Edukacja włączająca – źródła, założenia, modele Agnieszka Olechowska Akademia Pedagogiki Specjalnej im. Marii Grzegorzewskiej w Warszawie

Kontekst globalny we wszystkich krajach na świecie żyje 130 mln osób niepełnosprawnych. Większość z nich żyje na marginesie społeczeństwa i doświadcza znacznie gorszej jakości życia niż współobywatele ponad 85% niepełnosprawnych dzieci żyje w krajach rozwijających się, ale tylko około 2% spośród nich uczy się w jakiejkolwiek szkole (Inclusion International 2006; Mittler 2008)

W kierunku włączania… Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948) Konwencja Praw Dziecka (1989) Światowa Deklaracja Edukacji dla Wszystkich (1990) Standardowe Zasady Wyrównywania Szans Osób Niepełnosprawnych (1993) Deklaracja z Salamanki – Wytyczne dla Działań w zakresie Specjalnych Potrzeb Edukacyjnych (1994)

Konwencja Praw Osób Niepełnosprawnych została otwarta do podpisu 30 marca 2007 pierwszego dnia podpis pod tym aktem złożyli przedstawiciele 80 państw członkowskich oraz Wspólnota Europejska Polska ratyfikowała Konwencję 15 czerwca 2012

Co ratyfikacja Konwencji Praw Osób Niepełnosprawnych oznacza dla Polski? Konwencja wyznacza standardy minimalne w respektowaniu godności ludzkiej oraz długoterminowe cele prowadzące do pełnej integracji osób niepełnosprawnych ze społeczeństwem i odwrotnie Implementacja tego aktu prawnego w poszczególnych krajach członkowskich jest obowiązkowa i będzie przebiegać stopniowo

Przyjęcie Konwencji wiąże się z koniecznością dokonania konkretnych zmian legislacyjnych oraz przewartościowania postaw… GODNOŚĆ DOSTĘP WZAJEMNA ADAPTACJA STOPNIOWE WDRAŻANIE

Kontekst lokalny Uchwała Sejmu RP z dnia 1 sierpnia 1997 r. Karta Praw Osób Niepełnosprawnych Ustawa z dnia 15 czerwca 2012 r. o ratyfikacji Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych Uchwała Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 7 grudnia 2012 r. w sprawie przeciwdziałania wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych Ustawa z dnia 14 grudnia 2016r. – Prawo oświatowe rozporządzenia w sprawie, m.in. kształcenia, wychowania i opieki; zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno-pedagogicznej; zasad działania publicznych poradni i ramowych statutów publicznych poradni pp, itd.

Kontekst indywidualny „Kiedy miałem 18 miesięcy moje życie zmieniło się na zawsze. Moi rodzice, szukając ratunku dla mnie i dla siebie przed czymś, co całkowicie ich przerastało, zgodzili się poddać mnie operacji usunięcia katarakty wrodzonej z obu oczu. Dziś jest to zabieg o wysokim wskaźniku skuteczności. Wtedy, w roku 1969 było to ogromne wyzwanie pod względem medycznym, obarczone bardzo wysokim ryzykiem…

…Operacja się nie udała …Operacja się nie udała. Straciłem wzrok w jednym oku, w drugim zaś pozostały mi resztki widzenia malejące z roku na rok. Stałem się niewidomy. Jako czterolatek zostałem poddany jednemu z najtrudniejszych doświadczeń mojego życia. Opuściłem mój wspaniały dom, kochających rodziców, siostrę – towarzyszkę moich dziecinnych zabaw, całą gromadę wiejskich dzieci, z którymi biegałem po łąkach nie zauważając, że jestem „inny” i wyjechałem do przedszkola w szkole dla dzieci niewidomych w Laskach, gdzie pozostałem (z przerwami na święta i wakacje) przez 15 lat – aż do matury.

