Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Nowoczesność i rozwój społeczny (WDS 2013/2014 nr 13 )

„Nowoczesność” jako główny temat socjologii socjologia jako „naukowa samoświadomość nowoczesności”: lub inaczej socjologia jako projekt kultury nowoczesnej; „nowoczesność” – rozumienie (w klasycznej socjologii): historyczne: nowoczesność jest związana z konkretnym czasem i miejscem: pojawia się od wieku XVI do XIX; wpływ - rewolucji francuskiej i amerykańskiej; znaczenie rewolucji przemysłowej (Wielka Brytania). analityczne: jakie cechy związane są z „nowoczesnością” oraz jakie ich kombinacje? (dwa przykłady): Weberowska opozycja dwóch typów społeczeństw (społeczeństwo tradycyjne versus kapitalistyczne); „zmienne” porządkujące Talcotta Parsonsa (społeczeństwo tradycyjne versus nowoczesne).

Weberowska opozycja dwóch typów społeczeństwa Społeczeństwo tradycyjne (rolnicze) Społeczeństwo kapitalistyczne Dziedziczny status; Brak mechanizacji pracy; „Zniewolona” siła robocza; Ograniczony rynek; Partykularne prawo; Tradycyjne motywacje . Prywatna własność; Produkcja przemysłowa; „Swobodna” siła robocza; Wolny rynek; Uniwersalne prawo; „Zysk” jako motywacja .

„Zmienne porządkujące” Parsonsa Społeczeństwo tradycyjne Społeczeństwo nowoczesne Artykulacja struktury społecznej: rozproszenie; Status społeczny: przypisanie; Rekrutacja: partykularna; Kryteria ocen: grupowe; Emocje: afektywność. Artykulacja struktury społecznej: specyficzność; Status społeczny: osiąganie; Rekrutacja: uniwersalizm; Kryteria ocen: indywidualizm Emocje: neutralność.

Nowoczesność jako przeciwieństwo tradycji (i „tradycjonalizmu”) indywidualizm („triumf jednostki”): jednostka zajmuje centralne miejsce w społeczeństwie, obok społeczeństwa , narodu i państwa; zróżnicowanie społeczne (dyferencjacja i złożoność): dotyczy głównie sfery pracy, ale także coraz bardziej sfery konsumpcji oraz „szans życiowych”; racjonalność: w działaniu organizacji i instytucji publicznych dominuje kalkulacja, planowanie i bezosobowość („biurokratyzacja” Webera); ekonomizm: zdominowanie życia społecznego przez ekonomiczną aktywność, jej cele i kryteria efektywnościowe; ekspansywność nowoczesności (rozszerzanie zasięgu geograficznego i społecznego) – A. Giddens „nowoczesność jest ze swej natury globalizująca”.

Nowoczesność” w gospodarce i strukturze społecznej gospodarka: przejście od produkcji rolniczej do przemysłowej; wykorzystanie „nieożywionych” źródeł energii; rozwój konkurencyjnych rynków pracy oraz koncentracja sił roboczej w fabrykach; niespotykana prędkość i skala wzrostu gospodarczego. struktura społeczna: sytuacja własnościowa i pozycja na rynku stają się głównymi determinantami statusu społecznego; procesy (bieguny) proletaryzacji i pauperyzacji oraz bogacenia się społeczeństwa; rozwój klasy średniej.

„Nowoczesność” w polityce, kulturze i życiu codziennym polityka: rosnąca rola państwa i rozprzestrzenianie się rządów prawa; poszerzenie kategorii „obywatelstwa” i biurokratyzacja życia społecznego. kultura: sekularyzacja i centralna rola nauki (wiedzy naukowej); demokratyzacja edukacji i pojawienie się kultury masowej. życie codzienne: rozszerzenie sfery pracy i oddzielenie od życia rodzinnego, rozdzielenie czasu pracy i czasu wolnego; prywatyzacja rodziny; utylitarna i symboliczna funkcja konsumpcji.

„Osobowość nowoczesna” (charakterystyka) otwartość na nowe doświadczenia, innowacje i zmiany; gotowość do wyrabiania sobie własnych opinii na wiele tematów oraz akceptacja różnorodności przekonań (pozytywna tego ocena); nastawienie bardziej na teraźniejszość i przyszłość niż na przeszłość, przestrzeganie harmonogramów, punktualność; skuteczność i planowanie (antycypowanie i organizowanie przyszłych działań zorientowanych na zakładane cele); przekonanie o przewidywalności życia społecznego (reguł postępowania, życia gospodarczego, polityki rządu itp.), daje to możliwość kalkulowania i planowania własnych działań; ocena ludzi według zasług (poczucie sprawiedliwości); nastawienie na edukację szkolną i kształcenie formalne; szacunek dla drugiej osoby oraz duża empatia.

Krytyka „nowoczesności” wiek XIX jako era triumfującej nowoczesności, ale i jej krytyki - główne tematy to: alienacja - nie tylko w dziedzinie pracy, ale w również w innych dziedzinach życia (polityka, edukacja, kultura itp.); anomia - postępujący rozkład norm i wartości, sprzyja zagubieniu i rozwojowi przestępczości (dewiacjom); dezintegrujące skutki społeczeństwa masowego („rozkład wspólnoty”) – negatywne skutki uprzemysłowienia, urbanizacji i demokratyzacji na poziomie „makro” i „mikro”; ekologia – bariery wzrostu i potrzeba rozwoju zrównoważonego (kontrolowanego) ze względu na dobro (ochronę) środowiska naturalnego; nierówności światowe (globalne) – teorie zależności i systemu światowego, podział: Północ wobec Południa; skala wojen i militaryzacji społeczeństw (skala, brutalizacja i destrukcyjność wojen w epoce nowoczesnej).

