Nauczanie literatury ze szczyptą biblioterapii Warsztaty i dyskusja podczas międzynarodowej konferencji „Wpływ biblioterapii na zachowania uczniów” The influence of the bibliotherapy on student’s behavior Sabina Burkeljca, prof. j.słoweńskiego, bibliotekarz dyplomowany Szkoła Podstawowa Rodica, Domžale, Słowenia Łódź, 15. 10. 2010 1 1

Język słoweński w szkole podstawowej: rocznik/liczba tygodni/liczba godzin w sumie: 1648 godz. języka ojczystego/słoweńskiego Klasa I: 6 (210 godz. w ciągu roku) Klasa II: 7 (245 godz. w ciągu roku) Klasa III: 7 (245 godz. w ciągu roku) Klasa IV: 5 (175 godz. w ciągu roku) Klasa V: 5 (175 godz. w ciągu roku) Klasa VI: 5 (175 godz. w ciągu roku) Klasa VII: 4 (140 godz. w ciągu roku) Klasa VIII: 3,5 (125,5 godz. w ciągu roku) Klasa IX: 4,5 (157,5 godz. w ciągu roku) Stosunek tekstów literackich do tekstów nieliterackich: 40 % (50 % w klasie I) : 60 % Dyskusja: Ile godzin jęz. polskiego mają uczniowie szkół podstawowych w Polsce? Jaki procent całości stanowi literatura, a jaki nauka o języku? 2

Ogólne cele nauczania literatury (program nauczania) Podstawowym celem nauczania literatury jest rozwijanie i umacnianie pozytywnego stosunku uczniów do dzieł literackich. Kontakt z literaturą stanowi dla uczniów wartość, dlatego także w wolnym czasie sięgają po książki i w zależności od ich własnych upodobań i potrzeb, czytają różnorodne teksty (poezja, proza, dramat, teoria literatury) /…/ Uczniowie odbierają teksty literackie refleksyjnie i uczą się je oceniać i wartościować. Komponentem rozwiniętej umiejętności czytania jest także wiedza o literaturze, i choć nie zastąpi ona literacko-estetycznego przeżycia, umożliwia głębsze doświadczanie tekstów literackich. Prymarną rolę odgrywa przeżycie literacko-estetyczne, lecz na wyższym poziomie rozwijany jest także techniczny/pragmatyczny aspekt czytania. Czytanie umożliwia uczniom kształtowanie osobistej i narodowej tożsamości, ponieważ oprócz słoweńskiej, poznają także literaturę obcą, poszerzając tym samym swoje horyzonty i kształtując tolerancyjny stosunek wobec innych kultur. (Program nauczania jęz. słoweńskiego, str. 10) 3

Literatura Literatura jest faktem językowym, dzięki któremu możliwe jest wykraczanie poza, jedynie chwilową, materialną egzystencję. Czytelnik odbiera literaturę na podstawie swoich oczekiwań, doświadczeń, wiedzy, zainteresowań, cech osobowości, uprzednich doświadczeń literackich – DIALOG Z LITERATURĄ PODEJŚCIE KOMUNIKACYJNE – CZYTELNIK JEST WSPÓŁTWÓRCĄ LITERATURY. Artyzm: struktura wartościująca – powiązuje poznawczy, etyczny i estetyczny wymiar. Zrozumieć go można jedynie poprzez przeżywanie – intuicyjnie. (uczucia, emocje, własne reakcje – biblioterapia) Literatura o większej wartości artystycznej wpływa na czytelnika długoterminowo i bardziej kompleksowo. Dlatego też uczniowie w szkole winni czytać wartościowe teksty, do czego musimy ich przysposobić tj. literacko zsocjalizować. Dyskusja: Jaki jest model nauczania literatury w Polsce? Jak przebiega omawianie nieznanego dzieła literackiego? Gdzie biblioterapia może zostać włączona – w którą część procesu nauczania literatury? 4

UCZEŃ: aktywny podmiot* procesu nauczania zarówno w odniesieniu do przedmiotu nauczania, jak i do nauczyciela, literatury “używa” do nauki i czytania, uczenie doświadczalne – intelektualne, emocjonalne i wyobrażeniowe transformowanie, aktywne pozyskiwanie odpowiedniego zakresu informacji o literaturze, uczenie się świadomego wykorzystywania tych informacji. * w oparciu o wcześniejsze doświadczenia ucznia, jego psychospołeczny i emocjonalny rozwój, zainteresowania 5

