PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Ewa Kasperek - Golimowska Zakład Promocji Zdrowia i Psychoterapii WSE UAM w Poznaniu kasperek@amu.edu.pl Edukacja seksualna jako forma profilaktyki zaburzeń i promocji zdrowia seksualnego

Edukacja seksualna? TAK! NIE? ale jaka????? PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Edukacja seksualna? TAK! NIE? ale jaka?????

ZDROWIE, TO NIEUSTANNE WYZWANIE ! PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Holistyczna, dynamiczna, interakcyjna koncepcja zdrowia, jako podstawa współczesnych działań na rzecz zdrowia „Zdrowie, to nie tylko brak choroby i niepełnosprawności, lecz stan dobrego samopoczucia fizycznego, psychicznego, społecznego i duchowego” Zdrowie, jako proces rozpatrywany w przebiegu czasowym i zmieniający się w odpowiedzi na wymagania zewnętrzne i wewnętrzne zdrowie zdobywa się, osiąga, tworzy, buduje, powiększa, wzbogaca ZDROWIE, TO NIEUSTANNE WYZWANIE ! Woynarowska, B. (2007). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN, s. 14.

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Zdrowie seksualne, jako cel rozwoju psychoseksualnego i efekt edukacji seksualnej jest stanem dobrego samopoczucia w aspekcie fizycznym, psychicznym i społecznym, a nie wyłącznie brakiem choroby lub niepełnosprawności, we wszystkich sprawach związanych z układem rozrodczym oraz jego funkcjami i procesami. integracja biologicznych, emocjonalnych, społecznych aspektów życia seksualnego, ważnych dla pozytywnego rozwoju osobowości, komunikacji i miłości. WHO, 1986, za: Lew-Starowicz, Z., Długołęcka, A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN, s. 130.

Zdrowie seksualne, jako część zdrowia reprodukcyjnego PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Zdrowie seksualne, jako część zdrowia reprodukcyjnego obejmuje: zdrowy rozwój seksualny, równe i odpowiedzialne relacje partnerskie, osiąganie satysfakcji seksualnej, wolność od chorób, niedomagań, przemocy i wszelkich krzywdzących praktyk związanych z seksualnością. Starowicz, Z., Długołecka, A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN, s. 265-268.

jednostka, która akceptuje swoją płeć, przyjmuje role z nią związane, PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Osoba zdrowa seksualnie, jako efekt prawidłowego rozwoju seksualnego i cel procesu wychowania wspomagającego rozwój jednostka, która akceptuje swoją płeć, przyjmuje role z nią związane, bez lęku wyraża swoją seksualność w wymiarze fizycznym, psychicznym i społecznym, ma poczucie odpowiedzialności za skutki swojej seksualności dotyczące siebie, partnera i społeczeństwa. Gapik, L. (1998). Rozwój psychoseksualny człowieka. W: Rzepka, J. (red.). Zagadnienia prorodzinnej edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV/AIDS. Katowice: AGAT, s. 361-365.

obejmują prawa człowieka, wszystkich par i jednostek do: PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Prawa seksualne i prawa reprodukcyjne jako podstawa działań na rzecz zdrowia seksualnego obejmują prawa człowieka, wszystkich par i jednostek do: osiągania możliwie najlepszego zdrowia seksualnego i reprodukcyjnego, prowadzenia satysfakcjonującego i bezpiecznego życia seksualnego oraz dostępu do informacji i środków umożliwiających osiągnięcie tego celu, wolnego od dyskryminacji, przymusu i przemocy prawa do podejmowania decyzji w sprawach seksualnych zgodnie z dokumentami praw człowieka swobodnego i odpowiedzialnego decydowania czy, ile i kiedy chcą mieć dzieci. (Program Działania, Kair 1994, art. 8, 7.2, 7.3 ; Platforma Działania, Pekin 1995, art. 94, 95) w: Starowicz, Z., Długołęcka, A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN, s. 265-268.