„Nowoczesność” jako wielki temat klasycznej socjologii „wiedzieć, przewidywać, kontrolować”: kontrola rzeczywistości jako temat A. Comte’a. formacje społeczno-ekonomiczne i wyzysk klasowy: nierówności społeczne jako temat K. Marksa. więź „mechaniczna” i „organiczna”: organizacja życia społecznego w mieście/ urbanizm jako temat E. Durkheima. „wspólnota” i „zrzeszenie”: „samotny tłum” jako temat F. Tonniesa. biurokratyzacja życia społecznego („żelazna klatka racjonalności”): nowoczesna polityka i administracja jako temat M. Webera.

Konsumpcja jako zjawisko społeczne dla zrozumienia nowoczesności (dla naszego kręgu kulturowego) pochodzenie słowa „consume” (XIV wiek), oznaczało ono zużywanie i niszczenie (także było nazwą choroby płuc); od połowy XIX wieku stało się neutralne, a obecnie słowa „konsument” i „konsumpcja” są istotne dla określenia naszego związku z dobrami i usługami; zmiana rozwoju rynku – od „rynku producenta” do „rynku konsumenta”: marketing i „pozycjonowanie”. konsumpcja jako pojęcie nasycone „wartościami” i budzi emocje; konsumpcja a społeczne „wyobrażenia” o społeczeństwie: konsumpcja a inne pojęcia (produkcja, inwestycja, ekologia); konsumpcja jako obraz „dobrego” społeczeństwa (społeczeństwo zachodnie) i jego przeciwieństwo; konsumpcja mówi nam o tym, kim mógłby być człowiek (moralnie i duchowo rozwinięta istota), a także co to znaczy „dobre życie” – poszukiwanie przyjemności, czy kultywowanie cnoty?

Społeczne znaczenie konsumpcji (poziomu i sposobu życia) rola społeczno-kulturowa i polityczna konsumpcji: radykalna zmiana „zwyczajów codzienności” ludzi w ostatnich 50-60 latach (dlaczego?); konsumpcja a stabilizacja/destabilizacja sfery politycznej; konsumpcja jako główny temat kontrowersji związanych z nowoczesnością; stosunek do Ameryki - atrakcyjność i kontrowersyjność amerykańskiego modelu konsumpcji. główne problemy: nastanie konsumpcji masowej jako największa zmiana w konsumpcji w II połowie XX wieku; wzrost konsumpcji a ocena wzrostu „jakość życia”; różnice i podobieństwa w konsumpcji między krajami europejskimi; konsumpcja a podziały społeczne.

Konsumpcja masowa i społeczeństwo konsumpcyjne zmiana sposobu wytwarzania i charakteru większości dóbr konsumpcyjnych (nie indywidualne wyroby, lecz standaryzacja wytwarzania produktów i zmiana nastawienia konsumenta); umiędzynarodowienie konsumpcji (wyłamywanie się konsumpcji z narodowych rynków i powstawanie jednolitego rynku - one market ); zacieranie społecznych podziałów, ale różnice społeczne w konsumpcji stają się bardziej subtelne ; zmiany w wydatkach gospodarstw domowych (obniżka wydatków na żywność i odzież, ale wzrost innych wydatków, np. na sprzęt, wyjazdy ); komercjalizacja konsumpcji (utrata bezpośrednich związków konsumenta z producentem oraz zmiana handlu dobrami konsumpcyjnymi); zmiana dyskursu o konsumpcji i nastawienia do niej (rola reklamy, krytyka i optymizm wobec konsumpcji, indywidualizacja stylu życia - „wartości materialistyczne” i „post-materialistyczne”).

Konsumpcja a poprawa poziomu życia wzrost dochodów i wydatków na indywidualną konsumpcję; zmiany wydatków gospodarstw domowych - na co wydaje się dochody?: żywność, mieszkanie, transport i opieka zdrowotna. poprawa w głównych obszarach konsumpcji: wyżywienie: zmiana diety, dostępność wyżywienia, ale i znaczenie używania środków chemicznych, a także negatywne skutki nadmiernego odżywiania; mieszkanie: poprawa dostępności i jakości, ale wzrost kosztów nabycia nieruchomości oraz wzrost odległości/ transport i dojazd do miejsca pracy; ochrona zdrowia (poprawa jakości, wzrost oczekiwanego czasu życia - trzy fazy „przejścia epidemiologicznego” – dominujące przyczyny zgonów: 1. zarazy i klęski głodu, 2. pandemie i choroby zakaźne, 3. choroby zwyrodnieniowe oraz choroby związane ze stylem życia).

Literatura (zalecana, warta?) na temat „nowoczesności” i konsumpcji Piotr Sztompka, Socjologia zmian społecznych, Wydawnictwo Znak, Kraków 2005 (roz. 5. Nowoczesność i co dalej?, s.78-92); Hartmunt Kaelbe, Społeczna historia Europy, przeł. J. Antkowiak, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010 (Roz. 4. Konsumpcja i poziom życia, s. 74-97). lektury z ćwiczeń: Marek Krajewski, Konsumpcja i współczesność. O pewnej perspektywie rozumienia świata społecznego, „Kultura i Społeczeństwo” 1997, nr 3; Martin Lindstrom, Zakupologia. Prawdy i kłamstwa o tym, dlaczego kupujemy?, Wydawnictwo Znak, Kraków 2009 (roz.1, 4, 7, 8 i 10).