Psychologiczne determinanty skuteczności tranzycji z edukacji zawodowej do pracy Dr Aleksander Hauziński Zakład Psychologii Pracy i Organizacji Instytut Psychologii UAM

Wskaźnik bezrobocia wśród młodzieży europejskiej w wieku lata, Źródło Eurostat.

Poziom bezrobocia wśród młodzieży i młodych dorosłych Rosnące bezrobocie to wielki problem Unii Europejskiej. W marcu 2013 w 27 krajach stopa bezrobocia wyniosła 10,9 proc., w Polsce - 10,7 proc. Z dramatyczną sytuacją na rynku pracy mamy do czynienia przede wszystkim w Hiszpanii, Grecji czy Portugalii gdzie poziom bezrobocia przekracza znacznie 40 procent. Jednocześnie jednak w 14 państwach UE bezrobocie jest niższe niż w Polsce. Oznacza to, że sytuacja na rynkach pracy w krajach UE jest silnie zróżnicowana. W większości krajów Unii bezrobocie dotyka głównie ludzi młodych. Niestety, także w naszym kraju. W marcu 2013 w Polsce bez pracy było 28 proc. ludzi, którzy nie ukończyli 25 lat. To nieznacznie mniej niż w styczniu czy lutym, ale więcej niż przed rokiem, kiedy nie miało zatrudnienia 25,9 proc. młodych.

Przyczyny wzrostu poziomu bezrobocia wśród młodzieży w Europie Niektóre przyczyny strukturalne: zmiany proporcji zatrudnienia w branżach, na przykład, spadek zatrudnienia w przemyśle a wzrost w usługach, które silnie podlegają wahaniom koniunktury. Niektóre przyczyny demograficzne: opóźnienie granicy wieku emerytalnego; wyż demograficzny wśród młodych dorosłych. Niektóre przyczyny technologiczne: automatyzacja procesów produkcji, usług, rozwój i dostępność technologii informacyjnych.

Przyczyny wzrostu poziomu bezrobocia wśród młodzieży w Europie Wybrane przyczyny społeczne i psychologiczne: 1. Wydłużenie okresu edukacji i jej upowszechnienie: W ostatnich dwóch dziesięcioleciach liczba studentów w Polsce wzrosła z 403 tys. w roku akademickim 1990/1991 do tys. w roku akademickim 2007/2008 nakłady na jednego studenta adresowane do uczelni publicznych były niskie (trzy-czterokrotnie niższe niż w wiodących krajach europejskich) i malały gdyż znacznie szybciej rosła liczba studentów niż nakłady szkolnictwo ogółem. 2. Wzrosło zapotrzebowanie na rynku pracy na wykształconych absolwentów, jednak w stopniu niewystarczającym, by praca oczekiwała na wszystkich kończących studia. Zauważa się rozbieżność między najpopularniejszymi kierunkami studiów a oczekiwaniami pracodawców.

Przyczyny wzrostu poziomu bezrobocia wśród młodzieży w Europie Wybrane przyczyny społeczne i psychologiczne: Wyniki badań pokazują, że młodzi dorośli coraz później podejmują zadania związane z tradycyjnie rozumianą dorosłością, wielu w późniejszym wieku wchodzi w trwałe związki i zakłada rodzinę. Zauważa się również opóźnienie określenia siebie przez pryzmat zdecydowania zawodowego i dojrzałości zawodowej. Wymienione czynniki jednocześnie upowszechniają nowy model kariery zawodowej w którym większą, niż dotychczas, odpowiedzialność za jej przebieg ponosi jednostka.

