Sprawa polska w okresie I wojny światowej i początki II RP Tomasz Resler

Polskie orientacje polityczne wybuch I wojny światowej, w trakcie której walczyli przeciwko sobie zaborcy, na nowo przywrócił nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości, orientacje polityczne wśród Polaków zaczęły się kształtować jeszcze przed wybuchem wojny w roku 1914 – kiedy ostatecznie ukształtowały się dwa bloki państw – trójporozumienie tzw. ententa (Francja, Anglia, Rosja) i trójprzymierze (Niemcy, Austro-Węgry , Włochy), wśród elit społeczeństwa polskiego wykształciły się dwie podstawowe orientacje, które odmiennie widziały drogę do odzyskania niepodległości: aktywiści: przygotowanie powstania antyrosyjskiego, przyłączenie Galicji do Królestwa Polskiego i przyłączenia takiej struktury do Austro-Węgier jako trzeciego członu dualistycznej monarchii, w praktyce aktywiści byli zorientowani na Niemcy, które odgrywały pierwszoplanową rolę w trójprzymierzu, orientacja ta podjęła przed wybuchem wojny aktywne przygotowania na terenie Galicji:

Polskie orientacje polityczne utworzenie Związku Strzeleckiego w Galicji (J. Piłsudski, K. Sosnowski), utworzenie Drużyn Strzeleckich (J. Haller), w skład aktywistów wchodziły ugrupowania polityczne z Galicji i PPS-Frakcja Rewolucyjna z KP, pasywiści: orientacja polityczna ukierunkowana na współpracę z Rosją, głównym przedstawicielem był R. Dmowski, zwycięstwo Ententy miało zapewnić zjednoczenie wszystkich ziem polskich pod berłem Romanowów, nie podejmowali żadnych działań paramilitarnych – pasywnie oczekiwali na rozwój wydarzeń,

Polskie orientacje polityczne w sierpniu 1914 r. J. Piłsudski w porozumieniu z Austrią wkroczył do Kielc licząc na wybuch powstania antyrosyjskiego, ale nie spotkał się z zainteresowaniem społeczeństwa, w tym czasie utworzono w armii austriackiej dwa Polskie Legiony pod dowództwem Piłsudskiego i Hallera, w 1914 r. orientacje polityczne utworzyły swoje reprezentacje: Naczelny Komitet Narodowy – utworzony w sierpniu 1914 r. w Krakowie przez strojnictwa galicyjskie, na czele stanął Juliusz Leo, departamentem wojskowym kierował Władysław Sikorski, w październiku 1914 r. na terenie KP Piłsudski powołał Polską Organizację Wojskową pod dowództwem Edwarda Rydza-Śmigłego, która miała za zadanie tworzenie kadr wojskowych na terenie zaboru rosyjskiego.

Polskie orientacje polityczne Komitet Narodowy Polski: prezesem KNP-u został Z. Wielopolski - przywódca Stronnictwa Polityki Realnej, główną rolę odgrywała jednak Narodowa Demokracja z R. Dmowskim, PKN powołał w strukturach armii rosyjskiej polski Legion Puławskiego, który przestał istnieć w 1915 r., siedzibą PKN była początkowo Warszawa, później Petersburg skąd po upadku caratu działacze przenieśli się na zachód i utworzyli w 1917 r. Polski Komitet Narodowy.

Królestwo Polskie w czasie I w.ś. w roku 1915 ofensywa wojsk centralnych doprowadziła do wyparcia Rosjan z terenów KP, tereny KP znalazły się pod władzą władz okupacyjnych niemieckich i austro-węgierskich: Polska Organizacja Wojskowa ujawniła się jako siła zbrojna podległa J. Piłsudskiemu i została uznana przez władze niemieckie, powołano do życia dwie okupacyjne jednostki administracyjne: Generalne Gubernatorstwo Warszawskie, zarządzane przez Niemców na czele z gen. Hansem von Besselerem, obejmowało 3/5 terytoriom Królestwa Polskiego z Warszawą i Łodzią, liczba mieszkańców wynosiła ok. 6 mln., wprowadzono dwustopniowy podział terytorialny na gminy i powiaty dla celów administracji cywilnej, a dla celów wojskowych GGW podzielono na 11 okręgów, publikacja aktów prawnych odbywała się w języku niemieckim, w specjalnych dziennikach urzędowych, osobno akty prawne cywilne i wojskowe,