NAUCZYCIEL: 1. KWALIFIKACJE LITERACKO-NAUKOWE: historia literatury, teoria literatury, estetyka recepcji, hermeneutyka literacka. 2. KWALIFIKACJE DYDAKTYCZNO-LITERACKIE: postępowanie zgodnie z wiedzą literacko-naukową w kontekście procesu pedagogicznego – znajomość specyficznych celów, metod i treści nauczania literatury. 3. OGÓLNE KWALIFIKACJE PEDAGOGICZNE: ogólna wiedza pedagogiczna, wiedza z zakresu psychologii, programów nauczania, wiedza praktyczna. Ponadto: posiadanie wiedzy z dyscyplin pokrewnych, wykwalifikowany czytelnik (samodzielna krytyczno- naukowa interpretacja dowolnego tekstu), własna kultura czytelnicza i stosunek do literatury empatyczna osobowość posiadająca zdolność zgłębiania uczuć innych (ciepło, tolerancja, wrażliwość )!!! 6

“Co chcemy osiągnąć poprzez nauczanie literatury?” Podstawowy cel nauczania literatury: PRZYSPOSABIANIE UCZNIÓW DO AKTYWNEJ KOMUNIKACJI Z LITERATURĄ WIEDZA MOŻLIWOŚCI POGLĄDY 7

interakcja różnych procesów psychicznych: CZYTANIE interakcja różnych procesów psychicznych: kognitywne (wiedza wstępna, oczekiwanie, inteligencja, technika czytania), emocjonalno-motywujące (pozytywny/negatywny stosunek do czytania, zainteresowanie czytaniem) CZYTANIE LITERACKIE: wpływanie na wyobraźnię, emocje, umysł – musi być wielokrotne (podczas pierwszego czytania skupiamy się na treści) – rozmowy w trakcie czytania, wpływ na osobowość uczniów, reakcja emocjonalna, katharsis Fazy: przed czytaniem (aktywizowanie wiedzy wstępnej, wprowadzenie) w trakcie czytania (podkreślanie nietypowych, trudniejszych fragmentów) po czytaniu (istota, podsumowanie, ocena) WPŁYW CZYNNIKÓW SPOŁECZNYCH: rodzina, szerzej rozumiane środowisko społeczne, rozwój czytelniczy) 8

“Jedynie literatura jest szkołą demokracji.” CELE WYCHOWACZE W NAUCZANIU LITERATURY “Wychowanie to zaplanowane i świadome wpływanie na kształtowanie poglądów i wartości jednostki.” (Bloom) SZCZEGÓŁOWE CELE WYCHOWAWCZE: pozytywny odbiór literatury pięknej, pozytywny stosunek do literatury, chęć sięgnięcia po książkę; OGÓLNE CELE WYCHOWAWCZE: budowanie ogólnego systemu wartości jednostki (synteza wartości w charakterze jednostki). “Jedynie literatura jest szkołą demokracji.” 9

Szkolna interpretacja to wspólne czytanie i omawianie tekstów literackich oraz problemowo-twórcza interakcja nauczyciela i uczniów. Fazy: Motywacja wstępna Wprowadzenie i umiejscowienie tekstu Czytanie interpretacyjne Pauza Dyskusja, objaśnienie, reakcja Część lekcji literatury możemy przeznaczyć na opracowanie tekstu literackiego z pomocą biblioterapii (– skoncentrujmy się na samym procesie, który przebiega w uczniu, nie zaś na kontekście literackim, historycznym itp.) – biblioterapia grupowa (możemy na nią zaprosić szkolnego psychologa, terapeutę, którzy przedstawią swój punkt widzenia danego problemu¸lub specjalistów z różnych dziedzin, którzy zajmują się problemami, których dotyczy książka. 10

1. Motywacja wstępna aktywizacja emocjonalno- motywacyjnych i kognitywnych czynników czytania – wyobraźni, emocji, zainteresowań, wiedzy; Typy: powtórzenie wiedzy z zakresu literatury i innych dziedzin; motywacja poznawczo- doświadczeniowa; (biblioterapia) motywacja poznawczo- problemowa (myślenie dywergencyjne - np. poszukiwanie własnego tytułu dla tekstu). 11