Model Kapitału Kariery A. Bańka zauważa, że zmiana wizji kariery zawodowej prowadzi do wzrostu znaczenia zdolności podjęcia pracy. Zdolność nazywaną zatrudnialnością Bańka ujmuje zarówno w kategoriach subiektywnych możliwości osoby, jak i obiektywnej wartości posiadanych kwalifikacji. Poziom zatrudnialności jest efektem społecznej konstrukcji tożsamości jednostki i subiektywnego dopasowania preferencji do wymagań i realiów rynku pracy. Bańka wskazuje zjawisko eksternalizacji, czyli sytuację, w której jednostka obarczona jest odpowiedzialnością za swoją obecną i przyszłą sytuację zawodową. W Polsce eksternalizacja często przyjmuje formę samozatrudnienia, jak wtedy, gdy pracownik odchodzi z firmy by podjąć z nią współpracę jako podmiot niezależny, samodzielnie ponoszący koszty szkoleń i koszty pracy. Bańka precyzuje podstawowe formy kapitału kariery, definiuje i podaje genezę wymienionych terminów, są to m.in. kapitał finansowy, fizyczny, ludzki, kulturowy, społeczny, edukacyjny, reputacji, personalny, doświadczenia i kariery (kompetencje). Wyróżnione formy kapitału kariery podlegają akumulacji, amortyzacji (zużyciu), transformacji (jak zamiana kapitału edukacji na kapitał finansowy itp.). „Wartość” kapitału kariery rozpatrywana jako suma zasobów i kompetencji może ulegać zmianom. Należy przyjąć, że szacowanie kapitału kariery młodych dorosłych wchodzących na rynek pracy jest celowe i może służyć zwiększeniu trafności obrazu własnej osoby i własnych zasobów.

Problem badawczy Głównym problemem badawczym jest to, jak kształtują się relacje między: a)czynnikami rozwoju tożsamości i dorosłości; b)postawą wobec przejścia z edukacji zawodowej do pracy; c)poziomem decyzyjności i skuteczności w karierze. Przedstawione badania są punktem wyjścia dla precyzyjnego określenia związku między nasileniem wybranych cech osobowości a skutecznością w podejmowaniu pracy.

Narzędzia badawcze Badani wypełniali następujące kwestionariusze: 1. Skala Wymiarów Rozwoju Tożsamości (A. I. Brzezińska, K. Piotrowski) Skala obejmuje wymiary nazwane podejmowaniem zobowiązań, identyfikacją z zobowiązaniem, eksploracją „wszerz”, eksploracją „w głąb”, eksploracją ruminacyjną. 2. Skala Subiektywnej Dorosłości (A. I. Brzezińska, K. Piotrowski). Skala obejmuje czynniki: poczucie samodzielności, intymność, poczucie dorosłości, klasyfikowanie siebie jako dorosłego. 3. Skala Przejścia z Edukacji Zawodowej do Pracy (A. Hauziński). Skala obejmuje czynniki: eksploracja i ocena własnych zasobów w sytuacji przejścia na rynek pracy, kompromisy w sytuacji wejścia na rynek pracy, ocena barier wejścia na rynek pracy, konsekwencje podjęcia decyzji o zatrudnieniu. 4. Skala Decyzyjności Kariery (A. Bańka). Skala obejmuje następujące czynniki: decyzyjność uogólniona, decyzyjność informacyjna, decyzyjność emocjonalna, decyzyjność rozwojowa - krystalizacyjna, decyzyjność w działaniu praktycznym. 5. Skala Skuteczności w Karierze (A. Bańka). Skala obejmuje takie czynniki jak: poczucie rynkowej wartości posiadanych kompetencji, poczucie mocy konkurencyjnej, poczucie kompetencji edukacyjnej, poczucie kompetencji w obszarze karier bez granic, poczucie kompetencji zarządzania karierą życiową.

