Praktyczne bariery edukacji włączającej dr Paweł Kubicki, Szkoła Główna Handlowa Rzecznik Uczniów Niepełnosprawnych, Stowarzyszenie Nie-Grzeczne Dzieci Konferencja Poznańskiego Centrum Praw Człowieka INP PAN Prawo polskie a Konwencja ONZ o prawach osób z niepełnosprawnościami – główne wyzwania Poznań, 24.10.2012

Ramy prawne Źrodła Konwencja ONZ o prawach osób niepełnosprawnych w art. 24 pkt. 1 jednoznacznie wskazuje na prawo osób z niepełnosprawnościami (OzN) do edukacji bez dyskryminacji i na zasadach równych szans oraz zobowiązuje sygnatariuszy Konwencji do zapewnienia włączającego systemu kształcenia umożliwiającego integrację na wszystkich poziomach edukacji i w kształceniu ustawicznym Art. 70 Konstytucji RP: Każdy ma prawo do nauki (…). Władze publiczne zapewniają obywatelom powszechny i równy dostęp do wykształcenia (…) Ustawa o systemie oświaty z dnia 7 września 1991 r. (Dz. U. z 2004 r. Nr 256, poz. 2572 ze zm.). Zgodnie z art. 1: System oświaty zapewnia w szczególności: (…) możliwość pobierania nauki we wszystkich typach szkół przez dzieci i młodzież niepełnosprawną (…) zgodnie z indywidualnymi potrzebami rozwojowymi i edukacyjnymi oraz predyspozycjami, a także opiekę nad uczniami niepełnosprawnymi przez umożliwianie realizowania zindywidualizowanego procesu kształcenia, form i programów nauczania oraz zajęć rewalidacyjnych (…) Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie).

Regulacje dotyczące finansowania Źrodła Wysokość części oświatowej subwencji ogólnej dla JST jest obliczana w oparciu o corocznie wydawane Rozporządzenie MEN w sprawie sposobu podziału części oświatowej subwencji ogólnej na dany rok. Na ucznia niepełnosprawnego kwota subwencji jest uzupełniona o dodatkową kwotę, wynikającą z rodzaju niepełnosprawności. Formalnie subwencja jest naliczana w oparciu o zasadę „pieniądz idzie za uczniem” – idzie on jednak tylko do samorządu, nie do placówki. Samorządy mają swobodę wydatkowania środków pochodzących z subwencji, o ile realizują zadania oświatowe wynikające z odrębnych przepisów. Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie).

Regulacje dotyczące finansowania Źrodła SZKOŁY P2 = upośledzenie umysłowe w stopniu lekkim, niedostosowanie społeczne, zaburzenia zachowania, zagrożenie uzależnieniem, niedostosowaniem społecznym, z chorobami przewlekłymi P3 = niewidomi, słabowidzący, niepełnosprawni ruchowo, w tym z afazją, zaburzenia psychiczne P4 = niesłyszący i słabosłyszący, upośledzenie umysłowe w stopniu umiarkowanym lub znacznym P5 = upośledzenie umysłowe w stopniu głębokim, niepełnosprawności sprzeżone oraz autyzm, w tym zespół Aspergera PRZEDSZKOLA P28 = niesłyszący, słabosłyszący, niewidomi, słabowidzący, z niepełnosprawnością ruchową w tym z afazją, z upośledzeniem umysłowym P36 = wychowankowie OREW, niepełnosprawności sprzeżone oraz autyzm, w tym zespół Aspergera Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie).

Regulacje dotyczące finansowania Źrodła Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie). Źródło: dr Agnieszka Dudzińska, oprac. własne

Regulacje dotyczące finansowania Źrodła Środki z dodatkowych wag subwencyjnych wynikających z niepełnosprawności (P2, P3, P4, P5 – szkoła, P6 – klasy integracyjne, P28 i P36 – przedszkola oraz OREW) łącznie przyznawane są na około 3% uczniów, ale stanowią około 9% wszystkich środków z subwencji oświatowej (w 2012 r. = 3.470.693 tys. zł z 38.711.095 tys. zł) Często uczeń ma zagwarantowane minimum wynikające z odpowiednich rozporządzeń (np. dwie godziny zajęć rewalidacyjnych). Otrzymanie wsparcia odpowiadającego zaleceniom z orzeczenia i w pełni zaspokającego potrzeby ucznia jest wynikiem negocjacji pomiędzy rodzicem, dyrektorem placówki i samorządem i wymaga przede wszystkim aktywności po stronie rodzica. Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie).

Regulacje dotyczące finansowania Źrodła Ustawa i rozporządzenia przygotowane przez MEN, w teorii zapewniają indywidualizację procesu nauczania. Jednak wiele JST deklaruje, że mają za małe dochody własne, by sfinansować różnicę pomiędzy subwencją oświatową, a wydatkami na oświatę wynikającymi z przepisów. Dyrektor, który nie otrzymuje zwiększonych środków, choć ma za zadanie realizować dodatkowe obowiązki związane z edukacją ucznia z niepełnosprawnością, to ich nie realizuje. Rodzic i uczeń, którzy potrzebują wsparcia i słyszą, że nie ma środków na zwiększone potrzeby edukacyjne w praktyce muszą je sobie „wyszarpać”. Bez zamiany środków z dodatkowych wag wynikających z niepełnosprawności z subwencji w dotację system wsparcia NIGDY nie będzie działał dobrze. Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie).

