskiewskim. Dużą ich część stanowili zbiegowie uchodzący w stepy na Zaporoże (stąd nazwa Kozacy zaporoscy), oraz tzw. "ludzie luźni". Nominalnie podlegali Rzeczpospolitej, w praktyce byli całkowicie niezależni.

GENEZA KONFLIKTÓW NA UKRAINIE najazdy kozackie na ziemie tatarsko – tureckie narażały Polskę na problemy międzynarodowe dążenia magnaterii polskiej do podporządkowania sobie Kozaków traktowanie przez szlachtę polską Kozaków na równi z pańszczyźnianymi chłopami dążenia Kozaków do powiększenia rejestru dążenia Kozaków do uzyskania większych swobód politycznych i przywilejów analogicznych ze szlacheckimi konflikt społeczny pomiędzy polskimi właścicielami dóbr i ich ukraińskimi poddanymi konflikty religijne: ludność ukraińska i Kozacy byli wyznania prawosławnego Czynniki bezpośrednie wybuchu powstania: zaniechanie przez Władysława IV wojny z Turcją osobiste ambicje Bohdana Chmielnickiego

POWSTANIA KOZACKIE W 1 POŁOWIE XVII w Powstanie Kosińskiego ( 1591-1593), wywołane ustawą podporządkowująca Kozaków władzy hetmana koronnego i ograniczeniem rejestru do 600 żołnierzy – stłumione przez wojska nadworne Ostrogskich i Wiśniowieckich Powstanie Nalewajki ( 1595-1596) spowodowane wzmożoną polska kolonizacja na Ukrainie i zaostrzeniem represji wobec Kozaków – stłumione przez siły koronne S. Żółkiewskiego Powstanie Fedorowicza( 1630) – konflikt pomiedzy kozakami rejestrowymi a pozostałymi – zakończony ugodą Powstanie Sulimy spowodowane zniszczeniem przez Kozaków twierdzy Kudak – stłumione przez wojska koronne Powstanie Pawluka 1637-1638 – stłumione przez wojska hetmana M. Potockiego Powstanie Putywlca ( 1638) – spowodowane ograniczeniem rejestru – stłumione przez wojska J. Wiśniowieckiego

I ETAP POWSTANIA CHMIELNICKIEGO 1648-49 1648 –klęski wojsk koronnych nad Żółtymi Wodami, Korsuniem i Piławcami- Kozacy zajęli niemal całą Ukrainę i dotarli pod Lublin I Zamość Rozszerzenie się na Ukrainie powstania ludowego wymierzonego przeciwko szlachcie, klerowi katolickiemu oraz Żydom Elekcja Jana Kazimierza i zawarcie rozejmu do 1649 1649- oblężenia Zbaraża i bitwa pod Zborowem Ugoda zborowska 1649 Chmielnicki hetmanem kozackim Województwa kijowskie, bracławskie i czernichowskie uznano za ziemie ukraińskie

Juliusz Kossak, Śmierć Stefana Potockiego nad Żółtymi Wodami – 16 V 1648

Obraz wotywny jeńców polskich wziętych do niewoli pod Korsuniem – 26 V 1648

Bitwa pod Piławcami 23-25 IX 1648 21 września oraz w dniu następnym doszło do pierwszych potyczek zbrojnych, z których zwycięsko wyszli Polacy. Gdy jednak rozeszły się pogłoski o zbliżaniu się Tatarów, „w nocy... z 22 na 23, kiedy starszyzna, bez ujawnienia komukolwiek tego zamiaru, potajemnie rzuciła się do ucieczki, wszyscy rozbiegli się; wozy, żywność, uzbrojenie, łupy zostawiono pierwszemu, któremu posłuży szczęście.... Działo się to w takim przerażeniu i pośpiechu, że niektórzy do obiady ubiegli 18 mil. Uciekali więc, przez nikogo nie ścigani, niepomni na szlachectwo, na wstyd, na to, w jakim stanie pozostaje Rzeczpospolita." Aleksander Koniecpolski „dziecina” Dominik Zasławski „pierzyna” Mikołaj Ostroróg „łacina” 21 września oraz w dniu następnym doszło do pierwszych potyczek zbrojnych, z których zwycięsko wyszli Polacy. Gdy jednak rozeszły się pogłoski o zbliżaniu się Tatarów, „w nocy... z 22 na 23, kiedy starszyzna, bez ujawnienia komukolwiek tego zamiaru, potajemnie rzuciła się do ucieczki, wszyscy rozbiegli się; wozy, żywność, uzbrojenie, łupy zostawiono pierwszemu, któremu posłuży szczęście.... Działo się to w takim przerażeniu i pośpiechu, że niektórzy do obiady ubiegli 18 mil. Uciekali więc, przez nikogo nie ścigani, niepomni na szlachectwo, na wstyd, na to, w jakim stanie pozostaje Rzeczpospolita." – Sienkiewicz „Ogniem i mieczem”