Charakterystyka badanej próby W badaniu uczestniczyło 366 studentów poznańskich uczelni. Średnia wieku wyniosła 22 lata a procent skumulowany dla wieku 25 lat przekroczył 90%. Wśród badanych było 285 kobiet i 80 mężczyzn. 92% badanych było stanu wolnego. Niemal 80% kończyło studia magisterskie. Posiadanie doświadczenia zawodowego rozumianego jako wykonywanie pracy zarobkowej deklarowało 55% badanych. 40% badanych nisko lub bardzo nisko oceniało posiadane doświadczenie zawodowe. Wysoko oceniało je 24%. Możliwość znalezienia pracy w Polsce nisko oceniało 32% natomiast jako wysokie swoje szanse oceniało 10%.

Empiryczny model decyzyjności i skuteczności zawodowej 1. Rozwój tożsamości2. Poczucie dorosłości 3. Postawa wobec przejścia z edukacji do pracy 4. Skuteczność w karierze 5. Decyzyjność w karierze

Ogólna charakterystyka modelu empirycznego W modelu równań strukturalnych dla układu pięciu wyróżnionych zmiennych uzyskano następujące parametry wybranych mierników jakości modelu: CMIN 456, 222, P.000, DF 186, CMIN/DF 2,45. A także RMR,078, GFI,904 i CFI,927. Wskaźnik RMSEA,063. Analiza jakościowa pozwala przyjąć, że w zaprezentowanym modelu uogólniony wskaźnik rozwoju tożsamości pozytywnie kształtuje decyzyjność kariery natomiast negatywnie wpływa na spostrzeganą skuteczność. Poszczególne wymiary tożsamości mają ponadto istotny wpływ na wymiary postawy wobec tranzycji z edukacji do pracy. Na przykład wyższy wynik tożsamości ruminacyjnej wpływa na wzrost spostrzegania barier wejścia na rynek pracy. Z kolei wzrost poziomu identyfikacji ze zobowiązaniem wpływa na zmniejszenie wskaźnika konsekwencji podjęcia decyzji o zatrudnieniu.

Wyniki szczegółowe w ramach modelu tranzycji do pracy Wyniki dla Skali wymiarów rozwoju tożsamości (skala ocen 1- 6) Podejmowanie zobowiązań Identyfikacja ze zobowiązaniem Eksploracja wszerz Eksploracja w głąb Tożsamość ruminacyjna Średnia2,942,822,812,973,45 Wyniki dla Skali skuteczności w karierze (skala ocen 1- 7) Poczucie rynkowej wartości kompetencji Poczucie mocy konkurencyjnej Poczucie kompetencji edukacyjnych Poczucie kompetencji karier bez granic Poczucie kompetencji zarządzania karierą życiową Średnia4,114,74,54,324,2

Współczynnik korelacji r-Pearsona między czynnikami Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości oraz Skali Skuteczności w Karierze, ** istotność dwustronna 0.01; * 0.05 Poczucie rynkowej wartości kompetencji Poczucie mocy konkurencyjnej Poczucie kompetencji edukacyjnych Poczucie kompetencji karier bez granic Poczucie kompetencji zarządzania karierą życiową Podejmowanie zobowiązań -,338**-,394**-,239**-,152**-,132* Identyfikacja ze zobowiązaniem -,396**-,406**-,325**-,204**-,164** Eksploracja wszerz -,002/n.i.,073/n.i.-,053-,108*,000 Eksploracja w głąb,012,042-,056-,073,065 Tożsamość ruminacyjna,312**,360**,172**,109*,130*

Interpretacja wybranych wyników analizy korelacji czynników skal SWRT i SSK 1.Czynnik podejmowanie zobowiązań (SWRT) i czynnik poczucie mocy konkurencyjnej (SSK) korelują odwrotnie r= -0,39; p<0.01 co można interpretować w ten sposób, że studenci wyobrażają sobie, że wraz ze wzrostem liczby podejmowanych zobowiązań w ramach pełnionych ról społecznych zwiększy się ich potencjał konkurowania na rynku pracy. 2.Czynnik identyfikacja ze zobowiązaniem (SWRT) oraz czynnik poczucie mocy konkurencyjnej (SSK) korelują odwrotnie r=-0.41; p<0.01 co można interpretować w ten sposób, że studenci wyobrażają sobie, że wraz ze wzrostem poziomu określenia się przez pryzmat wybranej roli społecznej zwiększy się ich potencjał konkurencyjny. 3.Czynnik tożsamość ruminacyjna (SWRT) oraz czynnik poczucie mocy konkurencyjnej (SSK) korelują dodatnio r=0.36; p<0.01 co pokazuje, że sądzą, że wraz ze wzrostem obaw i niepokojów obniża się ich potencjał konkurencyjny.

