„Demokracja i wartości (XX i XXI w.)” Uniwersytet Papieski Jana Pawła II w Krakowie Wydział Filozoficzny Katedra Etyki Dr Joanna Mysona Byrska Wykład monograficzny: „Demokracja i wartości (XX i XXI w.)” Wykład V Temat wykładu: Zasady: sprawiedliwości, równości i praworządności Semestr zimowy 2010/2011 Kraków

Zasada sprawiedliwości wypływa z zasady równości Zasada sprawiedliwości wypływa z zasady równości. Sprawiedliwie wydaje się oznaczać równo. Co znaczy równo? Jakie rozumienie równości zakłada demokratyczny porządek społeczno – polityczny? Pytanie o sprawiedliwość wymaga odpowiedzi na pytanie o równość. Mówi się o: równym traktowaniu, równouprawnieniu, równym podziale obowiązków, równym prawie do dóbr itd.. Nierówne traktowanie bywa utożsamiane z dyskryminacją, brakiem tolerancji i niesprawiedliwością. Może również oznaczać pozbawienie jednostki należnej jej pozycji lub dóbr.

Demokratyczna zasada równości nie oznacza konieczności zrównania wszystkiego i eliminacji hierarchii konieczność równego traktowania przez prawo – identyczne zasady prawne obowiązują wszystkich obywateli. potrzebę zapewnienia wszystkim obywatelom możliwości równego startu w dorosłe życie zakaz dyskryminacji wobec prawa

Praktyczne problemy z zasadą równości: Postulat równego traktowania wychodzi poza kwestie prawne i zaczyna obowiązywać w życiu publicznym Co oznacza równe traktowanie?

Czy w imię równego traktowania należy redefiniować obowiązujące do tej pory normy?

Demokratyczna zasada praworządności to wymóg postępowania zgodnie z prawem, które jest narzędziem demokratycznego państwa. W prawie stanowionym powinny mieć swój wyraz zasady demokracji: jednostka traktowana jest jako wolna, odpowiedzialna, samostanowiąca o sobie, równa innym jednostkom; ocenie prawnej podlegają działania świadomie i dobrowolnie Prawo stanowione jest zgodnie z wolą ludu; prawne regulacje nie powinny uniemożliwiać jednostkom życia zgodnie z wyznawanym światopoglądem, pod warunkiem, że nie koliduje on z prawami innych jednostek. Prawo stanowione powinno być sformułowane w taki sposób, by możliwe było jego przestrzeganie (wymóg stabilności i dostosowania prawa stanowionego do rzeczywistości – konieczność regulacji nowych sytuacji) Prawo demokratycznego państwa ma pozostawać w zgodzie z prawami człowieka

Zasada sprawiedliwości Czym jest sprawiedliwość? Czy sprawiedliwość jest możliwa? Czy istnieje jeden rodzaj sprawiedliwości?

Rodzaje sprawiedliwości Rozdzielcza Wyrównawcza Legalna (prawna) Społeczna

Sprawiedliwość rozdzielcza odpowiednie dzielenie dóbr czy rozkładanie ciężarów w kręgu tych podmiotów, w stosunku do których mamy postępować sprawiedliwie kilka formuł merytarnych, tzn. takich, w których punktem wyjścia dla podziału dóbr jest „jakiś czynnik leżący po stronie podmiotu przyczyniającego się swym postępowaniem do dobra innych czy dobra społeczeństwa”. Zgodnie z tym sprawiedliwość rozdzielcza przyjmuje postać siedmiu formuł: 1. Od każdego (każdemu) według jego sił, 2. Od każdego (każdemu) według jego zdolności, 3. Od każdego (każdemu) według jego powołania, 4. Od każdego (każdemu) według jego wysiłku, 5. Od każdego (każdemu) według jego wyników, 6. Od każdego (każdemu) według jego zasług, 7. Każdemu, co mu się należy według prawa. Z. Ziembiński, O pojmowaniu sprawiedliwości, wyd. Daimonion, Lublin 1992, s. 93, s. 101,s. 101, s. 112, s. 120.

„suum quique tribuere” Sprawiedliwość rozdzielcza odwołuje się do zasady arystokratycznej: „suum quique tribuere” Sprawiedliwe jest traktowanie jednostki zgodnie z tym, na co sobie zasłużyła. W myśl rozumienia sprawiedliwości rozdzielczej człowiek sprawiedliwie otrzymać może tylko to, co mu się słusznie należy dzięki jego wysiłkowi, zasługom, wynikom itp.; jeśli otrzyma więcej, lub mniej, będzie to niesprawiedliwe.

