Zagrożenia i szanse gospodarki polskiej Spojrzenie długookresowe Dr hab. Prof. UW Grzegorz Jędrzejczak 2016L w 4 1

Plan wykładu Problemy podejścia długookresowego Świat w którym żyjemy Wyzwania i szanse rozwojowe: Pułapka średniego dochodu Demografia i rynek pracy Produktywność (Inwestycje, Wiedza, kapitał społeczny, innowacyjność) Nowa era nierówności (Świadczenia społeczne, zdrowie, edukacja; Znikająca klasa średnia) Sekularne spowolnienie ekonomia polityczna rozwoju Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Polska na mapie świata: efekty transformacji Scenariusze na przyszłe ćwierćwiecze: Model pesymistyczny: wariant argentynski Model realistyczny: wariant hiszpanski Model aspiracyjny: wariant południowo-koreański 2

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Teza długiego trwania Broudela: Zalety: motywacje ludzi nie zmieniają się aż tak bardzo Pułapki: ahistoryczosc liczb, Grunwald 25 tysięcy po każdej stronie, Stalingrad 1 million ludzi po każdej stronie, Treści: np historyczne różnice PKB - rożnice w kaloriach i w samochodach pojęć (naród – we the people, folwarczność) 3

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej 4

W ostatnich stu latach, Polska musiała poradzić sobie z trzema nieciągłościami: zcalenia organizmu państwowego i gospodarczego po I wojnie swiatowej; odbudowy po II wojnie, przejścia od zbankrutowanej gospodarki socjalistycznej do gospodarki rynkowej w latach 90-tych. 5

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Polska stoi obecnie przed wyzwaniem czwartej nieciągłości: przejścia do gospodarki post-transformacyjnej do globalnie wysoce konkurencyjnych post-industrialnych gospodarek rozwiniętych. Inne wyzwania niż poprzednich trzech nieciągłości: poprzednie wyzwanie egzystencjalne; obecne wyzwanie będzie słabo odczuwalne przez nastepne kilkanaście lat (syndrom ugotowanej żaby) Jedną z przyczyn czwartej nieciągłości są rozbudzone aspiracje, szczególnie mlodego pokolenia, co do osiągnięcia poziomu życia znanego z krajów Zachodu. Są to aspiracje historycznie nowe 6

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Celem poniższej analizy nie jest ocena zaniechań i słuszności decyzji podejmowanych przez naszych przodków; byloby bowiem metodoligicznie nieuczciwe zakladać ich mozliwość przewidywania konswkwencji działan w perspektyywie dlugiego historycznego trwania dziesiątek i setek lat. Interesuje nas natomiast w jaki sposób Polska znalazła sie w pułapce 60% PKB krajów Zachodu oraz możliwości przezwyciężenia tej pułapki w przyszłości. 7

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Wzloty i upadki gospodarcze od I do III Rzeczpospolitej są dobrym przykładem „alchemii rozwoju” generalnie będącej efektem splotu działania trzech systemów: systemu społecznego (historii makroskali) funkcjonowania podmiotów (historii mikroskali) otoczenia miedzynarodowego W dodatku nie można wykluczać losowych zjawisk jednorazowych, takich jak katastrofy ekologiczne czy wojny. 8

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Polityka Piastów umieściła nas w obrębie cywilizacji rzymsko- katolickiej, w XI – XIV wieku, mimo, że młodsi historią państwowoci i ubożsi niż najbogatsi na Zachodzie to prowadziliśmy się jak państwa Zachodu. Procesy tworzenia osadnictwa i masowych migracji, oraz dominacji prawa magdeburskiego pokazują europejski globalizm pełnego średniowiecza. Przez długi okres po obu stronach Łaby procesom tym towarzyszł rozwój osobistej wolności oraz preferowanie pieniądza jako formy kompensaty za prawo używania ziemi. Odrobek, obowiazek pracy/pańszczyznę liczono w dniach w okresie roku. 9

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Druga połowa wieku XV to okres pierwszych odkryć geograficznych. Świat z perspektywy Zachodniego Europejczyka uległ gwałtownemu powiększeniu a tempo zmian przyśpieszeniu. Jednym przypadła ryzykowna rola odkrywcy i łupieżcy, co wymagało nowych koncepcji finasowania wielkich podróży, inni zaś zajęli się zaspakajaniem popytu Zachodu wynikającym z tych wielkich zmian społecznych. Polsce przypadła rola producenta żywności. Od tej pory nierówności w rozwoju państw europejskich jeszcze się powiększyły. 10

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Napływ srebra i złota z hiszpańskich i portugalskich posiadłości amerykańskich doprowadził do inflacji. Ceny na żywnośc wzrosły poważnie. Skorzystała z tego Polska szlachta odpowiadając na tą okazję tworzeniem folwarków czyli towarowych gospodarstw rolnych. Konieczną pracę dla sukcesu ekonomicznego folwarków dostarczyli chłopi. Żywnośc była droższa niż towary przemysłowe, importowano luksus z Zachodu. „Dutch disease” Złotego Okresu 11