Podsumowanie

Literatura Bandura A., Toward a Psychology of Human Agency, „Perspectives on Psychological Science" 2006, nr 2, s Bańka, A. (2007). Psychologiczne doradztwo karier. Poznań: PRINT-B. Bynner, J. (1998). Education and Family Components of Identity in the Transition from School to Work. International Journal of Behavioral Development, 22, Brzezińska, A. (2000). Społeczna psychologia rozwoju. Warszawa: WN „Scholar”. Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2009). Diagnoza statusów tożsamości w okresie adolescencji, wyłaniającej się dorosłości i wczesnej dorosłości za pomocą Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS). Studia Psychologiczne, 3 (47), Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010). Polska adaptacja Skali Wymiarów Rozwoju Tożsamości (DIDS). Polskie Forum Psychologiczne, 15 (1), Brzezińska, A. I., Piotrowski, K. (2010). Formowanie się tożsamości a poczucie dorosłości, gotowość do bliskich związków i poczucie koherencji.Czasopismo Psychologiczne, 16 (2), Brzezińska, A. I., Piotrowski, K., Garbarek-Sawicka, E., Karowska, K., Muszyńska, K. (2010). Wymiary tożsamości a ich podmiotowe i kontekstowe korelaty. Studia Psychologiczne, 1 (49), Côté, J. E. (2002). The Role of Identity Capital in the Transition to Adulthood: The Individualization Thesis Examined. Journal of Youth Studies, 2, Chirkowska - Smolak, T., Hauziński, A., Łaciak, M. (2011). Drogi kariery. Jak wspomagać rozwój zawodowy dzieci i młodzieży. Warszawa:Wydawnictwo Naukowe Scholar. Gottfredson, L. S. (1981). Circumscription and Compromise: A Developmental Theory of Occupational Aspirations. Journal of Counseling Psychology Monograph, 28, Hauziński, A. (2013). Psychologiczne mechanizmy procesu przejścia z edukacji zawodowej do pracy. Kultura i Edukacja, 1, 49, Hauziński, A. (2012). Założenia teoretyczne, konstrukcja i struktura czynnikowa Skali Przejścia z Edukacji Zawodowej do Pracy (PEZP). Czasopismo Psychologiczne, 2, Hauziński, A. (2007). Zwiększanie zaradności w podejmowaniu i wykonywaniu pracy. W: M. Strykowska (red.). Funkcjonalne i dysfunkcjonalne zachowania organizacyjne. (str ). Poznań: WN UAM. Kowalska, A. (1995). Losy zawodowe absolwentów w latach 1989 – Warszawa: GUS. Kowalska, A. (1998). Losy zawodowe absolwentów w latach 1994 – Warszawa: GUS. Rożnowski, B., Markowski, K., Łobocki, J., Konefał, K. (2007). Postawy i zachowania wobec lokalnego rynku pracy. Wyniki badań terenowych w wybranych powiatach województwa lubelskiego. Lublin: Instytut Rynku Pracy - Fundacja Nowy Staw. Rożnowski, B. (2009). Przechodzenie młodzieży z systemu edukacji na rynek pracy w Polsce. Analiza kluczowych pojęć dotyczących rynku pracy u młodzieży. Lublin: Wydawnictwo KUL Savickas, M. L. (1985). Identity in vocational development. Journal of Vocational Behavior, 27,