Pomoc bezdomnym w Polsce Problemy, dobre praktyki, perspektywy

Problem bezdomności w Polsce Współczesny problem bezdomności pojawia się w Polsce na przeł. lat 70/80-tych, szczególne natężenie osiąga po transformacji ustrojowej 1989 r. 1981 r. – powstaje Towarzystwo Pomocy im. św. Brata Alberta 1990 r. – pierwsza ustawa o pomocy społecznej regulująca pomoc bezdomnym; obowiązek udzielenia schronienia scedowany na gminy 2001 r. – pierwsze regionalne badanie populacji osób bezdomnych 2003 r. – ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie 2004 r. – wstąpienie do UE – dostęp do środków Europejskiego Funduszu Społecznego (wcześniej PHARE); polskie organizacje wstępują do FEANTSA 2006 r. – ustawa o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych 2009 r. – pierwsze ogólnopolskie badanie populacji osób bezdomnych 2014 r. – Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności; Ogólnopolska Federacja na rzecz Rozwiązywania Problemu Bezdomności

Problem bezdomności w Polsce Kryzys mieszkaniowy zapoczątkowany powojennym wyżem demograficznym i niewydolnością w zakresie budownictwa mieszkaniowego przed 1989 r. Pogłębiony ustawodawstwem post-transformacyjnym, nastawionym na promowanie własności prywatnej (mieszkania developerskie, wykup mieszkań komunalnych, wprowadzenie egzekucji komorniczej i eksmisji) Programy mieszkaniowe ostatnich 25 lat skupiały się na wsparciu spłat kredytów zaciągniętych na zakup mieszkań Postępująca degradacja pozostałych zasobów mieszkaniowych komunalnych i spółdzielczych Brak nowych mieszkań na wynajem w zasobie publicznym i regulacji w zakresie najmu mieszkań w sektorze prywatnym Polska zajmuje ostatnie miejsce w UE pod względem wysycenia mieszkaniowego (351 mieszkań na 1000 mieszkańców) i przeludnienia mieszkań, jedno z końcowych miejsc pod względem wieku opuszczania domu rodzinnego.

Problem bezdomności w Polsce Obecnie, wg Ministerstwa Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, w Polsce (ok. 38,5 mln mieszkańców) jest ok. 36,1 tys. osób bezdomnych (badanie 21/22 stycznia 2015 r.) 29% nie korzystało w dniu badania z pomocy stacjonarnej 15% bezdomnych to kobiety, 5% – dzieci Większość bezdomnych mężczyzn to osoby w wieku 45-65 lat; wiek kobiet rozłożony bardziej równomiernie Najczęstszymi przyczynami bezdomności są eksmisje, konflikty rodzinne, bezrobocie i uzależnienia Rozwinięta sieć pomocy interwencyjnej (niemal 600 placówek w różnym standardzie, oferujących 23-26 tys. miejsc) Najpoważniejszą przeszkodą w rozwiązywaniu problemu bezdomności jest permanentny kryzys mieszkaniowy utrudniający reintegrację oraz brak systemu prewencji bezdomności Rocznie zasądza się 5-7 tys. eksmisji; w latach 90-tych możliwa była eksmisja „na bruk”, obecnie prawo zezwala na eksmisję do placówki dla bezdomnych Każdej zimy odnotowuje się ok. 100-200 zgonów z powodu wyziębienia

Ramy prawne pomocy osobom bezdomnym Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej – art. 75: „Władze publiczne prowadzą politykę sprzyjającą zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych obywateli, w szczególności przeciwdziałają bezdomności, wspierają rozwój budownictwa socjalnego oraz popierają działania obywateli zmierzające do uzyskania własnego mieszkania.”

Ramy prawne pomocy osobom bezdomnym Ustawa o pomocy społecznej definiuje osobę bezdomną nakłada na gminy obowiązki: udzielenia schronienia, odzieży i wyżywienia świadczenia pomocy społecznej z tytułu bezdomności tworzenia dokumentów strategicznych w zakresie rozwiązywania problemów społecznych (nie uwzględnia to jednak explicite bezdomności) umożliwia zlecanie zadań administracji organizacjom pozarządowym określa właściwość miejscową do pomocy osobom bezdomnym (tzw. gmina ostatniego zameldowania) określa świadczenia pieniężne w ramach pomocy społecznej określa zasady i narzędzia prowadzenia pracy socjalnej definiuje i określa standardy placówek dla osób bezdomnych zakazuje przyjmowania do placówek osób nietrzeźwych i niesamodzielnych

Ramy prawne pomocy osobom bezdomnym Inne akty prawne związane z problemem bezdomności: Prawo o stowarzyszeniach Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie Ustawa o ochronie praw lokatorów i mieszkaniowym zasobie gminy Ustawa o dodatkach mieszkaniowych Ustawa o finansowym wsparciu tworzenia lokali socjalnych, mieszkań chronionych, noclegowni i domów dla bezdomnych Ustawa o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy Ustawa o zatrudnieniu socjalnym Ustawa o spółdzielniach socjalnych Ustawa o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych Ustawa o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi Brak krajowej strategii rozwiązywania problemu bezdomności!

