Dr inż. Ewa Mazurek-Krasodomska Podstawy finansów Dr inż. Ewa Mazurek-Krasodomska

Dług publiczny 1/3 Dług publiczny najczęściej określa się jako finansowe zobowiązanie władz publicznych (państwowych i samorządowych) z tytułu zaciągniętych pożyczek. Wpływy z tytułu długu publicznego wywołują koszty, które muszą być pokryte w przyszłości.

Dług publiczny 2/3 Władze publiczne uchwalając deficyt budżetowy ponoszą odpowiedzialność za jego sfinansowanie, czyli znalezienie źródeł pożyczek oraz za ich spłatę wraz z odsetkami. Za pomocą pożyczek publicznych powinny być finansowane przede wszystkim wydatki kapitałowe (majątkowe), których efekty wykraczają poza bieżący rok budżetowy.

Dług publiczny 3/3 W niektórych krajach wydatki bieżące i wydatki kapitałowe budżetu są organizacyjnie oddzielone od siebie. Budżet państwa dzieli się na dwie części, tzn. budżet bieżący i budżet inwestycyjny.

Przyczyny powstawania długu publicznego 1/2 Uporczywie utrzymujący się deficyt budżetowy, który przekształca się w dług publiczny. Okres wzmożonych wydatków publicznych, zwłaszcza okresy wojen i głębokich kryzysów gospodarczych. Realizowana doktryna ekonomiczna, która zakłada świadome utrzymanie deficytu budżetowego i długu publicznego jako narzędzi interwencjonizmu państwowego.

Przyczyny powstawania długu publicznego 2/2 Osiąganie celów politycznych rządzącej elity, która nie decyduje się na podnoszenie podatków, ale nie dokonuje również cięć w wydatkach publicznych; teoretycznym uzasadnieniem takiej polityki jest teza o neutralności długu publicznego dla gospodarki i społeczeństwa; jeżeli przyjąć, że teza ta jest prawdziwa, to dla rządu znacznie korzystniejsze jest zaciąganie pożyczek niż nakładanie nowych podatków. Wpadnięcie władz publicznych w pułapkę zadłużenia.

Dylematy władz ...??? Okres bezkrytycznego podejścia władz publicznych do występowania deficytu budżetowego oraz narastania długu publicznego mija bezpowrotnie. Rządy uświadamiają sobie skutki zadłużenia publicznego oraz spirali deficytu budżetowego i długu publicznego.

Dylematy władz ...??? Spirala ta polega na tym, że obsługa długu publicznego wymusza coraz większe pożyczki, a to nie tylko uniemożliwia zrównoważenie budżetu, lecz także prowadzi do sytuacji, w której deficyt budżetowy wymyka się spod kontroli państwa. Stąd też władze publiczne stoją wobec dylematu: podnosić podatki, pożyczać czy dokonywać cięć w wydatkach budżetowych.

Podatek Przymusowy charakter Natychmiastowe zubożenie podatnika Obciąża obecne pokolenia Przerzucany w cenę - inflacjogenny Podmiotowy przekrój podatników jest inny niż pożyczkodawców Może spowodować wybuch społeczny Może wywołać zjawisko ucieczki przed podatkami

Pożyczka Dobrowolny charakter Potencjalne zubożenie podatnika Obciąża przyszłe pokolenia Działanie deflacyjne Obligacja może być przedmiotem sprzedaży Wywołuje transfer dochodów od przyszłych podatników do obecnych posiadaczy papierów wartościowych (rentierów) Może być przyczyną dewaluacji pieniądza

Pożyczka Prowadzi do zmniejszenia globalnej siły nabywczej, ale nie zawsze indywidualnej siły nabywczej Może wyrażać poparcie społeczeństwa dla władzy Może być narzędziem zmiany struktury gospodarki (finansowanie inwestycji) Może wpływać na koniunkturę gospodarczą (antyinflacyjne wchłanianie nadmiernej siły nabywczej)

Podatek a pożyczka Pożyczka może, podobnie jako podatek, doprowadzić do zubożenia pożyczkodawcy. Sytuacja taka występuje w przypadku: jeżeli w wyniku zjawisk inflacyjnych następuje realny spadek wartości pożyczonego kapitału jeżeli władze publiczne dokonują zmiany warunków zaciągania pożyczek, czyli konwersji długu, na skutek czego pożyczkodawcy tracą część kapitału i procentu, jeżeli władze publiczne ogłaszają niewypłacalność co do całości lub części zobowiązań.

Instrumenty zaciągania d.p. 1/2 Władze publiczne zgłaszają bieżący oraz średnio- i długoterminowy popyt na pieniądz. Bieżący popyt na pieniądz jest zaspokajany przez bieżące wpływy z tytułu podatków, z innych bezzwrotnych wpływów typu podatkowego (cła, opłaty) oraz z wpływów z tytułu praw majątkowych.