Źrodła System orzecznictwa By dany uczeń był uznany za osobę z niepełnosprawnością musi posiadać orzeczeniem o potrzebie kształcenia specjalnego z tytułu niepełnosprawności, wydane przez poradnię psychologiczno-pedagogiczną (PPP). Orzeczenia wydane przez Miejskie/ Powiatowe Zespoły ds. Orzekania o Niepełnosprawności (PZON) nie mają przełożenia na edukację. Niektóre dzieci uznane za niepełnosprawne przez PZON nie dostaną orzeczenia o potrzebie kształcenia specjalnego – dotyczy to w szczególności dzieci z chorobami przewlekłymi. Podwójne orzecznictwo wymusza stawienie się rodziców i dziecka na dwóch komisjach i przygotowanie dwóch kompletów zaświadczeń i opinii lekarskich. Jest to niezwykle czasochłonne, a przy utrudnionym dostępie do lekarzy specjalistów w ramach publicznej służby zdrowia wiąże się z kosztami prywatnych wizyt, których jedynym celem jest zdobycie aktualnego zaświadczenia o chorobie. Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie).

Źrodła System orzecznictwa Orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego wydane zgodnie z Rozporządzenim Ministra Edukacji Narodowej z dnia 18 września 2008 r. w sprawie orzeczeń i opinii wydawanych przez zespoły orzekające działające w publicznych poradniach psychologiczno-pedagogicznych (Dz. U. 2008 nr 173 poz. 1072) powinno zawierać warunki realizacji potrzeb edukacyjnych, formy stymulacji, rewalidacji, terapii, usprawniania, rozwijania potencjalnych możliwości i mocnych stron dziecka oraz inne formy pomocy psychologiczno-pedagogicznej; W praktyce poradnie często nie chcą wpisywać konkretnych zapisów, bo nie chcą nadmiernie obciążać placówek, placówka i tak nie ma szans na realizację danego zalecenia, mają zakaz wpisywania nauczyciela wspomagającego (wszystkie cytaty to oryginalne wytłumaczenia pracowników poradni, które były przekazywane rodzicom, gdy pytali się czemu nie ma jakiegoś zalecenia) Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie).

Niejasny zakres wsparcia Źrodła Ze względu na: ogólnikowe zalecenia w orzeczeniach (np. terapia logopedyczna stymulująca rozwój mowy, dostosowanie wymagań edukacyjnych, terapeutycznych i wychowawczych wynikających z programu nauczania do indywidualnych i aktualnych potrzeb psychofizycznych dziecka) brak środków finansowych (patrz regulacje dotyczące finansowania) częsty brak wiedzy dyrektorów placówek i nauczycieli z placówek masowych na temat potrzeb uczniów z niepełnosprawnościami, co jest związane z częstymi zmianami i niejasnością przepisów Normą jest, że dzieci o podobnych potrzebach mają różne wsparcie, np. dwójka autystów z prawie identycznymi orzeczeniami wydanymi przez tą samą poradnię: uczeń A: tygodniowo dwie godziny logopedii, dwie godziny zajęć z psychologiem oraz dziesięć godzin nauczyciel wspomajacy (tzw. cień); uczeń B: tygodniowo godzina logopedii (2 x 30 min. w grupie kilku innych uczniów) oraz godzina z psychologiem Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie).

Transport – prosta teoria i problemy w praktyce Źrodła Gmina ma obowiązek zapewnić uczniom niepełnosprawnym bezpłatny transport oraz opiekę w czasie przewozu do najbliższej placówki edukacyjnej (art. 14a ust. 4 (w odniesieniu do dzieci realizujących obowiązek rocznego przygotowania przedszkolnego, tzw. zerówki) oraz 17 ust. 3a punkt 1 i 2 (w odniesieniu do uczniów szkół podstawowych i gimnazjów) Ustawy o systemie oświaty (USO) Jeśli rodzice lub opiekunowie sami zapewniają dziecku transport i opiekę, wówczas gmina zapewnia zwrot kosztów przejazdu ucznia i jego opiekuna na zasadach określonych w umowie zawieranej między rodzicami lub opiekunami a gminą. Podstawa prawna: art. 17 ust. 3a punkt 3 (USO), dla zerówek odpowiednio art. 14a ust. 4. W praktyce gminy rozpatrują co oznacza transport (bilet na miejski autobus, PKS, specjalny bus), co oznacza najbliższa placówka (czy każda, czy danego typu, czy do placówki niepublicznej też?), jak wyliczyć koszt w umowie. Często - o ile rodzic się nie upomni - wcale nie organizują dowozu. Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie).

Proponowane rozwiązania Źrodła Ujednolicenie systemu orzecznictwa i wypracowanie minimalnych standardów/doprecyzowanie zaleceń. Stworzenie systemu mierzącego efektywność wsparcia, a nie tylko umiejętność „wyprodukowania” odpowiedniej dokumentacji! Powiązanie kwoty trafiającej do samorządu z tytułu niepełnosprawności ucznia z konkretną placówką oświatową, w której dany uczeń się uczy poprzez przekształcenie dodatkowych wag subwencyjnych z tytułu niepełnosprawności, lub lepszy monitoring wsparcia i sankcje za brak wystarczającego i efektywnego wsparcia. Doprecyzowanie wybranych przepisów oświatowych i zasad ich interpretacji w postaci poradnika z najczęściej zadawanymi pytaniami i odpowiedziami oraz wskazaniem drogi prawnej w przypadku łamania praw ucznia. Dane zastane (akty prawne, lokalne strategie i dokumenty urzędowe, dane statystyczne). Badania jakościowe (38 wywiadów indywidualnych z rodzicami, nauczycielami i przedstawicielami samorządów). Działalność rzecznicza (w 2011 ponad 2200 maili, kilkaset udzielonych porad, kilkadziesiąt interwencji, spotkania i debaty eksperckie).