Królestwo Polskie w czasie I w.ś. w zarządzie GGW brały udział organy cywilne i wojskowe, najwyższe miejsce w hierarchii zajmował generalny gubernator, który otrzymał najwyższą władzę wojskową i rządzącą, GG podlegał bezpośrednio cesarzowi i w jego imieniu sprawował władzę, organem pomocniczym GG było Generalne Gubernatorstwo dzielące się na 3 wydziały, administracją cywilną kierował naczelnik zarządu cywilnego, który był zobowiązany wykonywać polecenia GG, zadania administracji cywilnej obejmowały m.in. administracją ogólną, sprawy komunalne, służbę zdrowia, szkolnictwo, sprawy wyznaniowe, gospodarkę, komunikację, organem pomocniczym naczelnika zarządu cywilnego była Centrala Zarządu Cywilnego, na czele powiatu stał naczelnik powiatowy podległy NZC,

Królestwo Polskie w czasie I w.ś. Generalne Gubernatorstwo Wojskowe (Lubelskie), austriacka jednostka okupacyjna, stolicą GGW był Lublin, obejmowało byłe gubernie: lubelską, radomską, kielecką i część piotrkowskiej, akty prawne władz okupacyjnych były wydawane w języku polskim, wprowadzono dwustopniową administrację składającą się z obwodów i gmin, liczba ludności wynosiła ok. 3.5 mln., naczelnym organem zarządu był mianowany przez cesarza generał gubernator, który jako dowódca korpusu podlegał pod dowództwo armii austriacko-węgierskiej, a nie bezpośrednio cesarzowi, GG skupiał dowództwo wojskowe z najwyższą władzą administracyjną i w zakresie wymiaru sprawiedliwości, organem wykonawczym był Urząd Generalnego Gubernatorstwa Lubelskiego, który dzielił się na sekcję wojskowa i administracyjną,

Królestwo Polskie w czasie I w.ś. sekcja administracyjna od 1916 r. była zwana Krajowym Komisariatem Cywilnym, na czele którego stał szef zarządu cywilnego, ostatnim gubernatorem był gen. Anton Lipoščak, wcześniej funkcję tę pełnili: gen. E. v. Diller, gen. K. Kuk, gen. Stanisław Szeptycki, na czele obwodu stał komendant (zazwyczaj wyższy oficer austriacki), między obu jednostkami okupacyjnymi funkcjonowała linia demarkacyjna, której przekraczanie wymagało specjalnych przepustek, formalnie oba gubernatorstwa istniały do 1918 roku.

Akt 5 Listopada 1916 r. nową sytuację polityczno-wojskową stworzył tzw. Akt 5 listopada, ogłoszony został przez generał-gubernatorów niemieckiego i austro-węgierskiego, cesarze zdecydowali się utworzyć z ziem polskich odbitych Rosji państwo samodzielne z dziedzicznym monarchą i ustrojem konstytucyjnym, nie zakreślono granic państwowych, akt ten formalnie nie miał mocy konstytuującej nowe państwo a był jedynie obietnicą, wymusi jednak na pozostałych państwach, w tym Rosji zajęcie stanowiska w sprawie polskiej, deklaracje takie padły m.in. z ust prezydenta W. Wilsona, który wskazał w orędziu z 1917 r. na konieczność istnienia niepodległej Polski z dostępem do morza, po rewolucji w Rosji i obaleniu caratu także rosyjski Rząd Tymczasowy deklarował utworzenie państwa polskiego w łączności z Rosją, państwa zachodnie uznały w 1917 r. Komitet Narodowy Polski na czele z Dmowskim za reprezentację polską na arenie międzynarodowej, w lipcu 1917 roku doszło do tzw. kryzysu przysięgowego, legiony polskie

Akt 5 Listopada 1916 r. pod dowództwem Piłsudskiego odmówiły złożenia przysięgi na wierność wojskom niemieckim i austriackim, w rezultacie legiony zostały rozwiązane, J. Piłsudski wraz z Kazimierzem Sosnkowskim trafił do twierdzy w Magdeburgu, kryzys przysięgowy ostatecznie skończył udział sił polskich w walkach po stronie wojsk centralnych.