Instrumenty zaciągania d.p. 2/2 Jeżeli nawet budżet państwa jest zrównoważony w roku fiskalnym, to występująca często rozbieżność w czasie między wpływami na rachunki władz publicznych a ponoszeniem wydatków zmusza państwo do zaciągania krótkookresowych pożyczek. Należy wyróżnić: Instrumenty krótkookresowe, Instrumenty średniookresowe, Instrumenty długookresowe.

Kredyty Kredyt bankowy jest uniwersalnym instrumentem zaspokajania popytu władz publicznych na pieniądz. W ramach kredytu bankowego należy rozróżnić: kredyty banku centralnego kredyty banków komercyjnych kredyty międzynarodowych instytucji finansowych (np. Banku Światowego)

Weksle skarbowe 1/3 Weksle (bony) skarbowe są to krótkoterminowe papiery wartościowe emitowane przez państwo w celu pokrycia bieżących potrzeb płatniczych, przy czym praktyka wykształciła kilka podstawowych rodzajów weksli. Są one emitowane z reguły w dużych nominałach i są przeznaczone do transakcji na tzw. rynku blokowym (hurtowym).

Weksle skarbowe 2/3 Weksle skarbowe należą do podstawowych instrumentów tzw. operacji otwartego rynku, a więc oprócz zaspokajania popytu państwa (rządu) na pieniądz są narzędziem ułatwiającym władzom monetarnym regulowanie podaży pieniądza w gospodarce. Termin zapadalności bonów skarbowych nie przekracza jednego roku; najczęściej wynosi trzy lub sześć miesięcy.

Weksle skarbowe 3/3 Weksle skarbowe stanowią istotną część źródeł finansowania deficytu budżetowego. Ważną cechą weksli skarbowych w finansowaniu długu publicznego jest możliwość dostosowania ich wielkości do potrzeb finansowania deficytu budżetowe oraz obsługi długu publicznego. Weksle sprzedaje się z dyskontem od wartości nominalnej, według zasad obowiązujących przy dyskoncie weksli handlowych.

Obligacje skarbowe 1/2 Obligacje skarbowe - drugi podstawowy instrument finansowania deficytu budżetowego i długu publicznego. Obligacja jest papierem wartościowym, który zawiera zobowiązanie emitenta do zapłaty posiadaczowi obligacji jej nominalnej wartości wraz z oprocentowaniem, za przedstawieniem kuponów odsetkowych na warunkach podanych w obligacji lub w ogólnych zasadach subskrypcji.

Obligacje skarbowe 2/2 Cechą charakterystyczną obligacji jest to, że gwarantują one stałe oprocentowanie, chociaż w praktyce spotyka się także obligacje o zmiennym oprocentowaniu. Wśród obligacji istnieją również takie, które nie przynoszą oprocentowania, stąd nazwa: obligacje kupon zero. Premię (procentem) dla posiadacza takiej obligacji jest dyskontowanie jej w stosunku do ceny wykupu. Obligacje są przedmiotem obrotu giełdowego i jako takie mają ważną cechę płynnego instrumentu finansowego.

Zarządzanie długiem publicznym Obsługa długu publicznego wymaga dobrze zorganizowanego działanie wyspecjalizowanych organów władz publicznych. Długiem publicznym trzeba zarządzać. Głównymi kryteriami, jakimi muszą kierować się władze publiczne przy zarządzaniu długiem są: minimalizacja kosztów pozyskiwania środków pieniężnych na obsługę długu publicznego, koordynowanie bieżącej i przyszłej zapadalności instrumentów skarbu państwa z wymagalnością zobowiązań skarbu państwa, zapewnienie bieżącej płynności finansowej rządu.

Zadłużenie Skarbu Państwa 1997-2002

Struktura zadłużenia Skarbu Państwa (VIII 2003)

Struktura rodzajowa długu krajowego (VIII 2003)

Struktura długu zagranicznego (VIII 2003)

Historia długu publicznego w Polsce 1/3 Polska odziedziczyła po okresie gospodarki centralnie planowanej dług publicznych przekraczający 80% PKB. Był to głównie dług zagraniczny, najpierw zaciągnięty w zachodnich bankach w czasach Gierka, potem wzrastający w latach 80’ z powodu niespłacanych odsetek. Krajowy dług publiczny był za to niewielki – był to w zasadzie dług wobec NBP z tytułu kredytów na sfinansowanie deficytu budżetowego.

Historia długu publicznego w Polsce 2/3 W latach 1990-2000 nastąpił silny spadek relacji długu do PKB, możliwy dzięki czterem zjawiskom: Ograniczeniu skali deficytów budżetowych do ok. 3% PKB, Szybkiemu wzrostowi gospodarczemu, Silnemu wzmocnieniu się złotego, przez co obniżeniu uległa relacja długu zagranicznego do PKB, Redukcji zadłużenia zagranicznego Polski.