Jan Matejko, "Bohdan Chmielnicki z Tuhaj-Bejem pod Lwowem", X – XI 1648

Poseł Jakub Śmiarowski negocjuje z Bohdanem Chmielnickim warunki odstąpienia wojsk kozackich od oblężonego Zamościa – wypłacenie przez Zamościan okupu

Ks. Jeremi Wiśniowiecki 10 lipca–22 sierpnia 1649 Twierdza w Zbarażu

15-16 sierpnia 1649 J. Kossak, Bitwa pod Zborowem

Ugoda zborowska 17 VIII 1649 zwiększono rejestr kozacki z 6 do 40 tysięcy żołnierzy, w 3 województwach ukraińskich: kijowskim, bracławskim i czernihowskim urzędy mieli pełnić tylko Rusini, a wojska koronne nie miały mieć wstępu na te tereny. Hetmanem zaporoskim został Bohdan Chmielnicki. Zgodzono się także przyznać miejsce w Senacie prawosławnemu metropolicie kijowskiemu. Rzeczpospolita zgodziła się na zapłatę 40 tysięcy talarów okupu chanowi krymskiemu Islamowi III Girejowi.

II Etap 1651 Bitwa pod Beresteczkiem 28-30 czerwca 1651 , płaskorzeźba z nagrobka serca Jana II Kazimierza w kościele Saint-Germain-des-Prés w Paryżu

Iwan Bohun wydostaje z okrążenia resztki wojsk kozackich w czasie bitwy pod Beresteczkiem 1651

powstanie Aleksandra Kostki Napierskiego na Podhalu – wycofanie się pospolitego ruszenia i części wojsk koronnych z Ukrainy ugoda w Białej Cerkwi okrojenie kozackich terenów do królewszczyzn województwa kijowskiego zmniejszenie rejestru kozackiego do 20 tys. Biała Cerkiew

III Etap 1652-1658 Masakra polskich jeńców po bitwie pod Batohem 1 czerwca – 2 czerwca 1652

Bitwa pod Żwańcem od końca sierpnia do połowy grudnia 1653 ugoda żwaniecka 1653 powrót do ustaleń ugody zborowskiej

III Etap 1652-1658 1654 – ugoda w Perejesławiu( oddanie przez Kozaków lewobrzeżnej Ukrainy Rosji) – początek wojny z Rosją 1654-1686

1657 – Jan Wyhowski – hetmanem kozackim 1658 – ugoda w Hadziaczu utworzenie Księstwa Ruskiego( woj. Kijowskie, czernichowskie, bracławskie) z hetmanem na czele godności senatorskie dla prawosławnego duchowieństwa własne urzędy, sądy i akademia Nobilitacja starszyzny kozackiej

Karol X Gustaw Jan Kazimierz

GENEZA WOJEN POLSKO SZWEDZKICH W 2 POŁ XVII w dążenia króla Szwecji Karola X Gustawa do podporządkowania sobie Rzeczpospolitej chęć powstrzymania postępów armii rosyjskiej w Polsce szlachta liczyła na pomoc Szwecji w walce z Kozakami namowy Karola Gustawa do interwencji ze strony banity Hieronima Radziejowskiego chęć utworzenia z Bałtyku morza szwedzkiego formalnie Karol X Gustaw uzasadniał wkroczenie do Polski nieprawnym używaniem tytułu króla Szwecji przez Jana Janusz Radziwiłł Hieronim Radziejowski

POTOP SZWEDZKI 1655 – uderzenie Szwedów na Polskę i Litwę od Pomorza Zachodniego i Inflant

Józef Brandt. Pospolite ruszenie u brodu ( bitwa pod Ujściem - kapitulacja 24-25 VII 1655)

Józef Brandt, Pochód Szwedów do Kiejdan ( 18 VIII poddanie Litwy, zdrada Janusza Radziwiłła)