Do końca szkoły podstawowej moje wyjazdy do domu okupione były dwudniowym rozstrojem żołądka. Oszukiwaliśmy się, że to reakcja na pociąg, ale przecież wszyscy wiedzieliśmy, że to reakcja na rozstanie. Czy można było inaczej? Nie wiem. Mimo, że moi rodzice byli nauczycielami, nie podejmowali nawet rozważań o możliwości uczenia mnie w szkole, w której sami pracowali. Szczytem marzeń była wtedy edukacja w szkole specjalnej… […]” (Paweł Wdówik, Ambasador Konwencji o Prawach Osób z Niepełnosprawnościami, Kierownik BON UW, fragment wypowiedzi z 2009 roku)

Istnieje potrzeba fundamentalnych przemian w obszarze edukacji Potrzeba przemian w obszarze edukacji jest uwarunkowana zmianami, jakie zachodzą w sferach: społeczno-kulturowej w tym demograficznej i struktury ludności (proporcji osób sprawnych do niepełnosprawnych zwłaszcza w wieku dojrzałym i w okresie starości) ekonomicznej (niespełna 30% osób niepełnosprawnych pracuje, GUS)

politycznej (ogólnoświatowa tendencja odchodzenia od urynkowienia edukacji) filozofii edukacji i antropologii filozoficznej (kryzys jednoczącej się Europy (Murzyn 2014), niebezpieczeństwo zerwania tradycji myśli moralnej (Arendt 2003) pedagogiki i dydaktyki (ipedagogika humanistyczna, jedność w różnorodności Głodkowska 2017)

W jaki sposób zmienia się obraz dziecka? odtwórca wiedzy, tożsamości i kultury (Locke) istota naiwna, infantylna, nielogiczna, dobra, bezbronna (Rousseau) osoba zdeterminowana przez biologię (Darwin, James) osoba w stadiach rozwoju (Piaget) czynnik rynku pracy twórca wiedzy, tożsamości i kultury (Segiet 2010 s.131-132, na podstawie G.Dahlberg, P. Moss, A. Pence)

Czym jest dzieciństwo? „kompleks warunków i przejawów życia” (Urbaniak-Zając i Piekarski 2003, s.127) „rezultat oddziaływania religii, kultury i polityki […] objawia się w działalności głównych instytucji socjalizacyjnych: rodziny, szkoły, środków masowego komunikowania” (Smolińska-Theiss 2003, s.870)

Co wpływa na rozwój człowieka? Społeczno-ekologiczna teoria rozwoju człowieka Urie Bronfenbrennera : edukacja to interakcja osoby samej ze sobą i najbliższą rodziną (mikrosystem) między rodziną a instytucją (mezosystem) między rodzicami a innymi dorosłymi osobami mającymi na nich wpływ (egzosystem)

Co wpływa na rozwój człowieka? między systemami: mikro-, mezo- i egzosystemem a makrosystemem (polityka, ekonomia, prawo, gospodarka, system oświaty, itp.) między systemami: mikro-, mezo- i egzosystemem a chronosystemem z uwzględnieniem skumulowanych skutków sekwencji zdarzeń w niepowtarzalnym biegu życia danej osoby (Bronfenbrenner U., 1979: The Ecology of Human Development. Experiments by Nature and Design. Cambridge: Harvard University Press)

W czym mogą tkwić trudności? w transgresji: od modelu medycznego poprzez społeczny do biopsychospołecznego modelu niepełnosprawności od silnie utrwalonego i obudowanego prawnie i organizacyjnie systemu segregacyjnego kształcenia do pełnej inkluzji i wzajemnej adaptacji

W czym mogą tkwić trudności? w konflikcie: pomiędzy konserwatywnym i humanistycznym paradygmatem pedagogiki pomiędzy adaptacyjną i emancypacyjną racjonalnością

Model medyczny dominujący do połowy XX wieku niepełnosprawność jest wynikiem odstępstwa od normy osoby niepełnosprawnej osoba niepełnosprawna jest traktowana przedmiotowo (ubezwłasnowolniana, doświadczająca przymusu, np. edukacyjnego) źródło trudności tkwi w osobie niepełnosprawnej, którą trzeba maksymalnie dostosować do normy drogą oddziaływań specjalistycznych

