ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY Zachowania seksualne dzieci i młodzieży- między normą rozwojową a patologią Listopad 2012 , poradnia psychologiczno- pedagogiczna w Lęborku Psycholog- seksuolog Agata barczak

ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY Seksualność jest naturalną, pierwotnie uwarunkowaną biologicznie funkcją organizmu. Rozwój psychoseksualny u człowieka ma charakter ciągły, przebiegając od narodzin aż do śmierci. Oznacza to, że dzieci – także małe, przed osiągnięciem dojrzałości płciowej, są również istotami seksualnymi, zdolnymi do ekspresji swojej seksualności w sposób typowy dla wieku i poziomu rozwoju.

ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY Pierwsze kilkanaście lat rozwoju seksualnego tworzy fundament dla dorosłej seksualności. W rozwoju seksualnym pierwsze 18 lat nie jest okresem jednolitym – wyraźnym momentem przełomowym jest oczywiście okres dojrzewania. Niektórzy autorzy wyróżniają w przebiegu całego rozwoju psychoseksualnego trzy fazy: 0-12 lat – okres eksperymentalny 12-18 – okres dorastania 18- więcej - dorosłość

ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY Zachowania seksualne dziecka są jednym z elementów jego codziennej aktywności i pełnić mogą różnorodne funkcje: poznawcze (zdobywanie wiedzy o różnicach płciowych, prokreacji), społeczne (np. trening ról płciowych), emocjonalne (zaspakajanie potrzeby bliskości w relacji z drugim człowiekiem, szukanie przyjemnych i satysfakcjonujących przeżyć).

ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY Wg prof. Marii Beisert przejawy dziecięcej seksualności grupowane są w cztery kategorie: zachowania masturbacyjne, zachowania orientacyjne, zachowania interakcyjne, zachowania twórcze.

ROZWÓJ PSYCHOSEKSUALNY DZIECI I MŁODZIEŻY Cele zachowań masturbacyjnych: polegają na samodzielnej stymulacji własnych obszarów erogennych i wywoływaniu w ten sposób przyjemnych doznań; dotykanie własnych genitaliów obserwuje się u dzieci bardzo wcześnie - zwykle już w drugiej połowie pierwszego roku życia niemowlęta (przy czym chłopcy zwykle szybciej niż dziewczynki) „odkrywają” i eksplorują tę część ciała, analogicznie do wcześniej poznanych dłoni i palców, czy stóp; zainteresowanie własnym ciałem oraz dostarczanie sobie przyjemnych doznań poprzez odpowiednią stymulację jest zjawiskiem dość powszechnym wśród małych dzieci w wieku przedszkolnym; częstotliwość tych zachowań spada w pierwszym okresie szkoły (7-11 r.ż.), by powrócić ze wzmożoną częstotliwością w okresie dorastania; zwraca się przy tym uwagę na różnorodne źródła i funkcje, jakie mogą spełniać zachowania autoerotyczne dzieci: dostarczanie przyjemności, wynikająca z ciekawości eksploracja własnego ciała, osiąganie za pomocą masturbacji innych celów (np. samokojenie, zwracanie na siebie uwagi otoczenia).  

Celem zachowań orientacyjnych jest: zdobycie informacji na temat różnic anatomicznych w budowie dziewczynek i chłopców, kobiet i mężczyzn oraz funkcji, jakie spełniają rzeczone różnice; dzieci podejmują aktywne wysiłki, by zdobyć tę wiedzę: podejmują obserwacje, pytają osoby, które mogą być w tym względzie kompetentne; próby zaobserwowania różnic anatomicznych między płciami mogą przybrać formę oglądania i podglądania innych lub komplementarnie – prezentacji genitaliów nazywanej ekshibicjonizmem dziecięcym; dzieci wykorzystują ku takiej nauce różnorakie okazje: czynności higieniczne i pielęgnacyjne, pobyt w toalecie, wspólne przebieranie się, np. na basenie, czy na plaży - przedmiotem obserwacji może być rówieśnik, dorosły, ale również zwierzę;

dzieci, które oswojone są z cudzą i własną płciowością, przyglądają się innym nie ukrywając tego, wychowane zaś w atmosferze rygoryzmu seksualnego (lub poinformowane o niestosowności okazywania zainteresowania nagością przez rówieśników) będą starały się ukryć swoje zainteresowanie i zdobywać informacje w tajemnicy, np. podglądając innych, mając przy tym świadomość przekraczania swoim zachowaniem norm; innym rodzajem zachowań orientacyjnych są zadawane przez dzieci pytania dotyczące sfery seksualnej - ich celem, obok zdobycia, bądź weryfikacji informacji, może być zaspokojenie potrzeb emocjonalnych: podzielenie się tym, co dla dziecka ważne w danej chwili, prośba o wsparcie i uspokojenie po konfrontacji z informacjami, czy doświadczeniami zbyt trudnymi.