8 IX – zajęcie Warszawy 17 X – kapitulacja Krakowa 26 X – kapitulacja armii koronnej – ucieczka Jana II Kazimierza na Śląsk

Johan Filip Lemke, Przysięga na wierność królowi szwedzkiemu pod Sandomierzem (m.in. Stanisław Rewera Potocki i Stanisław Lanckoroński), 1655

ZMAIANA POSTAWY POLSKIEGO SPOŁECZEŃSTWA VIII – XII – powstanie oddziałów partyzanckich grabieże i gwałty armii szwedzkiej Obcość językowa, narodowa i religijna Szwedów nieprzestrzeganie umów z Ujścia XI – XII – oblężenie przez Szwedów Jasnej Góry (klasztor Paulinów, przeor August Kordecki) Stefan Czarniecki

January Suchodolski, Obrona Jasnej Góry ( 18 XI – 27 XII 1655)

ANTYSZWEDZKIE POWSTANIE 29XII – zawiązanie przez szlachtę antyszwedzkiej konfederacji w Tyszowcach I 1656 – przekształcenie w Łańcucie konfederacji tyszowieckiej w konfederację generalną II – XII walki ze Szwedami ogarniają cały kraj (S. Czarniecki) Szwecję poparła Brandenburgia Walery Radzikowski, Zawiązanie konfederacji tyszowieckiej

1 IV 1656 Kraj był prawie w całości opanowany przez Szwedów i Rosjan. Przyrzeczenia królewskie miały poderwać do walki z najeźdźcami nie tylko szlachtę, ale i cały lud. Monarcha oddał Rzeczpospolitą pod opiekę Matki Boskiej, którą nazwał Królową Polski i obiecał, że poprawi sytuację chłopów i mieszczan, kiedy tylko kraj zostanie uwolniony spod okupacji Obietnice wobec niższych stanów nie zostały zrealizowane z powodu stanowczego sprzeciwu szlachty Jan Matejko, Śluby lwowskie Jana Kazimierza

Franciszek Smuglewicz, Bitwa pod Warką M. Baliński w XIX wieku tak opisuje tę bitwę: Dnia 7 kwietnia 1656 r. zachodzi Czarniecki, kasztelan kijowski drogę Szwedom, dowodzonym przez margrabiego Badeńskiego. Wezbrana wiosenną powodzią rzeka oddzielała oba wojska. Czarniecki lekkim chorągwiom mostem iść każe, do pozostałych zaś przemawia: w młodości mojej szersze przepływałem rzeki, komu nieśmiertelna chwała, ocalenie króla i zbawienie ojczyzny jest miłe, niech idzie za mną. To mówiąc, wspiął konia ostrogami i pierwszy rzucił się w nurty, a za nim 3000 wojska. Po dwugodzinnej bitwie zniósł zupełnie nieprzyjaciela i znaczną liczbę zagarnął jeńców.

1658 – antyszwedzkie działania wojsk S. Czarnieckiego w Danii KOŃCOWA FAZA WOJNY 6 XII – układ w Randot projektem rozbioru Polski ( Szwecja Brandenburgia, Siedmiogród, Kozacy, Bogusław Radziwiłł 1657 – najazd wojsk Jerzego II Rakoczego na Polskę i wsparcie Polski przez cesarza Leopolda I oraz Danię VII – pokonanie Siedmiogrodu pod Czarnym Ostrowem na Ukrainie przez Czarnieckiego i J. Lubomirskiego 9 IX – traktat welawski – w zamian za rozwiązanie stosunku lennego z Rzeczpospolitą, elektor Fryderyk Wilhelm zrywa sojusz ze Szwecją 1658 – antyszwedzkie działania wojsk S. Czarnieckiego w Danii Maciej Szczepańczyk, Obrona Przemyśla przed wojskami Rakoczego

likwidacja zależności lennej Prus od Polski POKÓJ W OLIWIE 3 V 1660 Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu Szwecji, także w imieniu następców likwidacja zależności lennej Prus od Polski większa część Inflant w granicach Szwecji Polska zachowała południowo – wschodnią część Inflant ( Łatgalię) i uznała suwerenność Prus Szwecja zagwarantowała wolność handlu na Bałtyku oraz zwrot zrabowanych bibliotek protestantom w Prusach Królewskich zagwarantowano tolerancję religijną Pokój w klasztorze w Oliwie, gdzie traktat został podpisany