Model medyczny silny rodowód biologiczny pedagogiki specjalnej piętno terminologii: defektologia, uszkodzenie, deficyt, upośledzenie, diagnoza, terapia edukacja segregacyjna oparta na stanowisku zorientowanym na ucznia zubożenie osoby (ograniczenie jej do stanu ciała, deficytu, choroby, diagnoza różnicowa) ignorowanie osobistego doświadczenia, aktywnego udziału w podejmowaniu decyzji

Rozpoznawanie specjalnych potrzeb edukacyjnych w modelu medycznym diagnoza ilościowa porównanie jednostki z ustaloną normą dla ustalenia jej odchyleń, deficytów, zaburzeń itp. dyrektywnie kierowana do określonych placówek: specjalistycznych – na dalszą diagnozę i leczenie; opiekuńczo-wychowawczych lub opiekuńczo-wychowawczo-dydaktycznych – w celu opieki, wychowywania i kształcenia podejmowanie działań mających na celu jak najlepsze przystosowanie osoby diagnozowanej do zastanej rzeczywistości

Racjonalność adaptacyjna autorytarne wychowanie rozwój wychowanka jako adaptacja do zastanych warunków życia kształtowanie wychowanków według pożądanych wzorców osobowych kierowanie rozwojem oddziaływania pedagogiczne mają charakter bezpośredni, polegają na przekazywaniu gotowej wiedzy i gotowych wzorców zachowań - transmisyjny model edukacji wychowanek podporządkowuje się woli wychowawcy i zasadom wychowawczym

Pedagogika konserwatywna silne zaufanie do dziedzictwa kulturowego (przeszłości) przywiązanie do tradycyjnych norm i wartości („zawsze tak było i było dobrze”, jak ja chodziłem do szkoły to tak było i krzywdy mi nikt nie zrobił”) niechęć do nowych kierunków w nauce jako niebezpiecznych tendencji („najlepiej nic nie zmieniać”, „zmiana jest niebezpieczna”) surowość w wychowaniu (autorytaryzm) konstruowanie „ideałów” (idealny nauczyciel, idealny uczeń, idealna szkoła itd.)

Pedagogika konserwatywna standardy programowe (czego nauczać, w jakim wymiarze) powszechne stosowanie testów osiągnięć (co osiągają szkoły i nauczyciele po ukończeniu określonego etapu edukacyjnego) raportowanie o funkcjonowaniu szkół opracowywane w skali dzielnicy, województwa, kraju nagrody dla najlepszych szkół i nauczycieli

Stanowisko zorientowane na ucznia Można zidentyfikować grupę dzieci „specjalnych” Dzieci z problemami potrzebują nauczania specjalnego Najlepiej uczyć razem dzieci o podobnych problemach Inne dzieci, uważane za „normalne” korzystają z istniejących form nauczania Potrzeby specjalne w klasie – Materiały szkoleniowe dla nauczycieli, Centrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno-Pedagogicznej MEN, Warszawa 1995

Kształcenie segregacyjne przekonanie, że wszystkie dzieci niepełnosprawne powinny zdobywać wiedzę w specjalnych placówkach wyłonienie dzieci potrzebujących nauki w specjalnych szkołach następuje na drodze instytucjonalnej diagnozy edukacja specjalne obejmuje udzielenie im pomocy ze względu na przyczynę i objawy tkwiącej w nich niepełnosprawności decyzję o skierowaniu dziecka do placówki edukacji specjalnej podejmuje urząd

Model społeczny od połowy prawie do końca XX wieku niepełnosprawność jest zbiorem stanów, z których wiele jest wynikiem istnienia barier (społecznych, ekonomicznych, prawnych, architektonicznych, urbanistycznych) źródło trudności jest ulokowane poza osobą niepełnosprawną zabiega się o dostosowanie środowiska do potrzeb i możliwości osoby niepełnosprawnej osoba niepełnosprawna jest traktowana podmiotowo rozwiązanie problemów osoby niepełnosprawnej tkwi w otoczeniu społecznym

Rozpoznawanie specjalnych potrzeb edukacyjnych w modelu społecznym diagnoza jakościowa ma na celu rozpoznanie barier tkwiących w środowisku: społecznym ekonomicznym prawnym architektonicznym urbanistycznym po to aby je usunąć lub zminimalizować