2. Wprowadzenie i umiejscowienie tekstu Nauczyciel wprowadza w podstawową zewnątrz- i wewnątrztekstową specyfikę: tytuł, autor, gatunek tekstu, zwraca uwagę na skomplikowane wyrazy, niejasności, okoliczności powstania tekstu. 12

3. Czytanie interpretacyjne Czytanie na głos, ze zrozumieniem i dbałością o estetykę i odpowiednie wyrażanie emocji. Cel: wzbudzenie uczucia estetycznej przyjemności u uczniów – wpływ emocjonalny!!! – bardzo ważny w biblioterapii. Jeśli uczeń empirycznie nie doświadczy uczucia estetycznej przyjemności (i katharsis), nigdy nie będzie dobrym czytelnikiem i nie będzie czytał dla siebie, lecz dla innych – czytanie literatury go nie wzbogaci i nie zmieni jego poglądów, wartości itd. 13

4. Pauza chwila ciszy po przeczytaniu tekstu; uporządkowanie wrażeń, obserwacja reakcji; wyrażanie przeżyć: Podobało mi się? Jak sobie wyobrażam bohaterów, czas akcji ...? Co czuję po przeczytaniu? Rozmowa o lekturze – historia i wczuwanie się w sytuację bohaterów – punkt wyjścia do zachowania bohaterów, reakcja emocjonalna… 14

Czy tekst odpowiada poziomowi rozwojowemu, któremu jest przeznaczony? Biblioterapia - Kryteria wyboru literatury w szkole podstawowej (Zabukovec) (1) 1. Poziom rozwojowy Czy tekst odpowiada poziomowi rozwojowemu, któremu jest przeznaczony? Czy odpowiada jeszcze innym poziomom rozwojowym? Czy bohaterowie tekstu są w tym samym wieku co czytelnicy, do którychtekst jest kierowany? 15

Czy tekst uwzględnia różnorodność cztelników? Biblioterapia - Kryteria wyboru literatury w szkole podstawowej (Zabukovec) (2) 2. Różnorodność Czy tekst uwzględnia różnorodność cztelników? Czy podkreśla stereotypy? Czy w tekście pojawiają się bohaterowie różnego pochodzenia, płci...? 16

Biblioterapia - Kryteria wyboru literatury w szkole podstawowej (Zabukovec) (3) 3. Zastosowanie terapeutyczne Czy treść może być punktem wyjścia do dyskusji? Czy treść umożliwia rozwój osobowości? Czy tekst omawia problemy, z którymi spotykają się dzieci? Czy tekst omawia problemy, które mogą znać nastolatki? Czy obrazki/fotografie mogą spowodować reakcję u dzieci? Czy obrazki/fotografie mogą wywołać u dzieci działalność twórczą? Czy jest to odpowiednia książka do czytania? Czy czytalibyście książkę dzieciom? 17

Biblioterapia - Kryteria wyboru literatury w szkole podstawowej (Zabukovec) (4) 4. Inne kryteria Opiszcie przesłanie tej książki. Opiszcie fragment historii, który może sprawić dzieciom trudność. Opiszcie fragment historii, który może sprawić dzieciom emocjonalną trudność. Opiszcie fragment książki, który jest nieodpowiedni dla dzieci. Opiszcie fragment historii, który jest nieodpowiedni dla danego kontekstu. Opiszcie ogólny terapeutyczny efekt tej historii. Jaki efekt wywołała ta historia u dzieci? Polecilibyście tę książkę innym? Czytalibyście tę książkę dzieciom? 18

Proces biblioterapii (1) Kluczowe 4 fazy: Identyfikacja. Ta jest szczególnie silna u dzieci, które szybciej włączają się w sytuację bohaterów i wraz z nimi przeżywają różne stany emocjonalne. Ta faza jest najważniejsza i stanowi warunek terapeutycznego efektu czytania. Przedstawienie. W tej fazie dokonujemy przeglądu swoich moralnych i życiowych zasad i porównujemy je z tymi, które dotykają bohaterów tekstu. W trakcie czytania wcielamy się w inne postacie, nieświadomie zmieniamy swoje poglądy i odkrywamy rozwiązania problemów, z którymi borykaliśmy się od dłuższego czasu . 19