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Rozejście Zachód - Wschód XVII w Uwłaszczenie chłopów i przekształcenie wszystkich rodzajów renty w rentę pieniężną Nowe rozwiązania prawne (nowoczesne prawa, w tym prawa własności) Nowe instytucje publiczne Rozwoj miast Expansja geograficzna 12

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej

Regres gospodarczy I Rzeczpospolitej można rozpatrywać jako przpadek „usypiania” społeczeństwa politycznego w obliczu naddciągających wyzwań. Właściciele ziemscy cieszyli sie zamożnością wynikającą z dochodów Spichlerza Europy, dobrego samopoczucie byo podparte sukcesami militarnymi. Kryzys – paradoksalnie - miał swoje przyczyny również w ukształtowaniu sie wielu orginalnych roziązań ustrojowych ale nie zsynchronizowanych z ewolucją państw Zachodu. Kierunki ewolucji systemu instytucjonalnego w Polsce oddalały nas od rozwiązań potrzebnych w okresie nadchodzacej industrializacji. 14

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Okres rozbiorów wyzwolił więcej sił rozwojowych w gospodarce niż okres poprzedni, szczególnie w drugiej połowie XIX wieku. PKB slabnie w stosunku do najbardziej dynamicznych krajów jak Anglia, Francja czy Niemcy ale poprawia sie w relacji do Włoch, Holandii, Hiszpanii i Portugalii. Pomiędzy 1860 a 1913 dochód narodowy na głowę na terytorium dawnej Rzeczpospolitej ale bez województw wschodnich podwoił się. Poziom techniczny przemysłu: gornictwo nie ustepowało zawansowaniem Nadrenii-westfalii zas Lódź z przemyslem włókienniczym nie ustępowała poziomem fabrykom w Manchester. Rzeczpospolita była ciagle zacofanym terenem rolniczym. W roku 1919 w ronictwie pracowało średnio 65% ludzi. Dla porównania w tym okresie bylo to 15% w Angli i 36% w Niemczech. 15

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Prusy: Stopniowe odchodzenie od zależności chłopów Likwidacja poddaństwa chłopów (1807) Likwidacja pańszczyzny Ograniczone uwłaszczenie za odszkodowaniem i możliwość nabywania ziemi Austria: Reforma pod wpływem wydarzeń Likwidacja pańszczyzny i uwłaszczenie chłopów Prawo spadkowe prowadzące do podziału gospodarstw KP: Chłopi uzyskali na własność użytkowaną ziemię oraz zniesiono pańszczyznę po Powstaniu Styczniowym 16

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej II RP cechował rozwój podlegający silnym cyklom koniunkturalnym, w znacznym stopniu egzogennym, ale w dużym stopniu wynikającycm z prowadzonej polityki gospodarczej. Dobra polityka przemysłowa, zła makroekonomiczna/walutowa choc dobrze zaczęta przez Grabskiego (1923). Fatalne przywiązanie do mocnej złotówki Struktura społeczno-zawodowa i dochód na jednego mieszkańca plasowały Polskę na poziomie Węgier, Rumunii, Hiszpanii i Portugalii i powrócił do historycznego poziomu 60% PKB krajów Zachodu. 17

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej W PRL najwyższy wskaźnik relacji PKB Polski i zachodniej Europy uzyskaliśmy w 1950 roku: gwałtownym spadkiem populacji Polski w wyniku wojny, przesunięciem kraju na zachód, intensywny okres powojennej odbudowy relatywnie niskiej produktywnosci gospodarek krajów zachodu w wyniku zniszczeń wojennych. Juz we wczesnych latach 50-tych wskażnik ten uległ znacznemu pogorszeniu: przyśpeszenia rozwoju Zachodu korzystajcego z planu Marshalla wyhamowaniu impetu odbudowy Polskiej gospodarki przy jednoczesnej realizacji ideologicznie wyznaczonych kierunków dalszego rozwoju nie zważających na produktywność inwestycji. W efekcie złej struktury gospodarki oraz niskiej produktywności, w koncowych latach PRL Polski PKB per capita spadł do poziomu 34% PKB per capita Zachodu 18

19

Lekcje historii: od I do III Reczpospolitej Jeszcze bardziej dramatycznie wygląda relacja poziomu PKB Polski w czasach późnego PRL do rezultatów Korei Południowej. Nigdy wczesniej w historii Korea nie miała się lepiej niż Polska. Ponadto w okresie okupacji japońskiej rozwijano raczej północ kraju niż południe, a Korea nie ma zasobów naturalnych sprzyjających rozwojowi. Jeszcze w latach 70-tych Polska miała dochód narodowy na głowę dwa razy wyższy niż Korea Południowa aby już 20 lat później tylko 60%. 20