Usługi świadczone osobom bezdomnym Gmina (Ośrodek Pomocy Społecznej): wypłaca świadczenia pieniężne świadczy pracę socjalną (kontrakt socjalny, indywidualny program wychodzenia z bezdomności) zapewnia schronienie w placówkach, wyżywienie i odzież dysponuje zasobem mieszkaniowym (lokalne komunalne, socjalne, chronione) NGO – przyjmują zlecenia na realizację zadań gmin lub świadczą pomoc niezależnie od gmin (ze środków pozyskanych charytatywnie) Współpraca gmin i NGO realizowana jest w oparciu o ustawę o działalności pożytku publicznego i strategie współpracy z organizacjami pozarządowymi System skupiony na interwencji – brak systemowych rozwiązań w zakresie prewencji i reintegracji

Usługi świadczone osobom bezdomnym Rodzaje placówek noclegowych dla osób bezdomnych: ogrzewalnia noclegownia schronisko (dom dla bezdomnych, hostel), często prowadzą także łaźnie i pralnie mieszkania (socjalne, chronione, wspierane, treningowe, readaptacyjne, reintegracyjne) Usługi aktywizacji zawodowej (Powiatowe Urzędy Pracy) zatrudnienie socjalne (Centrum Integracji Społecznej, Klub Integracji Społecznej) prace społecznie użyteczne zatrudnienie wspierane (staże, roboty publiczne, itp.) Usługi zdrowotne – ubezpieczenie na podstawie statusu osoby bezrobotnej (PUP), kontraktu socjalnego (OPS), tzw. „ubezpieczenie prezydenckie” (gmina) Usługi dla osób nietrzeźwych – ogrzewalnie, izby wytrzeźwień, szpitale, policja Usługi streetworkingu – nieuregulowane, traktowane jako forma środowiskowej pracy socjalnej (nieobowiązkowe) Pomoc żywnościowa – Banki Żywności, współpraca z NGO (jadłodajnie, punkty dystrybucji) Odrębne systemy pomocy w zakresie schronienia – dla osób starszych, niepełnosprawnych i niesamodzielnych, dla uchodźców, dla samotnych matek (częściowo zbieżny z systemem pomocy bezdomnym)

Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności W 2008 r. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej postanowiło wprowadzić standardy usług pomocy społecznej, w tym usług świadczonych osobom bezdomnym. Do standaryzacji usług w obszarze bezdomności powołano partnerstwo składające się z agendy Ministerstwa oraz sześciu największych polskich organizacji pozarządowych zajmujących się bezdomnością. Realizowany w latach 2009-2014 projekt finansowany ze środków UE miał na celu podniesienie skuteczności systemu rozwiązywania problemu bezdomności i opracowanie kompleksowego modelu rozwiązywania tego problemu (tzw. Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności) realizowanego na poziomie gmin. Opracowany model od 2015 r. jest podstawą do zmian prawnych.

Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności Obszary problemowe: polityka społeczna (brak całościowej polityki, strategii, brak współpracy międzyresortowej, bezdomność zrzucana na karp pomocy społecznej) regulacje systemowe (interwencyjny charakter systemu pomocy, brak ciągłości systemowej pomocy – ukierunkowania na wyjście z problemu, brak standardów usług) diagnostyka (brak rzetelnej diagnozy – system oparty na poglądach, brak monitorowania problemu, słabość definicyjna) współpraca (konkurencja pomiędzy podmiotami świadczącymi usługi, brak zaangażowania interesariuszy innych niż pomoc społeczna na poziomie lokalnym)

Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności Obszary interwencji: Partnerstwo lokalne Praca socjalna Mieszkalnictwo i pomoc doraźna Zdrowie Edukacja i zatrudnienie Streetworking Standardy usług na poziomie prewencji, interwencji i integracji.