Kształcenie integracyjne przekonanie, że większość dzieci niepełnosprawnych może z powodzeniem uczyć się w tej samej klasie i szkole co dzieci pełnosprawne w miarę potrzeb usuwa się bariery architektoniczne zwiększając dostępność placówki uczniowie posiadający orzeczenie o potrzebie kształcenia specjalnego uczą się według dostosowanych do ich potrzeb i możliwości indywidualnych programów edukacyjno-terapeutycznych, co zwiększa dostępność edukacji

Dlaczego nie wystarczają dotychczasowe rozwiązania? model segregacyjny choć kształcenie segregacyjne odzwierciedlało pierwsze od wieków dostrzeżenie potrzeby edukowania dzieci z niepełnosprawnościami, nie wszystkie one powinny zdobywać wiedzę w specjalnych placówkach podział na „lepszych” i „gorszych”, „zdrowych” i „chorych”, „sprawnych” i „niepełnosprawnych”…itp.

Kształcenie segregacyjne choć ustanowiło pierwsze w historii formy kształcenia dzieci z niepełnosprawnościami to izolowało je przestrzennie i społecznie naznaczało utrwalało niezrozumienie i brak wzajemnej otwartości osób z różnicami rozwojowymi z powodu małych możliwości spotykania się w życiu codziennym wprowadzało trwały podział pomiędzy nauczycieli edukacji ogólnodostępnej i specjalnej, zarówno na etapie kształcenia do wykonywania zawodu jak i kariery zawodowej

Kształcenie integracyjne oparte na przekonaniu, iż większość dzieci z niepełnosprawnościami może z powodzeniem uczyć się w tej samej klasie i szkole co dzieci sprawne, jednak zamiast całego wachlarza rozwiązań proponowała dość jednorodne formy organizacyjne, podobnie jak współcześnie dość radykalizujące się stanowisko wyłącznie prowłączające (Janiszewska-Nieścioruk i Zaorska 2014)

Kształcenie integracyjne nieskuteczność obniżania standardów egzaminacyjnych np. dla niesłyszących maturzystów, zamiast realnego dostępu do skutecznej edukacji brak dostatecznego przygotowania nauczycieli do adekwatnego reagowania na bardzo zróżnicowane i specjalne potrzeby uczniów brak dostatecznego wsparcia nauczycieli

Kształcenie integracyjne stwarza możliwość częstszego przebywania dzieciom z niepełnosprawnościami w niehomogenicznym środowisku jednakże jest oceniana i postrzegana jako „łagodniejsza forma segregacji”, „inna forma edukacji segregacyjnej”, dlaczego? …

Kształcenie integracyjne utrwala koncentrowanie się na rodzaju zaburzeń i odchyleń rozwojowych integracja społeczna jest w większości przypadków pozorna z tendencją do pełnej segregacji w starszych klasach i na wyższych etapach edukacyjnych utrzymuje się negatywne nastawienie wielu nauczycieli (30-50%) do kształcenia w klasie ogólnodostępnej uczniów z orzeczeniami o potrzebie kształcenia specjalnego

Kształcenie integracyjne umożliwia tworzenie rozwiązań specjalnie pod kątem uczniów niepełnosprawnych (niektórzy korzystają z nich niepotrzebnie, a nawet ze szkodą dla siebie: Szumski 2009) utrwala segregację i wprowadza nieuzasadnioną hierarchizację nauczycieli – nauczyciel „wiodący” i nauczyciel „wspomagający” prowadzącą do dyskryminacji nauczycieli specjalistów sprzyja gloryfikowaniu niepełnosprawności (imprezy dedykowane osobom niepełnosprawnym)

Model biopsychospołeczny pod koniec XX wieku (George Libman Engel, 1977) maksymalizacja rozwoju i osiągnięć każdego indywidualnego ucznia bez oczekiwań dostosowania się ucznia do nauczania uwzględnienie zmiennych kontekstualnych - czynników biologicznych, społecznych (w tym kulturowych) i psychologicznych edukacja oparta na podejściu zorientowanym na program nauczania terminologia: indywidualizacja, wieloaspektowa diagnoza, wielospecjalistyczna współpraca