Proces biblioterapii (2) Katharsis. Kiedy czytamy i wcielamy się bohaterów z książek, przeżywamy ich wszystkie emocjonalne wstrząsy i kryzysy, a jednocześnie wiemy, że jesteśmy bezpieczni, gdyż dzieje się to innym, nie nam. Ta faza funkcjonuje niczym duży wentyl mający na celu spadek napięcia w czytelniku. Objektywizacja/wgląd/zrozumienie. W realnym życiu odbieramy ludzi i wydarzenia personalnie, nie jesteśmy w stanie spojrzeć „z boku“ na zaistniałą sytuację, dlatego jesteśmy emocjonalnie obciążeni i zaślepieni. Podczas gdy poznajemy i przeżywamy los innej osoby, jesteśmy w stanie spojrzeć na nią z dystansem i bez skrępowania oceniamy jej postępowanie. 20

Argumenty za wychowywaniem w tolerancji poprzez literaturę młodzieżową (Šlibar) 1. Systemowe: literatura to system społeczny określający całego człowieka – wypełnia luki systemowe. 2. Funkcjonalne: przyspiesza rozwijanie wrażliwości, empatii, poczucia wspólnoty, wielowarstwowego spojrzenia na świat. Jej natura emancypacyjna wspiera proces samodecydowania i przejęcia odpowiedzialności. Tak przy tworzeniu, jak i przy odbiorze tekstów literackich, rozwija się kreatywność, wyobraźnia i zdolności percepcyjne jednostki. 3. Strukturowe: oddzielenie literatury jako systemu od innych systemów społecznych i jej autonomia – wieloznaczeniowość. 4. Recepcyjne: wymaga kreatywnego podejścia, precyzji, wytrwałości, cierpliwości. 21

Wolność Odmienność i obcość stanowią wyzwanie, gdzie tolerancja może się przejawić i urzeczywistnić. Jej przeciwieństwem jest nie tyle nietolerancja czy konfliktowość i przemoc, ile przede wszystkim fałszywa tolerancja, a więc beztroska, obojętność, bierność. To właśnie literatura jest tym, co pozwala niewypowiedzialnemu dać głos, bezkształtnemu nadać formę, niezrozumiałemu nadać sens. Artystyczna przestrzeń to społeczna akceptacja “przestrzeni wolności”, gdzie znaleźć można wszystko to, co zepchnięte na peryferia, co jest skryte, przemilczane, społecznie nieakceptowane, co jest tematem tabu. To miejsce, w którym rządzą wypowiedziane obawy, pragnienia, sny i są opowiedziane historie o tym, do czego boimy się przyznać. 22

Emocje Literatura, zwłaszcza literatura młodzieżowa, zazwyczaj porusza trudne tematy, ujawnia i ubiera w słowa tematy tabu, odwołuje się do uczuć, powoduje emocjonalne reakcje, którymi w realnym świecie czytelnicy czasami nie chcą dzielić się z innymi. 23

Empatia, wrażliwość Literaturę ze względu na społeczne oddziaływanie charakteryzuje szczególna wrażliwość na ludzkie potrzeby. Nie istnieje żaden system społeczny, który by nas- racjonalne, emocjonalne i społeczne istoty- tak całościowo przekonywał; aktywizuje nasze zmysły, emocje i pragnienia, naszą percepcję, rozpoznawanie, rozumienie i sposób myślenia, naszą moralność i zasady etyczne, nasze możliwości i potrzebę socjalizacji, wspólnoty i solidarności. W przeciwieństwie do trendów globalizacyjnych literatura zwiększa wrażliwość (wyostrza patrzenie na świat) i wzbudza empatię. 24

Stereotypy i uprzedzenia Stereotypy: reprezentują rozpoznawczy składnik nietolerancji; są wynikiem sposobu myślenia i systemu wartości. Stereotyp to generalizacja określonej grupy ludzi, która wpływa na ocenę jej członków, nie uwzględniając indywidualnych różnic między nimi. Uprzedzenia: emocjonalny składnik nietolerancji. Ponieważ jest to opinia, składnik racjonalny jest tu całkowicie wyłączony, zamiast rozumu zaś kluczową rolę odgrywają reakcje emocjonalne, które często są tak silnie zakorzenione, że nie można ich zmienić. (Palomares, 2001) 25