Gminny Standard Wychodzenia z Bezdomności Pilotaż standardów (2012-13) 16 mln zł (ok. 4 mln Euro) dofinansowania 19 Partnerstw Lokalnych – łącznie 145 instytucji i organizacji Ok. 500 zaangażowanych osób (w tym 30 streetworkerów, 60 pracowników socjalnych, 20 specjalistów z zakresu zatrudnienia i edukacji, 20 specjalistów z zakresu ochrony zdrowia) 40 mieszkań treningowych, chronionych, wspieranych; 5 ogrzewalni; 3 schroniska; 2 noclegownie; 6 pokoi treningowych; 3 punkty wydawania żywności i odzieży; 5 punktów informacyjno-konsultacyjnych; 2 świetlice; 2 łaźnie; 1 stołówka; 1 pralnia; Niemal 7500 osób bezdomnych i zagrożonych uczestników pilotażu (wszystkie usługi), praca socjalna – 3365 os. 1375 indywidualnych programów i kontraktów; ok. 300 osób usamodzielnionych Szkolenia, seminaria, wizyty studyjne dla Partnerstw Lokalnych Audyt naukowy – wnioski do zrewidowanej wersji Modelu Ogólnopolska Federacja na rzecz Rozwiązywania Problemu Bezdomności Rekomendacje do zmian w 18 ustawach, 7 rozporządzeniach, 11 nowych rozporządzeń, 1 program

Ogrzewalnia Noclegownia Schronisko Standard ustawowy – wskaźniki Ogrzewalnia Noclegownia Schronisko Godziny otwarcia 18-8 (zimą) 18-8 (zimą) / 20-8 (latem) 24h Forma świadczenia schronienia Ogrzanie się (krzesła) Nocleg Nocleg i pobyt dzienny Posiłek Gorący napój Gorący napój, możliwość przygotowania posiłku Pełne wyżywienie Kąpiel - wymiana odzieży - pralnia Nie - Tak - Nie Tak - Tak - Tak Obowiązkowe pomieszczenia Pomieszczenie biurowe służące także do rozmów indywidualnych Jadalnia / świetlica Magazyny (odzieżowy, chemiczny) Kuchnia Pomieszczenie biurowe Pokój rozmów indyw. Pracownia komputerowa Magazyny Dostępne usługi „miękkie” Informacja o dostępnej pomocy Dyżur pracownika socjalnego Usługi aktywizacyjne i specjalistyczne Liczba opiekunów 1 / 50 os. 2 / 50 os. 2 / 40 os. (w tym 1 prac. socj.) Maks. liczba miejsc w placówce 50 100 80 Maks. liczba miejsc w pomieszczeniu 25 20 10 Min. powierzchnia na osobę 2 m2 3 m2 (2 m2) 4 m2 (3 m2) Umywalki - prysznice - toalety 1/20 - brak - 1/20 os. 1/5 - 1/15 - 1/20 os.

Dobre praktyki PARTNERSTWO LOKALNE CZĘSTOCHOWA Współpraca zainicjowana przez gminę i dwie organizacje Obecnie zaangażowanych 28 partnerów Systematyczne spotkania i rozliczanie zobowiązań Mapa miejsc niemieszkalnych Strategia rozwiązywania problemów społecznych i gminny program dedykowany rozwiązywaniu problemu bezdomności Wdrażanie nowych usług i rozwiązań we współpracy partnerskiej Coroczne badanie liczby osób bezdomnych w gminie Współpraca z gminami ościennymi

USŁUGI MIESZKANIOWE ZAMIAST SCHRONISK Dobre praktyki USŁUGI MIESZKANIOWE ZAMIAST SCHRONISK NOWE NAD WISŁĄ Mała gmina (ok. 10 tys. mieszkańców); kilkanaście osób bezdomnych Partnerstwo lokalne – diagnoza efektywności rozwiązań placówkowych 11 rozproszonych mieszkań wspieranych (w tym tylko 3 to lokale komunalne) Prace remontowe w mieszkaniach wykonywane przez przyszłych mieszkańców (finansowane ze środków gminy) Intensywna praca socjalna, asystentura oraz wsparcie specjalistyczne Inicjatywa „Sklep społeczny” – aktywizacja zawodowa Streetworking i ogrzewalnia jako uzupełnienie systemu

KOMPLEKSOWA POMOC KOBIETOM Z DZIEĆMI Dobre praktyki KOMPLEKSOWA POMOC KOBIETOM Z DZIEĆMI ZABRZE Ośrodek Wsparcia dla Kobiet (schronisko) dla 25-28 kobiet z dziećmi uzupełniony zespołem 3 mieszkań readaptacyjnych Działania osłonowe i pomoc psychoterapeutyczna (indywidualna i grupowa) Społeczność terapeutyczna współdecydująca o programie ośrodka Zajęcia psychoedukacyjne dla matek i dla dzieci Wzmacnianie funkcjonowania społecznego oraz więzi matka-dziecko Roczny pobyt w schronisku nastawiony na stabilizację i powrót na rynek pracy Dalsza pomoc udzielana w mieszkaniu (asystentura, grupa terapeutyczna) Warunkiem przejścia na mieszkanie jest znalezienie źródła dochodu i partycypacja w kosztach utrzymania mieszkania