Biopsychospołeczny model opieki zdrowotnej model tradycyjny: absencja chorobowa, niepełnosprawność,śmiertelność, umieralność, zapadalność na choroby model biopsychospołeczny (Engel 1977): poszerzenie modelu tradycyjnego o czynniki i uwarunkowania psychologiczne, społeczne i kulturowe wpływające na powstawanie choroby ZDROWIE to nie tylko brak choroby czy niepełnosprawności ale PEŁNY DOBROSTAN FIZYCZNY, PSYCHICZNY I SPOŁECZNY (WHO, 1946r.)

Racjonalność emancypacyjna antyautorytarne wychowanie rozwój wychowanka rozumiany jako samorealizacja i samowychowanie bezinteresowne wspieranie swobodnego rozwoju wychowanka istotą zmiany edukacyjnej jest rewizja obowiązujących definicji świata, wykraczanie poza dotychczasowe wyobrażenia o tym, co możliwe i pożądane – w odniesieniu zarówno do wychowanka, jak i do wychowawcy

Racjonalność emancypacyjna istotą oddziaływań pedagogicznych jest pośredni wpływ na dziecko polegający na organizowaniu warunków i sytuacji sprzyjających rozwojowi umożliwianie wychowankom samopoznania i bycia autorem własnego życia edukacja bez przymusu respektująca prawo jednostki do własnej drogi rozwoju akceptacja autonomii, indywidualności, podmiotowości, różnorodności

Pedagogika humanistyczna człowiek jako byt wyróżniony we wszechświecie, niepowtarzalny na straży godności człowieka stoi kodeks praw człowieka podstawową metodą promocji człowieka jest edukacja metody wychowania mają gwarantować swobodny rozwój osoby dziecka, odejście od przymusu i manipulacji w wychowaniu ocena efektów procesu wychowania w kategoriach aktywności samorozwojowej praca nauczyciela jako „misja”, „powołanie” nie „rzemiosło” celem edukacji jest osiągnięcie pełni indywidualnych możliwości rozwoju osobowości każdej jednostki

System włączający - korzyści jest przejawem przestrzegania praw jednostki ludzkiej (Baylis 2002) upatruje się w niej szansę przezwyciężania biedy i społecznego wykluczania każde dziecko, w tym z niepełnosprawnością ma szansę realizować swoją niepowtarzalną ścieżkę edukacyjnego rozwoju w indywidualnym tempie pozwala na „budowanie szkolnej społeczności, która nie tylko akceptuje, ale i ceni odmienność” (Zacharuk 2011)

System włączający - korzyści może pomóc w zwalczaniu dyskryminacji jest dynamiczny, ciągle się rozwija, zmienia, ewoluuje, dopasowuje do potrzeb osób uczestniczących w procesie edukacyjnym każde dziecko uczy się i rozwija w indywidualnym tempie – edukacja włączająca może poprawić jakość edukacji dla wszystkich członków społeczności szkolnej

System włączający - korzyści stwarza szansę ukształtowania się społeczeństwa rozumiejącego i respektującego odmienność, umożliwiającego włączanie osób z niepełnosprawnościami do wszelkich dziedzin życia także po to, abyśmy i my sami w czasie naszej starości, niedołężności i niepełnosprawności nie zostali wyrzuceni na margines życia społecznego… (Kubicki 2013)

Index for Inclusion (UK) (Wskaźniki włączania) trzy wymiary inkluzji: tworzenie inkluzyjnych kultur budowanie inkluzyjnych metod działania rozwijanie inkluzyjnych praktyk

„Jaki rodzaj jutra stoi Waszym zdaniem przed dzieckiem, które rodzi się ze znaczną niepełnosprawnością dzisiaj?” Peter Mittler, Emerytowany profesor specjalnych potrzeb edukacyjnych, Uniwersytet w Manchesterze, doradca ds. edukacji specjalnej m.in. ONZ i UNESCO

Zdecyduj!

Dziękuję za uwagę a.j.olechowska@gmail.com