Proces odbudowy państwa: decydujące dla sprawy polskiej rozstrzygnięcie przyniósł rok 1918, w styczniu 1918 r. ukazało się 14-ounktowe orędzie prezydenta W. Wilsona zapowiadające zasady przyszłego pokoju, które w punkcie 13 postulowało utworzenie niepodległego państwa polskiego z terytoriów zamieszkałych przez bezsprzecznie polską ludność, 11 listopada 1918 doszło do podpisania rozejmu Niemiec z państwami Ententy w wagonie kolejowym w Compiègne – datę tę przyjmuje się za początek polskiej niepodległości, już jednak wcześniej Akt 5 Listopada zapoczątkował na terytoriach polskich pod zaborami funkcjonowanie instytucji i organów polskiego zarządu, które przygotowywały grunt do przejęcia władzy przez Polaków: Tymczasowa Rada Stanu powołana w grudniu 1916 r. na podstawie rozporządzenia obu gubernatorów, składała się z 25 mianowanych członków, miała kompetencje opiniodawcze i projektodawcze przy tworzeniu polskich organów administracyjnych, wojskowych i cywilnych, mogła

Proces odbudowy państwa: wydawać postanowienia dotyczące spraw gospodarczych, jej decyzje wymagały zatwierdzenia przez właściwego gubernatora, w kwietniu i maju 1917 pod wpływem opinii publicznej zażądała wydania w polskie ręce szkolnictwa i sądownictwa, zapewnienia swobodnej komunikacji między okupowanymi obszarami, wprowadzenia polskiej administracji, uznania państwa za samodzielny byt międzynarodowy, który może nawiązywać stosunki dyplomatyczne, TRS zakończyła działalność w sierpniu 1917 r. („kryzys przysięgowy”) powołując Komisję Przejściową, po ustąpieniu TRS KP postawiła władzom okupacyjnym wniosek o powołanie Rady Regencyjnej i zaproponowała jej skład, który został przyjęty, Rada Regencyjna: powołana wspólnym reskryptem cesarzy 12 września 1917 r., miała stanowić najwyższą władzę państwową do czasu wyboru króla,

Proces odbudowy państwa: w skład RR weszli: abp warszawski Aleksander Kakowski, prezydent Warszaw ks. Zdzisław Lubomirski i hr. Józef Ostrowski, 3 stycznia 1918 r. RR wydała dekret o tymczasowej organizacji władz naczelnych w Królestwie Polskim: RR wydawała dekrety i reskrypty, zapowiedź powołania Rady Stanu o charakterze ustawodawczym, RR sprawowała władzę przez Radę Ministrów z prezydentem na czele, RM składała się z 8 resortów, RR mianowała ministrów i wyższych urzędników, 4 lutego 1918 RR wydała dekret o Radzie Stanu: 110 członków – 55 z wyboru, 43 z nominacji RR i 12 wirylistów, do zadań RS należało przygotowywanie projektów ustaw konstytucyjnych, uchwalanie budżetu, kontrolowanie prac rządu, ostatecznie rozwiązana dekretem RR z 27 października 1918 roku, odbyła 14 posiedzeń,

Proces odbudowy państwa: RR w okresie swojego funkcjonowania powołała 3 rządy: premier Jan Kucharzewski (26.11.1917), premier Jan Steczkowski (4.04.1918), premier Józef Świerzyński (23.10.1918), RR uległa likwidacji i przekazała całość władzy wojskowej i cywilnej J. Piłsudskiemu (10 i 14 listopada 1918 r.).

Dzielnicowe i centralne organy władzy państwowej 1918-21: korzystna sytuacja międzynarodowa (klęski państw centralnych, rewolucja bolszewicka w Rosji, dostrzeżenie sprawy polskiej przez państwa Ententy) umożliwiło powstanie niezależnych od zaborców polskich organów władzy państwowej, Polska Komisja Likwidacyjna: utworzona w Krakowie 28 listopada 1918 r. przez polskich posłów w parlamencie austriackim, posiadała uprawnienia ustawodawcze i wykonawcze, była w istocie rządem dzielnicowym, na czele komisji stał przewodniczący Wincenty Witos, głównym jej celem było doprowadzenie do rozwiązania stosunku prawnopaństwowego łączącego Galicję z Austro-Węgrami, zniesiona przez Piłsudskiego 10 stycznia 1919 r. Rada Narodowa Księstwa Cieszyńskiego: powstała 19 października 1918 r. powołała Rząd Tymczasowy ŚC, walczyła o przyłączenie tych obszarów do Polski,