„SIATKA BEZPIECZEŃSTWA” DLA OSÓB EKSMITOWANYCH Dobre praktyki „SIATKA BEZPIECZEŃSTWA” DLA OSÓB EKSMITOWANYCH GDAŃSK Centrum Treningu Umiejętności Społecznych – zespół 12 mieszkań dedykowanych dla osób i rodzin eksmitowanych z powodu zadłużenia; także dla eksmitowanych sprawców przemocy domowej objętych działaniami korekcyjno-edukacyjnymi Alternatywa dla tzw. „bloku socjalnego” (getta biedy) lub bezpośredniego umieszczenia w placówce dla bezdomnych Pobyt 6-12 miesięcy – intensywna praca specjalistyczna nastawiona na zwiększenie kompetencji społecznych, zatrudnienie, edukację i sprawy zdrowotne (m.in. asystentura, aktywizacja społeczna, pomoc prawna) Działania nastawione na znalezienie źródła dochodu i przyuczenie do pokrywania zobowiązań Rezultatem jest lepsze przygotowanie do korzystania z lokalu socjalnego lub powrót na otwarty rynek mieszkaniowy

METODA TOWARZYSZENIA W POWROCIE NA RYNEK PRACY Dobre praktyki METODA TOWARZYSZENIA W POWROCIE NA RYNEK PRACY WROCŁAW Asystowanie osobom długotrwale bezrobotnym (w tym bezdomnym) w powrocie na rynek pracy Wysoce zindywidualizowana forma pracy, prowadzona w bezpiecznym środowisku Punktu Aktywizacji Bezrobotnych Wsparcie wielowymiarowe – zaangażowanie zespołu specjalistów Regularne spotkania – ewaluacja postępów w planie indywidualnym Usługi aktywizacji zawodowej obejmują: kursy i szkolenia, pomoc w przygotowaniu dokumentów kwalifikacyjnych, wyszukiwaniu ofert pracy, przygotowaniu do spotkania z pracodawcą Aktywizacja społeczna i terapia grupowa

PRACA W ŚRODOWISKU BEZDOMNYCH Dobre praktyki PRACA W ŚRODOWISKU BEZDOMNYCH STREETWORKING Standard pracy streetworkera (szkolenie, dokumentacja, zasady pracy) – podręcznik streetworkera „Zawartość plecaka” streetworkera Streetworking „samopomocowy” Mapa miejsc niemieszkalnych (oparcie w partnerstwie lokalnym) Superwizja Streetworking terenów wiejskich

Badania w obszarze bezdomności Regularne badania liczebności i sytuacji socjodemograficznej populacji osób bezdomnych: pomorskie (co 2 lata od 2001 r.) – prowadzone przez Pomorskie Forum na rzecz Wychodzenia z Bezdomności (NGO), szerokie zaangażowanie służb mundurowych, społecznych i wolontariuszy, dogłębna analiza socjodemograficzna ogólnopolskie (2009, 2013, 2015) – prowadzone przez Ministerstwo Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej, przygotowywane dyrektywnie, liczne zastrzeżenia do metodologii, rezygnacja z analizy socjodemograficznej Powszechny Spis Ludności (2011; kolejny – 2021) – prowadzony przez Główny Urząd Statystyczny Badania indywidualne i prowadzone w projektach w zakresie stanu zjawiska i świadczonych usług w wybranych miastach lub regionach w zakresie wybranych zagadnień przedmiotowych – np. realizacji potrzeb mieszkaniowych, stanu budownictwa socjalnego, współpracy międzysektorowej, bezdomności konkretnych grup ETHOS, potrzeb osób bezdomnych, itp.

Przyszłość – rozwiązania mieszkaniowe Perspektywy: Narodowy Program Mieszkaniowy (2016 r.) – pierwszy program skupiający się na budowie mieszkań na wynajem Dobre praktyki krajów Europy Zachodniej i Północnej: Społeczne Agencje Najmu – obrót pustostanami Rozwiązania mieszkaniowe kierowane bezpośrednio do osób bezdomnych (efektywność społeczna) Mieszkanie najpierw – Housing First (efektywność kosztowa) Bariery: Bezwładność systemu (zarówno strony rządowej, jak i usługodawców pozarządowych) Finanse (fałszywa bariera) Brak przyzwolenia społecznego na „rozdawanie” mieszkań bezdomnym

Jakub Wilczek jakub.wilczek@bezdomnosc.pl Dziękuję za uwagę Jakub Wilczek jakub.wilczek@bezdomnosc.pl