STANOWIĄ FUNDAMENTALNE I UNIWERSALNE PRAWA CZŁOWIEKA” PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Deklaracja Praw Seksualnych (WHO, 2002), jako podstawa działań na rzecz zdrowia seksualnego „PRAWA SEKSUALNE STANOWIĄ FUNDAMENTALNE I UNIWERSALNE PRAWA CZŁOWIEKA” 1. Prawo do wolności seksualnej. 2. Prawo do odrębności seksualnej, integralności oraz bezpieczeństwa seksualnego. 3. Prawo do prywatności seksualnej. 4. Prawo do równości seksualnej. 5. Prawo do przyjemności seksualnej. 6. Prawo do emocjonalnego wyrażania seksualności. 7. Prawo do swobodnych kontaktów seksualnych. 8. Prawo do podejmowania wolnych i odpowiedzialnych decyzji dotyczących posiadania potomstwa. 9. Prawo do informacji seksualnej opartej na badaniach naukowych. 10. Prawo do wyczerpującej edukacji seksualnej. 11.Prawo do seksualnej opieki zdrowotnej. WHO, 2002; za: Lew-Starowicz, Z., Długołęcka, A (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN, s. 265-267.

Edukacja seksualna w szkole musi opierać się na: PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Zalecenia odnośnie do wartości upowszechnianych w szkolnej edukacji seksualnej w świetle dokumentów dotyczących praw reprodukcyjnych i seksualnych Edukacja seksualna w szkole musi opierać się na: zasadzie równości płci, pełnym poszanowaniu praw reprodukcyjnych człowieka i praw seksualnych kobiet, szacunku dla młodych ludzi i dla ich decyzji, akceptacji mniejszości seksualnych, założeniu, że seksualność jest dobrem i powinna służyć szczęściu kobiet i mężczyzn. Por. Światowa Konferencja na rzecz Ludności i Rozwoju (Kair, 1994) oraz IV Światowa Konferencja na rzecz Kobiet (Pekin, 1995), W: Prawa i zdrowie reprodukcyjne i seksualne. Przewodnik. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Warszawa, 1998; http://www.federa.org.pl/publikacje/mat_info/edukacja.htm#3

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Zalecenia odnośnie do programów edukacji seksualnej w świetle dokumentów dotyczących praw reprodukcyjnych i seksualnych zapewniać rzetelną i pełną informację dostosowaną do wieku dziecka, zapewniać wiedzę odpowiednio wcześnie, aby wyprzedzać doświadczenia, zapewniać rzetelną i pełną informację na temat antykoncepcji, w tym skuteczności, zalet i wad różnych metod dla konkretnych osób, zapewniać rzetelną informację na temat AIDS i sposobu uniknięcia zakażenia wirusem HIV oraz innych chorób przenoszonych drogą płciową (STI), podkreślać odpowiedzialność mężczyzn za skutki aktywności seksualnej, podkreślać prawo kobiety do decyzji w sprawach dotyczących seksu, także do odmowy w każdej sytuacji. Por. Światowa Konferencja na rzecz Ludności i Rozwoju (Kair, 1994) oraz IV Światowa Konferencja na rzecz Kobiet (Pekin, 1995), W: Prawa i zdrowie reprodukcyjne i seksualne. Przewodnik. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Warszawa, 1998; http://www.federa.org.pl/publikacje/mat_info/edukacja.htm#3

sprostowanie błędnych informacji docierających do młodych ludzi, PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Oczekiwane efekty edukacji seksualnej w świetle dokumentów dotyczących praw reprodukcyjnych i seksualnych pozwoli młodzieży w pozytywny sposób podchodzić do własnej seksualności, zwiększy szanse na stworzenie szczęśliwych związków, umożliwi dostarczenie dzieciom rzetelnej informacji w sposób dostosowany do ich wieku oraz do możliwości pojmowania, sprostowanie błędnych informacji docierających do młodych ludzi, pomoc w unikaniu problemów związanych z prowadzeniem życia seksualnego, zmiany stereotypów utrudniających kobietom i mężczyznom osiąganie równych szans w życiu prywatnym i społecznym, wpłynie na zmianę stosunku do mniejszości seksualnych, ułatwi zrozumienie między kobietami i mężczyznami, zwiększy poczucie odpowiedzialności mężczyzn za jakość i skutki związków seksualnych, uświadomi młodym ludziom prawa kobiet do seksualności, poprawi jakość współżycia seksualnego. Por. Światowa Konferencja na rzecz Ludności i Rozwoju (Kair, 1994) oraz IV Światowa Konferencja na rzecz Kobiet (Pekin, 1995); W: Prawa i zdrowie reprodukcyjne i seksualne. Przewodnik. Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Warszawa, 1998; także http://www.federa.org.pl/publikacje/mat_info/edukacja.htm#3)