Kolejną grupę zachowań seksualnych małych dzieci stanowią zachowania interakcyjne, nazywane też zabawami erotycznymi lub dziecięcymi zabawami seksualnymi: największa ich ilość pojawia się w wieku przedszkolnym; Ich funkcją, obok zaspokojenia ciekawości i zdobycia wiedzy (podobnie jak w zachowaniach orientacyjnych), jest również dostarczenie przyjemności, stymulacja i ekspresja seksualna w kontakcie z rówieśnikiem; zabawy seksualne mogą przybierać następujące formy: naśladowanie zaobserwowanej aktywności seksualnej innych osób, odtwarzanie pozaseksualnych sytuacji, które dostarczają dziecku pretekstu do kontaktu i manipulacji ciałem (zabawa w „doktora”); odrębna grupę zabaw stanowi powtarzanie w zabawie przeżytych przez dziecko sytuacji traumatycznych; Celem takich zabaw jest odreagowanie napięcia i negatywnych emocji wynikających z trudnego doświadczenia  ten rodzaj zabaw wykracza poza normę rozwojowych zachowań seksualnych małych dzieci i stanowić może sygnał dla dorosłych o konieczności udzielenia dziecku pomocy.

Zachowania twórcze: obejmują wykonywanie rysunków, ulepianek, układanie i uczenie się wierszyków, wyliczanek i opowiadań o treściach seksualnych; funkcją tej aktywności jest przede wszystkim ekspresja i zaspokojenie zainteresowania treściami seksualnymi w pośredni (bezpieczniejszy) sposób; jednocześnie dzieląc się swymi wytworami z dorosłymi dzieci zyskują informacje o ich postawach wobec seksualności; pamiętać należy, że dziecięca twórczość erotyczna, podobnie jak i odreagowujące zabawy erotyczne, odzwierciedlać może traumatyczne doświadczenia dziecka i być ważnym sygnałem dla dorosłych opiekunów.

Aktywność seksualna dziecka i dorastającego nastolatka mieści się w granicach normy rozwojowej jeśli: 1. Nie utrudnia realizacji zadań rozwojowych przewidzianych dla danego okresu:   Na każdym etapie życia przed człowiekiem stoją różne zadania –np. nauka zdolności chodzenia, czytania i pisania, podjęcie pracy – to przykłady zadań, które czekają na różnych etapach życia. Aktywność seksualna, jaka przejawia dziecko lub dorastający, powinna być jedną z form aktywności rozwojowej – nie powinna utrudniać, ograniczać, uniemożliwiać i zdominować innych form aktywności. Kryterium to ma głównie charakter ilościowy – zbyt częsta aktywność seksualna konkuruje z innymi zadaniami albo – w sytuacji ekstremalnej – zachowania seksualne mają cechy natręctw, pochłaniając większość czasu i uwagi potrzebnej na inne zadania, stając się powodem np. zaniedbań w nauce i zabawie, w codziennych obowiązkach. Wiek rozwojowy dziecka ma tu bardzo duże znaczenie – zaabsorbowanie kwestiami płci i seksualności w początkowym okresie dorastania (szczególnie u chłopców) przyjmuje się jako rozwojowa normę.

2. Mieści się w repertuarze zachowań seksualnych charakterystycznych dla danego wieku:   Niska wiedza dorosłych o prawidłowościach rozwoju seksualnego dzieci i młodzieży sprawia, że całkowicie typowe przejawy seksualnej ekspresji przyjmowane są z lękiem i traktowane jako przejaw zaburzenia. Typowe np. dla pierwszej połowy okresu dorastania seksualne zachowania chłopców (podglądanie, ocieranie się o inne osoby, eksponowanie swoich narządów płciowych) związane jest z dysproporcją rozwojową układu hormonalnego (wysoki poziom testosteronu we krwi), emocjonalnego (chwiejność emocji) i poznawczego (słaba kontrola własnych zachowań, niski wgląd). Harmonijny rozwój tych trzech układów, dokonujący się w ciągu kilku lat, pozwoli na lepsze rozumienie swoich potrzeb i bardziej adekwatne ich zaspokajanie, co w efekcie doprowadzi do zaniku zachowań nieefektywnych (np. podglądania) i pojawienia się zachowań dojrzalszych.