Sprawiedliwość wyrównawcza odpowiednia zapłata lub odpłata za określone dobro /zło Opiera się o zasadę egalitarną: równość wszystkich uprawnionych jednostek (formuła egalitaryzmu) traktowanie jednostek w identyczny sposób, niezależnie od wysiłków, intencji, wyników, itp... Równość przynależy równym – istotna przynależność do odpowiedniej grupy (obywatele demokratycznego państwa) Realizowana w praktyce zasada równości: każdy traktowany jest identycznie niezależnie od dodatkowych kwestii (Np. Za identyczną pracę każdy pracownik otrzyma identyczną zapłatę bez względu na to ile osób liczy jego rodzina)

Sprawiedliwość legalna inaczej: sprawiedliwością prawną prawne zapisy stanowią kryterium sprawiedliwości; prawo z definicji jest sprawiedliwe Otfried Höffe: prawo jest „gramatyką społeczną”[1]. Gramatyka nie nakłada na język „więzów”, ale nadaje strukturalne ramy, dzięki którym jest zrozumiały i można się nim sensownie posługiwać. Prawo - „społeczna gramatyka” w miejsce indywidualnej samowoli, wprowadza reguły, których mają przestrzegać wszyscy i które pozostają neutralne wobec mniejszości i większości, dzięki czemu stają się wyrazem sprawiedliwości. Jedynie reguła służąca celowi jakim jest dobro wspólne jest wyrazem sprawiedliwości Sprawiedliwe prawo to prawo, które chroni przed nieuprawnioną samowolą i przemocą ze strony innych ludzi, obowiązujące wszystkich bez wyjątku oraz wprowadzające reguły postępowania, które budują trwały porządek społeczny. O. Höffe, Demokratie im Zeitalter der Globalisierung, wyd. Beck, München 1999, s. 59.

Sprawiedliwość społeczna Zakaz dyskryminacji grup i poszczególnych jednostek Nakaz wsparcia dla grup słabszych Wyraźnie obecny element egalitarny: obowiązuje postulat: „wyrównywania szans” Wymóg zapewnienia każdej jednostce tzw. „minimum socjalnego” Obowiązek wspierania spoczywa na jednostkach silniejszych

Sprawiedliwość jako bezstronność Sprawiedliwość to rodzaj kontraktu lub ugody zawieranej przez ludzi Sprawiedliwe są zasady uchwalane pod „zasłoną niewiedzy” – uzgodnienia mi rządzi zasada „dzielenia tortu”: „Jeśli nie wiem, który kawałek tortu mi przypadnie to dzieląc go, będę się starał dzielić równo” (J. Rawls, Teoria sprawiedliwości, przeł. M. Panufnik, J. Pasek, A. Romaniuk, wyd. PWN, Warszawa 1994, s. 122.) Pojawiające się nierówności są optymalnym rozwiązaniem – ich nieistnienie byłoby gorszym rozwiązaniem

Dominujący rodzaj sprawiedliwości a kształt demokracji sprawiedliwość rozdzielcza, oparta o zasadę arystokratyczną (formuła merytarna) - demokracja przyjmuje formę demokracji liberalnej, wolność jest wartością wiodącą, a sprawiedliwość wyraża starożytna formuła „suum quique tribuere”. sprawiedliwość wyrównawcza - demokracja urzeczywistniająca zasadę równości Sprawiedliwość legalna – demokracja wpisana w ramy prawa Sprawiedliwość jako bezstronność – demokracja deliberatywna Sprawiedliwość społeczna – demokracja socjalna

Bibliografia: Byrska Joanna, Typy sprawiedliwości a funkcjonowanie demokratycznego państwa, w: red. D. Probucka, „Czy sprawiedliwość jest możliwa?”, wyd. Impuls, Kraków 2008, s. 25 – 36. Dahl Robert A., O demokracji, przeł. Marcin Król, wyd. Znak, Kraków 2000. Höffe Otfried, Demokratie im Zeitalter der Globalisierung, wyd. Beck, München 1999. Lijphart Arendt, Konsensusowy model demokracji, w: red. Paweł Śpiewak, „Przyszłość demokracji. Wybór tekstów”, przeł. Piotr Rymarczyk wyd. Aletheia, Warszawa 2005. Rawls John, Teoria sprawiedliwości, przeł. Maciej Panufnik, Jarosław Pasek, Adam Romaniuk, wyd. PWN, Warszawa 1994. Sartori Giovanni, Teoria demokracji, przeł. Piotr Amsterdamski, Daniel Grinberg, wyd. PWN, Warszawa 1994. Schmitter Philippe C., Demokracja – zagrożenia i problemy, w: red. Paweł Śpiewak, „Przyszłość demokracji. Wybór tekstów”, przeł. Piotr Rymarczyk, wyd. Aletheia, Warszawa 2005, s. 13 -38.

Zasada sprawiedliwości, równości i praworządności Joanna Mysona Byrska Zasada sprawiedliwości, równości i praworządności Dziękuję za uwagę