Założenia pedagogiki seksualnej będące podstawą wychowania seksualnego PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Założenia pedagogiki seksualnej będące podstawą wychowania seksualnego kształtowanie harmonijnej osobowości, systemu wartości, pozytywnych postaw wobec siebie i innych ludzi, wspomaganie rozwoju seksualnego w celu osiągnięcia dojrzałości seksualnej, czyli zdolności do nawiązania bliskiej relacji intymnej, w której dochodzi do realizacji własnej płciowości z uwzględnieniem norm społecznych, uczenie postępowania zgodnie z zasadami etycznymi, z poszanowaniem norm społecznych, moralnych, prawnych, tworzenie warunków sprzyjających prawidłowemu wykorzystaniu wiedzy dotyczącej zagadnień seksualnych, Obuchowska,I., Jaczewski,A. (1982). Rozwój erotyczny. Warszawa: WSiP Izdebski, Z. (2005). Pedagogika seksualna. W: Encyklopedia Pedagogiczna. (red.). J. Pilch. Gdańsk: GWP Lew-Starowicz, Z., Długołęcka, A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN, s. 238

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Wychowanie seksualne jako jedna z dziedzin wychowania wspierającego rozwój psychoseksualny ma na celu przygotowanie dorastającego pokolenia do dorosłego życia i pełnienia ról zgodnych z obowiązującymi w danym społeczeństwie normami Zadania: przekazywanie dzieciom i młodzieży niezbędnych informacji, uczestniczenie w kształtowaniu opinii i poglądów, uwrażliwianie i podnoszenie poziomu świadomości w sferze wartości i norm związanych z daną dziedziną życia, zgodnie z filozofią wychowania. Kozakiewicz, M. (1984). Moralne aspekty wychowania seksualnego. W: Seksuologia społeczna. (red.). K. Imieliński. Warszawa: PWN, Kozakiewicz, M. (1993). U podstaw wychowania seksualnego. W: Seksuologia. Nr 5, 7.

Rodzaje źródeł informacji na temat seksualności: PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Uświadomienie seksualne jako element wychowania wspierającego rozwój psychoseksualny Zadania: stworzenie warunków dotarcia do źródeł i przyswojenia obiektywnej wiedzy niezbędnej do prawidłowych zachowań seksualnych, popularyzacja wiedzy z różnych dziedzin nauki, w zakresie odpowiednim do etapu rozwoju osobniczego, zainteresowań i aktualnych potrzeb człowieka. Rodzaje źródeł informacji na temat seksualności: literatura przedmiotu, zobiektywizowane źródła informacji, indywidualne doświadczenia i obserwacje każdego człowieka, informacje związane z seksem „komercyjnym” (np. przekazy medialne, przemysł pornograficzny, oferty usług seksualnych, reklamy), mity, stereotypy, obiegowe poglądy, przesądy na temat seksualności. Sokoluk, W. (2003). Wychowanie do życia w rodzinie. Poradnik metodyczny dla nauczycieli. Warszawa: WSiP (Obuchowska, I., Jaczewski, A. (1982). Rozwój erotyczny. Warszawa: WSiP

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Cele i zadania wychowania seksualnego wspierającego rozwój psychoseksualny Lew -Starowicz, Z., Szczerba K. (1995). Nowoczesne wychowanie seksualne. Warszawa: BGW, s. 9.

Edukacja seksualna, jako dziedzina edukacji zdrowotnej PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Edukacja seksualna jako forma profilaktyki i promocji zdrowia seksualnego Edukacja seksualna, jako dziedzina edukacji zdrowotnej (kształcenie, nauczanie, wychowanie) uczy ludzi dbać o zdrowie własne i innych ludzi, czyli „Wiedzieć, rozumieć, umieć, chcieć” chronić zdrowie, zapobiegać chorobom (profilaktyka), doskonalić, pomnażać, zwiększać potencjał zdrowotny (promocja zdrowia), przywracać zdrowie, gdy pojawi się choroba (leczenie i rehabilitacja) we wszystkich okresach życia Woynarowska, B. (2007). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN, s. 127

Profilaktyka, prewencja, zapobieganie gr. phylax (stróż) PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Profilaktyka, prewencja, zapobieganie gr. phylax (stróż) Wszystkie działania podejmowane w celu: zapobiegania pojawieniu się i/lub rozwojowi niepożądanych zachowań, stanów lub zjawisk w danej populacji, przeciwdziałania zagrożeniom (w tym także chorobom), których wystąpienie lub nasilenie w przyszłości jest bardzo prawdopodobne, zmniejszenia prawdopodobieństwa tych zagrożeń i utrzymanie stanu dotychczasowego (status quo) za: Woynarowska, B. (2007). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN, s. 127

Promocja zdrowia „Twoje zdrowie w Twoich rękach” PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Promocja zdrowia „Twoje zdrowie w Twoich rękach” „jest to proces umożliwiający ludziom zwiększenie kontroli nad swoim zdrowiem oraz jego poprawę” (Karta Ottawska, 1986) nastawiona na upodmiotowienie i aktywność ludzi, którzy z poczuciem odpowiedzialności podejmą skuteczne działania na rzecz swego zdrowia i środowiska „jest dyscypliną nauki i sztuką wspomagania ludzi w dokonywaniu zmian w ich stylu życia, aby mogli zbliżyć się do optimum swego zdrowia” Karski, J.B. (2006). Teoria i praktyka promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia. Warszawa; CEDEWU

Profilaktyka pozytywna vs. negatywna PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Profilaktyka pozytywna vs. negatywna Profilaktyka negatywna działalność defensywna, negatywny przekaz „nie rób tego” „unikaj tamtego”, punktem wyjścia są czynniki ryzyka, dąży do eliminowania czynników ryzyka Demel, M. (1980). Pedagogika zdrowia. Warszawa: WSiP Profilaktyka pozytywna działalność ofensywna wzmacnianie umiejętności życiowych i innych zasobów punktem wyjścia koncepcja salutogenezy (Antonovsky) i resilience (Garmezy, Rutter) dąży do równoważenia wpływów czynników ryzyka Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Warszawa: Sholar

Czynniki chroniące podstawą profilaktyki pozytywnej i promocji zdrowia PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Czynniki chroniące podstawą profilaktyki pozytywnej i promocji zdrowia to wszystkie właściwości jednostek lub środowiska społecznego wzmacniające potencjał zdrowotny i zwiększające odporność na działanie czynników ryzyka właściwości osobiste (umiejętności interpersonalne, wysoka samoocena, atrakcyjny wygląd, samoświadomość), przedmioty (mieszkanie, samochód), warunki życia (dobra szkoła, praca, udana rodzina, przyjaciele), źródła energii (pieniądze, wiedza, władza, czas) por. Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Warszawa: Sholar, także: Hobfoll, S. ( 2006). Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. GWP

Rodzaje umiejętności: PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Umiejętności (zdolności) życiowe, jako ważny czynnik chroniący i zasób zdrowotny umiejętności umożliwiające człowiekowi pozytywne zachowania przystosowawcze, dzięki którym może skuteczne sobie radzić z zadaniami (wymaganiami) codziennego życia (WHO, 1993) Rodzaje umiejętności: podejmowanie decyzji i konstruktywne rozwiązywanie problemów, porozumiewanie się i utrzymywanie dobrych relacji interpersonalnych, samoświadomość i empatia, radzenie sobie ze stresem, lękiem, asertywność, opieranie się presji innych. Woynarowska, B. (2007). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN

Jak działają czynniki chroniące? MODEL REDUKOWANIA RYZYKA PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Jak działają czynniki chroniące? MODEL REDUKOWANIA RYZYKA Ryzykowne zachowania seksualne Czynnik ryzyka Nacisk kolegów, Używanie substancji psychoaktywnych Czynnik chroniący Asertywność, wysoka samoocena Czynniki chroniące stanowią bufor redukujący wpływ czynników ryzyka, modyfikują (zmniejszają) ich wpływ Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Warszawa: Sholar