3. Dokonuje się między osobami w zbliżonym wieku:   Ważnym kryterium zaliczenia danego zachowania do normy rozwojowej jest równa pozycja osób podejmujących to zachowanie. Dla dzieci i młodzieży gwarantem równiej pozycji jest niezbyt duża różnica wieku, powodująca. że uczestnicy interakcji mają zbliżoną możliwość decydowania o jej przebiegu. Jeśli aktywność seksualną podejmują osoby w rozbieżnym wieku, o bardzo różnych możliwościach intelektualnych, fizycznych i społecznych, istnieje niebezpieczeństwo ograniczania woli i wyborów osoby młodszej  taka sytuacja stwarza ryzyko manipulacji zachowaniami „słabszego” uczestnika interakcji. Istnieją propozycje konkretnych ram wiekowych (3-5 lat) dotyczących różnicy wieku między uczestnikami interakcji, sensownie jest jednak przyjąć kryterium przynależności osób do tej samej fazy rozwoju psychoseksualnego.

4. Oparta jest na zasadzie dobrowolności:   Zachowania seksualne powinny być dobrowolne, wolne od agresji, przymusu i przemocy. Zjawisko skłaniania dziecka przez inne dziecko (siłą, szantażem, przekupstwem) do wzięcia udziału w czynnościach seksualnych należy do kategorii wykorzystania, tyle że sprawcą nie jest w tym przypadku osoba dorosła, a inne dziecko.

5. Prowadzi do realizacji celów seksualnych:   W przypadku dzieci i młodzieży zachowania seksualne mają często charakter polimotywacyjny – dążeniu do przyjemności i obniżeniu napięcia seksualnego towarzyszy również ciekawość (motyw poznawczy), chęć osiągnięcia lepszej pozycji w grupie (motyw osiągnięć), dążenie do zbliżenia się do innej osoby (motyw więzi). Jednym z celów dojrzałej seksualności jest dążenie do osiągnięcia przyjemności – czyli nawet częściowa realizacja tego celu, np. u nastolatka poprzez masturbację, pozwala zaliczyć to zachowanie do zbioru zachowań normalnych. Natomiast dążenie do podejmowania zachowań seksualnych, by za ich pomocą osiągać inne cele, np. uzależnić od siebie inną osobę, otrzymać pieniądze, nie pozwala zaliczyć ich do normy. Podobna sytuacja występuje, kiedy zachowanie seksualne ma wprawdzie moc rozładowywania napięcia, ale niekoniecznie seksualnego, a służy jako sposób radzenia sobie ze stresem i nabiera z upływem czasu cech działania nałogowego, obsesyjnego.

6. Nie narusza zdrowia: Warunek ten musi spełniać każda aktywność seksualna, niezależnie od wieku i płci. Kryterium to wyklucza z normy każde zachowanie, które szkodzi zdrowiu lub choćby stwarza takie zagrożenie. Pamiętać tu należy o poziomie rozwoju poznawczego dziecka – u małych dzieci ciekawość i aktywność eksploracyjna może stworzyć pewne zagrożenie i przekroczenie granicy bezpieczeństwa, jednakże zdolność do rozpoznania szkodliwości danego działania nie jest jeszcze dostatecznie rozwinięta. Z tego powodu bardzo ważne jest edukowanie dzieci już od najmłodszych lat, że jakakolwiek manipulacja narządami płciowymi nie może prowadzić do ich zranienia i bólu lub też nie może być powodem zakłócenia ich funkcjonowania. Jest to szczególnie ważne w okresie dorastania, kiedy rozwojowo potrzeba podejmowania ryzyka jest wysoka, a skłonność do zachowań ryzykownych u obu płci wyraźnie wzrasta (przypadkowy partner, brak zabezpieczenia przed ciążą i chorobą).

7. Nie narusza rażąco przyjętego porządku społecznego: Wszelka aktywność seksualna człowieka, mimo że należy do sfery intymnej, podlega również ciągłym oddziaływaniom ze strony norm i zasad społecznych. Dzieci i młodzież wychowywane są w różnych środowiskach – w rodzinach o bardziej rygorystycznym i liberalnym stosunku do spraw płci, seksu, nagości. Niezależnie od tego dziecko już od najmłodszych lat ( w grupie przedszkolnej) jest zobowiązane do poznania i przestrzegania norm i zasad rządzących seksualnością. W okresie dorastania typowe i rozwojowe zachowania o charakterze buntu wobec dorosłych mogą obejmować również sferę seksualną (np. prowokacyjny strój), co – jeśli nie narusza rażąco porządku społecznego i nie zakłóca realizacji innych zadań przewidzianych na ten okres życia- uznaje się za normę.