Zmienianie za pomocą literatury Dzięki literaturze, jej mocy uświadamiania, możliwości identyfikacji i utożsamiania się z nią, empatii i gotowości do współpracy oraz pomocy innym, wiele grup społecznych zepchniętych na margines znalazło drogę do porozumienia i zmiany wizerunku, a także społecznego uznania. Opowiadania, wiersze czy przedstawienia o doświadczeniach, sposobie patrzenia na świat i o samym świecie tych ludzi, bez względu na to czy były fikcyjne czy autentyczne, uwrażliwiały, a czasami przyczyniały się również do realnej zmiany stosunków społecznych. 26

Uproszczenia, stereotypy Jeśli obcość i odmienność są stematyzowaną i bezpośrednio przedstawioną częścią historii, istnieje zagrożenie uproszczenia i posłużenia się stereotypami. Dotyczy to nie tylko samego tekstu, ale także jego recepcji. 27

Polisemia/wieloznaczeniowość Literatura jest autonomiczna, zdekontekstualizowana – jej celem jest estetyczna przyjemnosć. Literatura rozbudza wrażliwość na świat wokół nas, pełni funkcję oczyszczającą i nie proponuje jednoznacznych rozwiązań. 28

Interperetacja Nie istnieje jedna interpretacja, lecz tyle interpetacji, ilu czytelników. 29

Literatura/źródła: *Barve strpnosti, besede drugačnosti, podobe tujosti: vzgoja za strpnost in sprejemanje drugačnosti preko mladinske književnosti (ur. Neva Šlibar). Ljubljana: Center za pedagoško izobraževanje, Filozofska fakulteta, 2006. *B. Krakar Vogel: Poglavja iz didaktike književnosti. Ljubljana: DZS, 2004. * UČNI načrt: program osnovnošolskega izobraževanja: slovenščina. Ljubljana: Zavod RS za šolstvo, 2002. * V. Zabukovec: Kako nam lahko biblioterapija obogati življenje? (Jak biblioterapia moze wzbogacić życie?) V: Čudežnost besed: bibliopreventiva: zbornik ob mednarodni konferenci o biblioterapiji/bibliopreventivi (ur. Sabina Burkeljca). Domžale: občina, 2010. 30

Co czytają uczniowie w Słowenii 31

32

Lektury obowiązkowe (kanon) 9. klasa O. Župančič: Žebljarska B. A. Novak: Narcis in Eho I. Cankar: Bobi (fragment) 7. klasa: lit.ludowa: Pegam in Lambergar T. Pavček: Pesem F. Levstik: Martin Krpan 8. klasa F. Prešeren: Povodni mož N. Grafenauer: Življenje I. Tavčar: Visoška kronika (fragment) (Kronika rodu Khallanów) Pozostałe teksty literackie są zalecane do realizacji celów nauczania w szkole podstawowej. France Prešeren 33

Uczniowie w szkole podstawowej czytają teksty literackie na lekcjach (interpretacja tekstu – model komunikacyjny) – można wykorzystać biblioterapię; w domu (zadane przez nauczyciela lub wynikające z zainteresowań) – można wykorzystać biblioterapię; w ramach programu Bralna značka (dobrowolnie) – ruch promujący czytanie mający 50-letnią tradycję i obejmujący swym zasięgiem teren całej Słowenii (zalecane listy lektur, uczniowie mogą sami wybierać lektury, kierując się zainteresowaniami) – można wykorzystać biblioterapię; w ramach zajęć pozalekcyjnych – kółka zainteresowań (kluby czytelnicze – biblioterapia); dla zabawy, relaksu, przyjemności (interes własny). Podczas niemal każdej lektury tekstów literackich można z pomocą biblioterapii/biblioprewencji uświadamiać czytelnikowi procesy, które nieświadomie w nim przebiegają, pobudzać go do dialogu, uczyć go tolerancji i pokazywać mu, że czytanie tekstów literackich zmienia człowieka. Biblioterapia/biblioprevencja jest zatem metodą, która w środowisku szkolnym umożliwia głębokie doświadczanie literatury i zmienia jej czytelników . 34

Co czytają uczniowie w Polsce? Dyskusja: Jakie książki czytają uczniowie podzas lekcji? Czy omawiane teksty są narzucone? Czy uczniowie mają możliwość wyboru tekstów (zainteresowania własne)? 35