Zalecany model edukacji seksualnej PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Zalecany model edukacji seksualnej Model „złotego środka” (zdrowotno-medyczny + społeczno-psychologiczny) profilaktyka pozytywna, promocja zdrowia seksualnego, wychowanie seksualne wspierające prawidłowy rozwój psychoseksualny „mówić rzeczy celowo wybrane, stosownie do potrzeb, etapu rozwoju, sytuacji”, uświadamiać możliwość wyboru i kształtować umiejętności podejmowania decyzji, dokonywania wyborów, uwzględniania konsekwencji swoich czynów, ukazywać rozmaitość wartości i norm leżących u podstaw ludzkiego zachowania, ukazywać konieczność przejmowania odpowiedzialności za swoje życie, „jest wiele dróg, wybierz najlepszą…” „rób to tak, a nie tak, gdyż…” (pomyśl o konsekwencjach) „tak, ale…” (zastanów się, rozważ „za” i „przeciw” Kozakiewicz, M. (1984). Moralne aspekty wychowania seksualnego. W: Seksuologia społeczna. (red.). K. Imieliński, s. 372-464. Kozakiewicz M. (1993). U podstaw wychowania seksualnego. W: Seksuologia, nr 5, 7

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Podsumowanie Holistyczna, dynamiczna, interakcyjna koncepcja zdrowia, jako podstawa działań na rzecz zdrowia seksualnego; Zdrowie seksualne i reprodukcyjne, jako wartość osiągana w procesie rozwoju ; Prawa seksualne i prawa reprodukcyjne, Deklaracja Praw Seksualnych WHO, 2002, jako wyznacznik działań na rzecz zdrowia seksualnego; „Wychowanie seksualne”, jako dziedzina wychowania uczestnicząca w procesie kształtowania „ osoby zdrowej seksualnie”; Edukacja seksualna jako element edukacji zdrowotnej, w toku której ludzie uczą się dbać o zdrowie własne i otoczenia społecznego; Profilaktyka negatywna ukierunkowana na przeciwdziałanie zaburzeniom i chorobom oraz profilaktyka pozytywna i promocja zdrowia seksualnego skupione na budowaniu, umacnianiu i rozwijaniu zasobów zdrowotnych człowieka, wspierające rozwój psychoseksualny poprzez upodmiotowienie, budowanie odpowiedzialności i uczenie skutecznych działań na rzecz swego zdrowia i dobrego samopoczucia; Afektywne (wartości, postawy, emocje), aktywne nauczanie/uczenie; Kształtowanie umiejętności życiowych sprzyjających osiąganiu zdrowia seksualnego.

Bibliografia Demel, M. (1980). Pedagogika zdrowia. Warszawa: WSiP PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Bibliografia Demel, M. (1980). Pedagogika zdrowia. Warszawa: WSiP Gapik, L. (1998). Rozwój psychoseksualny człowieka. W: J. Rzepka (red.). Zagadnienia prorodzinnej edukacji seksuologicznej i profilaktyki HIV/AIDS. Katowice: AGAT Hobfoll, S. ( 2006). Stres, kultura i społeczność. Psychologia i filozofia stresu. Gdańsk: GWP Izdebski, Z. (2005). Pedagogika seksualna. W: Encyklopedia Pedagogiczna. (red.). J. Pilch. Gdańsk: GWP Karski, J.B. (2006). Teoria i praktyka promocji zdrowia. Wybrane zagadnienia. Warszawa: CEDEWU Kozakiewicz, M. (1984). Moralne aspekty wychowania seksualnego. W: Seksuologia społeczna. (red.). K. Imieliński. Warszawa: PWN Kozakiewicz, M. (1993). U podstaw wychowania seksualnego. W: Seksuologia. Nr 5, 7. Lew-Starowicz, Z., Długołęcka, A. (2006). Edukacja seksualna. Warszawa: PWN Lew -Starowicz, Z., Szczerba K. (1995). Nowoczesne wychowanie seksualne. Warszawa: BGW Obuchowska,I., Jaczewski, A. (1982). Rozwój erotyczny. Warszawa: WSiP Ostaszewski, K. (2003). Skuteczność profilaktyki używania substancji psychoaktywnych. Warszawa: Sholar Prawa i zdrowie reprodukcyjne i seksualne. Przewodnik. (1998). Warszawa: Federacja na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny. Sokoluk, W. (2003). Wychowanie do życia w rodzinie. Poradnik metodyczny dla nauczycieli. Warszawa: WSiP Woynarowska, B. (2007). Edukacja zdrowotna. Warszawa: PWN http://www.federa.org.pl/publikacje/mat_info/edukacja.htm#3

PRZEGLĄD TERAPEUTYCZNY NR 5/2008 Sexual education as a method of prophylactic of sexual disorders and sexual health promotion Ewa Kasperek-Golimowska kasperek@amu.edu.pl The Department of Health Promotion and Psychotherapy Adam Mickiewicz University - Poznań