Dzielnicowe i centralne organy władzy państwowej 1918-21: Tymczasowa Komisja Rządząca: utworzona 25 listopada 1918 r., z siedzibą we Lwowie, w odpowiedzi na proklamowanie Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej, została zniesiona wraz z Polską Komisją Likwidacyjną dekretem Naczelnika Państwa z 10 stycznia 1919, Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej: utworzona w nocy z 6/7 listopada 1918 r. w Lublinie z inicjatywy środowisk opozycyjnych do Rady Regencyjnej, na czele rządu stanął socjalista Ignacy Daszyński, który ogłosił przejęcie władzy do czasu zebrania się sejmu, odezwa Do Ludu Polskiego! – był to manifest polityczny, w którym zapowiedziano: gruntowne reformy ustrojowe, społeczne i gospodarcze, wprowadzenie 5-przymiotnikowych wyborów, deklarowano prawa wyborcze dla kobiet, nacjonalizację lasów,

Dzielnicowe i centralne organy władzy państwowej 1918-21: likwidację Rady Regencyjnej, rząd składał się z 14 resortów, rząd złożył dymisję na ręce J. Piłsudskiego 11 listopada 1918 r., Naczelna Rada Ludowa: powołana 3 grudnia 1918 r. w Poznaniu przez sejm dzielnicowy, dążyła do utrzymania odrębności ustrojowych Wielkopolski, po wybuchu powstania wielkopolskiego stałą na jego czele (27 grudnia 1918 r.), organem wykonawczym był Komisariat, uległa samorozwiązaniu 19 sierpnia 1919 r., wprowadziła m.in. 8 godzinny dzień pracy na podległych sobie terenach. 10 listopada 1918 r. do Warszawy powrócił uwolniony z Magdeburga Józef Piłsudski, 11 listopada RR przekazała Piłsudskiemu naczelne dowództwo wojskowe, a 14 listopada władzę cywilną i uległa rozwiązaniu, Piłsudski skupił w swoim ręku całość władzy wojskowej, oraz cywilnej wykonawczej i ustawodawczej, za najważniejsze zadania uznał powołanie władz centralnych,

Dzielnicowe i centralne organy władzy państwowej 1918-21: 14 listopada 1918 jako Naczelny Dowódca Wojsk Polskich wydał odezwę do narodu, w której powołał rząd z Daszyńskim, a później z Moraczewskim na czele, decydujące znaczenie miał dekret z 22 listopada 1918 r. „O najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej”: przesądził o republikańskim charakterze państwa, określał jego ustrój do czasu zwołania Sejmu Ustawodawczego, wprowadził urząd Tymczasowego Naczelnika Państwa i powierzył go Józefowi Piłsudskiemu, Tymczasowy Naczelnik Państwa: wydawał dekrety, których moc wygasała w razie braku zatwierdzenia przez sejm, powoływał premiera i ministrów, którzy ponosili odpowiedzialność przed TNP, mianował wyższych urzędników państwowych, zatwierdzał budżet państwa, w praktyce największy wpływ wywierał na sprawy wojskowe i zagraniczne,

Dzielnicowe i centralne organy władzy państwowej 1918-21: 28 listopada 1918 r. ogłoszona została ordynacja wyborcza do jednoizbowego sejmu, czynne i bierne prawo obywatelskie przyznawało wszystkim obywatelom od 21 roku, w tym kobietom, 26 stycznia 1919 r. przeprowadzono wybory, a 10 lutego 1919 zebrał się Sejm Ustawodawczy, którego głównym zadaniem było opracowanie zasad ustrojowych państwa i uchwalenie konstytucji, 20 lutego 1919 r. SU uchwalił tzw. Małą Konstytucję (uchwała obowiązywała do 1922), która powierzyła J. Piłsudskiemu urząd Naczelnika Państwa, Naczelnik Państwa: władza ustawodawcza należała do sejmu, NP był najwyższym wykonawcą uchwał sejmu i przedstawicielem państwa, powoływał rząd w porozumieniu z sejmem, odpowiedzialność NP przed sejmem, konieczność kontrasygnaty aktów NP, brak inicjatywy ustawodawczej i prawa rozwiązania parlamentu.

Dzielnicowe i centralne organy władzy państwowej 1918-21: