w późnośredniowiecznej i wczesnonowożytnej populacji z Łekna. XLIII Konferencja Polskiego Towarzystwa Antropologicznego 6-8 wrzesień 2011, r. Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu Częstość zmian pourazowych w późnośredniowiecznej i wczesnonowożytnej populacji z Łekna. Anna Myszka, Janusz Piontek, Elżbieta Miłosz Zakład Biologii Ewolucyjnej Człowieka Instytut Antropologii Uniwersytet im. Adama Mickiewicza Poznań Copyright © by authors.

Zmiany pourazowe należą do jednych z najczęstszych zmian Uraz może być definiowany jako uszkodzenie ciała lub jego części powstałe wskutek działania czynnika zewnętrznego (Lovell 1997). Zmiany pourazowe należą do jednych z najczęstszych zmian patologicznych obserwowanych na materiale szkieletowym (Ortner, Putschar 1981). Lokalizacja zmian pourazowych na szkielecie, kształt, wielkość oraz stopień „zaleczenia” urazu może być nośnikiem informacji na temat etiologii zmiany (zmian), zdarzeniach, które mogły daną zmianę spowodować, a nawet sposobach leczenia urazu (Jurmain 2001). Zmiany pourazowe wykorzystywane są w rekonstrukcji szeroko pojętych zachowań kulturowo-społecznych, stanu zdrowia, czy kondycji biologicznej osobnika i populacji (Judd 2002; Judd, Roberts 1999; Larsen 1987, 1997; Lovejoy, Haiple 1981; Ortner, Putschar 1981; Scott, Buckley 2010; i in.), stanowiąc tym samym ważne zagadnienie badawcze współczesnej antropologii fizycznej.

Etiologia urazów jest złożona (Lovell 1997; Ortner, Putschar 1981). Od lat zmiany pourazowe odnoszone były głównie do przemocy (violence) (e.g. Walker 1989; Murphy et al. 2010; Standen Arriaza 2000; Torres-Rouff 2006). Obecnie w interpretacji etiologii zmian pourazowych brane są pod uwagę także inne czynniki, m. in: wykonywany zawód oraz tzw. dzienna aktywność (daily activity); wiek (np. wpływ osteoporozy na częstość zmian u kobiet w okresie pomenopauzalnym (Mensorth, Latimer 1989)); czynniki środowiskowe (np. ukształtowanie terenu, klimat, szerokość geograficzna (długość dnia – predyspozycja do złamań w związku z niedoborem witaminy D) (Kilgore et al. 1997; Likovsky et al. 2008; Lovell 1997; Scott, Buckley 2010l); czynniki chorobowe (np. ubytek masy kostnej w wyniku zmniejszonej, bądź ograniczonej aktywności ruchowej); kontekst kulturowo-społeczny (Lovell 1997); kontekst historyczny (Lovell 1997).

Cel pracy Ocena częstości zmian pourazowych u późnośredniowiecznej i wczesnonowożytnej populacji z Łekna. Porównanie uzyskanych wyników z danymi dla innych średniowiecznych populacji z terenu Polski (Cedynia, Czersk, Złota Pińczowska, Toruń, Słaboszewo, Doktorce) oraz z danymi dla średniowiecznych populacji z Czech, Serbii i Chorwacji.

Materiał Materiał kostny służący badaniu pochodzi z późnośredniowiecznego i wczesnonowożytnego (koniec XIII - początek XVI wieku) cmentarzyska w Łeknie. Analizie poddano szkielety 247 osobników (147 szkieletów męskich; 81 szkieletów żeńskich; 19 szkieletów o nieokreślonej płci).

Materiał porównawczy z terenu Polski

Materiał porównawczy z terenu Polski Łekno Cedynia : druga połowa X - pierwsza połowa XIV wieku (Malinowska-Łazarczyk 1982). Dane dotyczące częstości urazów pochodzą z niepublikowanego opracowania Abramczuk (1993). Złota Pińczowska: XI – XII wiek (Wiercińska 1980). Dane na temat urazów na kościach opracował Komitowski (1975). Czersk: XI - XIII wiek (Rauhut 1976). Częstości urazów zaprezentowane zostały przez Gładykowską-Rzeczycką (1976, 1978). Toruń: XII – XVI wiek (Kozłowski et al. 2011). Dane dotyczące zmian pourazowych opracowane przez Jakubowska i Kozłowski (2011). Słaboszewo: druga połowa XIV - pierwsza połowa XVII wieku) (Piekarz, Piontek 1999). Dane dotyczące urazów w tej populacji zawarte są w pracy Tukałło et al. (1974). Doktorce: cmentarzysko średniowieczne. Dane na temat urazów na kościach opracowała Gładykowska-Rzeczycka (1976, 1978).

Materiał porównawczy z Europy Czechy (Kanašová et al. 2009); Materiał szkieletowy z Pohansko u Břeclavi; (VIII – X wiek); Czechy (Kanašová et al. 2009); Materiał szkieletowy z Velemirovi Drovi, Stara Torina, Dići, Čačak, Valjevska Gračanica oraz Žiča (XI-XIX wiek); Serbia (Djurić et al. 2006); Materiał szkieletowy z Kaprivno (XIII – XIV wiek); Chorwacja (Novak 2011).

Metody Ocenę częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna prowadzono w oparciu o wszystkie dostępne badaniu, kompletne kości szkieletu. Obliczono ogólną częstość zmian pourazowych w populacji (liczba osobników z urazem/ogólna liczba osobników), częstość zmian na poszczególnych kościach szkieletu (liczba zmian na kości/liczba wszystkich urazów) oraz częstość zmian w poszczególnych partiach szkieletu (liczba zmian w danej części szkieletu/liczba wszystkich urazów). Badano istotność różnic częstości zmian pourazowych na kościach prawej i lewej strony szkieletu, na poszczególnych partiach szkieletu oraz różnice częstości zmian między kobietami i mężczyznami. Istotność różnic badano z wykorzystaniem testu różnic dla dwóch składników struktury.

Metody Analizy porównawcze częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna z częstościami odnotowanymi w innych populacjach średniowiecznych z terenu Polski prowadzono w oparciu o częstość ogólną (liczba osobników z urazem/ogólna liczba osobników). z częstościami odnotowanymi w innych populacjach średniowiecznych z Europy prowadzono w oparciu o częstość obliczoną na kościach długich (obojczyk, kość ramienna, łokciowa, promieniowa, udowa, piszczelowa i strzałkowa) (liczba kości ze zmianą/liczba danej kości; np. liczba obojczyków ze zmianą/liczba wszystkich dostępnych badaniu obojczyków). Istotność różnic badano z wykorzystaniem testu różnic dla dwóch składników struktury.

Wyniki

Częstość zmian pourazowych w populacji z Łekna. Mężczyźni N – 147 N1 – 23 % - 15,6 Kobiety N – 81 N1 – 7 % - 8,6 % Ogółem N – 247 N1 – 30 % - 12,1 Mężczyźni Kobiety Ogółem Różnice między kobietami i mężczyznami nie są statystycznie istotne. N – liczba osobników; N1 – liczba osobników ze zmiana pourazową; % - częstość.

Rozkład częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna. Kobiety Mężczyźni

Rozkład częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna. 16,7% 28,6% 13,3% 28,6% Kobiety Mężczyźni

Rozkład częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna. 16,7% 14,3% 28,6% 3,3% 3,3% 3,3% 3,3% 28,6% 13,3% 3,3% 14,3% 14,3% Kobiety Mężczyźni

Rozkład częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna. 6,7% 6,7% 16,7% 14,3% 6,7% 28,6% 3,3% 3,3% 3,3% 3,3% 28,6% 13,3% 6,7% 3,3% 14,3% 6,7% 10,0% 14,3% Kobiety Mężczyźni

Rozkład częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna – okolice szkieletu. * Mężczyźni Kobiety % % czaszka żebra żebra k. górna k. dolna kręgosłup k. górna k. dolna czaszka kręgosłup W przypadku mężczyzn oraz w przypadku, gdy obie płcie traktowane są łącznie, kości kończyny górnej istotnie różnią się od kości pozostałych okolic szkieletu pod względem częstości zmian pourazowych. Różnice między kobietami i mężczyznami nie są statystycznie istotne. * Ogółem % k. górna k. dolna czaszka żebra kręgosłup

Rozkład częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna – lewa vs Rozkład częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna – lewa vs. prawa strona szkieletu. * Mężczyźni Kobiety % % lewa lewa prawa prawa Jedynie w przypadku mężczyzn częstość zmian pourazowych na kościach lewej strony szkieletu jest istotnie różna od częstości zmian na kościach prawej strony szkieletu. Ogółem % lewa prawa

Częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna oraz innych średniowiecznych populacji z Polski. Cmentarzysko N N1 % Źródło Cedynia 286 12 4,2 Abramczyk (1993) Złota Pińczowska 147 5 3,4 Komitowski (1975) Czersk 531 23 4,3 Gładykowska-Rzeczycka (1976) Łekno 247 30 12,1 Toruń 216 18 8,3 Jakubowska, Kozłowski (2011) Słaboszewo 105 14 13,2 Tukałło i in. (1974) Doktorce 42 6 14,0 N – liczba osobników; N1 – liczba osobników ze zmiana pourazową; % - częstość. % Słaboszewo Złota P. Czersk Łekno Toruń Doktorce Cedynia

Częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna oraz innych średniowiecznych populacji z Polski. Cmentarzysko Łekno Cedynia Czersk Złota Pińczowska Toruń Słaboszewo 0,0008* 0,0001* 0,9462 0,0034* 0,6849 0,6265 0,1801 0,0413* 0,0291* 0,0596 0,7642 0,0015* 0,0004* 0,0036* 0,1995 Doktorce 0,7222 0,009* 0,006* 0,0093* 0,2429 0,8977 % Słaboszewo Złota P. Czersk Łekno Toruń Doktorce Cedynia

Częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna oraz innych średniowiecznych populacji europejskich. Cmentarzysko N N1 % Źródło Łekno 1415 23 1,64 Czechy 1866 26 1,39 Kanašová i in. (2009) Serbia 2801 20 0,7 Djurić et al. (2006) Chorwacja 211 4 1,9 Novak (2011) N – liczba kości (obojczyk, kość ramienna, łokciowa, promieniowa, udowa, piszczelowa, strzałkowa N1 – liczba kości, na których stwierdzono zmianę pourazową; % - częstość zmian pourazowych. % Chorwacja Łekno Czechy Serbia

Częstości zmian pourazowych w populacji z Łekna oraz innych średniowiecznych populacji europejskich. Cmentarzysko Łekno Czechy Serbia 0,5593 0,004* 0,0174* Chorwacja 0,7836 0,5558 0,0567 % Chorwacja Łekno Czechy Serbia

Podsumowanie i wnioski Populacja z Łekna nie odbiega pod względem częstości zmian pourazowych od innych średniowiecznych populacji. W badanej populacji u mężczyzn stwierdzono większą częstość zmian pourazowych w stosunku do kobiet (różnica nie jest statystycznie istotna). Urazy występowały częściej na kościach kończyn górnych (najwyższą częstość zmian odnotowano na obojczyku i kości łokciowej). W badanej grupie wyższą częstość zmian odnotowano na kościach prawej strony szkieletu (różnice między częstościami urazów na lewej i prawej stronie szkieletu istotne jedynie u mężczyzn). 3. W populacji z Łekna częstość zmian pourazowych jest podobna do częstości zmian w populacji z Doktorów, Słaboszewa i Torunia, różna natomiast od częstości zmian odnotowanych w materiale szkieletowym z Czerska, Cedyni i Złotej Pińczowskiej. Populacja łekneńska nie odbiega pod względem urazów od populacji z Czech i Chorwacji, różni się natomiast od populacji z Serbii.