Historia długu publicznego w Polsce 3/3 W końcu lat 90’ relacja długu do PKB spadła poniżej 40%. Zwiększenie się tej relacji już prawie do 50% spowodował gwałtowny wzrost deficytów budżetowych po roku 2000, w połączeniu z powolnym wzrostem PKB. Około 2/3 tej kwoty stanowi publiczny dług krajowy, a 1/3 dług zagraniczny.

Dług sektora finansów publicznych w Polsce w latach 1990-2003 (w % PKB)

Poziom długu ... 1/4 Zgodnie z art. 216 Konstytucji: „...nie wolno zaciągać pożyczek lub udzielać gwarancji i poręczeń finansowych, w następstwie których państwowy dług publiczny przekroczy 3/5 wartości rocznego produktu krajowego brutto”.

Poziom długu ... 2/4 Jest to warunek zgodny z postanowieniami Traktatu z Maastricht, według których dług publiczny w krajah członkowskich Unii Europejskiej i Walutowej nie może być większy od 60% PKB. Polskie prawo (ustawa o finansach publicznych) jasno określa, jakie procedury ostrożnościowe należy stosować w przypadku przekraczania przez dług kolejnych „progów ostrzegawczych”.

Poziom długu ... 3/4 Jeśli poziom długu osiąga poziom: Poniżej 50% PKB: bez restrykcji, rząd może prowadzić dowolną politykę budżetową, Między 50 a 55% PKB: Relacja deficytu budżetu państwa do dochodów w kolejnym roku nie może wzrosnąć; Jednostki samorządu terytorialnego nie mogą planować większej relacji deficytu do dochodów niż budżet centralny.

Poziom długu ... 4/4 Jeśli poziom długu osiąga poziom: Między 55 a 60% PKB: Deficyt budżetu państwa w kolejnym roku musi być ograniczony, aby relacja długu do PKB spadała, Jednostki samorządu terytorialnego muszą zmniejszyć deficyt według ustalonej formuły, Rząd opracowuje program sanacyjny. Powyżej 60% PKB: Rząd ma obowiązek zrównoważyć budżet, zrównoważone muszą być również budżety samorządów, Skarb Państwa nie może udzielać żadnych nowych gwarancji i poręczeń.

limit wynikający z Konstytucji RP drugi próg wynikający z ustawy o finansach publicznych pierwszy próg wynikający z ustawy o finansach publicznych dług Skarbu Państwa państwowy dług publiczny + przewidywane wypłaty z tytułu gwarancji i poręczeń

Dług publiczny na świecie 1/2 Europejskim rekordzistą jest od lat Belgia, w której relacja długu publicznego do PKB wynosi obecnie 108%. W roku 1995 relacja ta wynosiła 140%! Najzdrowszym pod tym względem krajem Unii jest obecnie Irlandia, w której relacja wynosi tylko 34% (ale 10 lat temu było to jeszcze ponad 100%)

Dług publiczny na świecie 2/2 Najgorsze zmiany wskaźnika długu publicznego do PKB odnotowała w ostatnim dziesięcioleciu Japonia. Skutkiem słabego wzrostu gospodarczego i kolosalnych deficytów budżetowych, dług publiczny wzrósł tan z 60% w 1993r. do 133% PKB obecnie, Sytuacja USA jest nadal lepsza od Europy. Relacja długu publicznego do PKB wynosi tam poniżej 60% i do ubiegłego roku stale spadała. Nie ma jednak raczej wątpliwości, że obecnie relacja ta wzrośnie, m.in. skutkiem kosztów wojny w Iraku.

Relacja długu publicznego do PKB w poszczególnych krajach na koniec 2002r.

Zadłużenie sektora finansów publicznych

Zadłużenie sektora rządowego XII 2002 Wyszczególnienie Wartość w mln zł % Zadłużenie sektora rządowego 338 557,1 100,00 1.1. Zadłużenie Skarbu Państwa 326 755,1 96,51 1.1.1. Zadłużenie krajowe Skarbu Państwa 218 198,0 64,45 1.1.2. Zadłużenie zagraniczne Skarbu Państwa 108 557,2 32,06 1.2. Pozostałe zadłużenie sektora rządowego w tym: 11 801,9 3,49 ZUS i zarządzane przez ZUS fundusze 9 014,6 2,66 Kasy Chorych 289,7 0,09 Państwowe fundusze celowe z osobowością prawną (bez ZUS i zarządzanych przez ZUS funduszy) 339,2 0,10 Państwowe szkoły wyższe 216,1 0,06 Jednostki badawczo-rozwojowe 207,1 Samodzielne publiczne zakłady opieki zdrowotnej 420,1 0,12 Państwowe instytucje kultury 2,9 0,00 PAN i tworzone przez PAN jednostki organizacyjne 5,7 Pozostała państwowe osoby prawne utworzone na podst. odrębnych ustaw... 1 306,5 0,39