AKTYWNOŚĆ OSÓB STARSZYCH Agnieszka Trela

Aktywność osób starszych w istotny sposób łączy się z potrzebami: osobistego rozwoju, poczucia własnej wartości, przynależności, realizowania planów życiowych, dostosowywania do zmieniających się warunków otoczenia, oczekiwań społecznych, a także własnych możliwości. Rodzaj aktywności uzależniony jest nie tylko od osobistych preferencji, stanu zdrowia, posiadanych umiejętności, ale także odzwierciedla kontekst społeczny, oczekiwania i propozycje środowiska, w którym osoba przebywa. Aktywność osób starszych działa na zasadzie sprzężenia zwrotnego - jest wyrazem udzielania pozytywnej odpowiedzi na zadania związane z tym okresem życia, a jednocześnie, przez to, że umacnia poczucie własnej wartości, staje się siłą napędową dalszego rozwoju. Generatywność jako osobowa zdolność kreowania rzeczywistości

Podstawę dla rozważań teoretycznych i badań nad zjawiskiem generatywności stanowiła zaproponowana teoria rozwoju psychospołecznego w okresie całego życia. W pierwotnym znaczeniu generatywność, jako jeden z kluczowych wymiarów tej teorii, była rozumiana jako psychodynamiczny popęd prowadzący do dobra i pomyślności innych ludzi. W późniejszym okresie koncepcję generatywności poszerzono o działania nakierowane na dobro społeczne, instytucje społeczne i nazywano grand-generativity, co odpowiada wielkiej, wspaniałej generatywności. Koncepcja dotycząca generatywności ma wielu zwolenników i kontynuatorów. Uważa się, między innymi że generatywność ważna w okresie całego życia, jest realizowana na różne sposoby i istotnie wzrasta wraz z wiekiem. Dokonano modyfikacji wyżej przedstawionej koncepcji, redukując zarazem fazy rozwoju psychospołecznego do pięciu. Generatywność jako osobowa zdolność kreowania rzeczywistości

Fazy te to: tożsamość, bliskość, zdobywanie kariery, generatywność, poszukiwanie znaczenia własnego życia oraz integracja. Trzy ostatnie fazy - generatywność, rozumienie znaczenia własnego życia oraz integralność - są zgodne z tradycyjną rolą osób starszych. W tych stadiach realizowane są: troska o następne pokolenia, przenoszenie tradycji i rzeczy wartościowych na przyszłe pokolenia, uzyskanie poczucia spokoju i jedności z zachowaniem szacunku dla siebie i innych. Bardzo ważne w procesie rozwojowym i wyłaniania się mądrości są: nabywanie umiejętności zmagania się ze stresem, lepsze rozumienie doświadczeń życiowych, większa zdolność kształtowana siebie i innych. „Pomyślna starość oznacza dzielenie się z innymi radością, gdy to tylko możliwe, otrzy­mywanie od innych wdzięczności, gdy istnieje taka potrzeba, oraz zdolność rozwoju siebie pomiędzy nimi". Generatywność jako osobowa zdolność kreowania rzeczywistości

Rola i znaczenie generatywności w funkcjonowaniu osób starszych Istotny udział w badaniach nad generatywnością wniosły badania, na podstawie których skonstruowano model określający cechy generatywności, ale także opracowano metody ich pomiaru. Proponowany model generatywności składa się z siedmiu różnych, ale powiązanych ze sobą wymiarów. Są to: 1. Wymiar kulturowy - odzwierciedla oczekiwania rozwojowe oraz warunki społeczne. 2. Wewnętrzne pragnienia - potrzeba bycia użytecznym, potrzebnym, pragnienie symbolicznej nieśmiertelności, wyrażającej się w trwałości tego, co się tworzy przez aktywną pracę, twórcze zaangażowanie. Obok kulturowych oczekiwań lub wymagań ważne jest ukierunkowanie na przyszłość i następne pokolenia.

Rola i znaczenie generatywności w funkcjonowaniu osób starszych 3. Generatywne koncentracje - prowadzą do twórczego zaangażowania i twórczego działania. Twórcze zaangażowanie wyraża się w formułowaniu planów i celów kierowanych do następnych pokoleń. 4. Przekonania - są wzmacniane i podtrzymywane przez wiarę w dobro, wartość i sens ludzkiej egzystencji. 5. Zobowiązania - są związane podejmowanymi decyzjami i wyznaczonymi celami życiowymi. 6. Generatywne działania - nakierowane na pomoc, prowadzenie lub uczenie nowych pokoleń. Formy tych działań mogą być różne: biologiczna, rodzicielska, techniczna, kulturowa. 7. Generatywna narracja - odwołuje się do historii życia i przyczynia się do umacniania tożsamości.

Rola i znaczenie generatywności w funkcjonowaniu osób starszych Wydaje się, że badacze powinni różnicować, a także dookreślać komponenty generatywności ze względu na to, czy odzwierciedla ona: potrzebę rozwojową człowieka, wewnętrzny motyw działania i oczekiwania kulturowe, koncentrację na innych i myślenie o nich, zaangażowanie lub plany dotyczące innych, zachowania szczególne wymagające tworzenia nowych rzeczy. Istotne staje się powiązanie różnych aspektów generatywności z mądrością życiową (odnosi się to szczególnie do osób starszych) czy z pozytywnymi przemianami osobowości w następstwie doświadczeń traumatycznych. Generatywność osób starszych może obejmować różne formy i obszary ich aktywności mające charakter społeczny, osobisty, rodzinny. Może wyrażać się przez nauczanie, wspieranie oraz takie formy aktywności, które przynoszą korzyść innym osobom.

Rola i znaczenie generatywności w funkcjonowaniu osób starszych Do najczęściej obserwowanych form generatywności osób starszych zalicza się: opiekę nad wnukami, towarzyszenie przyjaciołom, sąsiadom, osobom obcym wymagającym wsparcia, działania na rzecz użyteczności publicznej. Aktywność osób starszych pozwala im wyrażać troskę o innych, być społecznie użytecznym, wartościowym i docenionym, jak również pozostawiać trwały ślad w pamięci potomnych. Czynniki, które umacniają generatywność starszych osób to edukacja, intelektualna stymulacja, aktywny styl życia, potrzeba nabywania nowych doświadczeń, zdolność odpoczywania (w tym dobry sen, sprzyjający regeneracji sił fizycznych i psychicznych), zdolność rozwiązywania sytuacji trudnych, poczucie skuteczności działania. Istotne jest także pozytywne znaczenie generatywności w adaptacji do starości, podtrzymaniu jakości życia osób starszych, wzmacnianiu poczucia tożsamości i dobremu funkcjonowaniu psychospołecznemu.

Rola i znaczenie generatywności w funkcjonowaniu osób starszych Osoby starsze witalne i pełne życia są bardziej kreatywne w sposobie funkcjonowania społecznego, zdolne do uczenia się od młodszych generacji, chętne do opiekowania się innymi osobami, przekazywania im swojej wiedzy i wspierania w rozwoju. Badania prowadzone nad generatywnością osób starszych wnoszą istotny wkład do rozumienia istoty starości i znaczenia osób starszych w wymiarze rodzinnym, społecznym i kulturowym. Cechy generatywności osób starszych stanowiące o ich znaczeniu w życiu społecznym i kulturowym: 1. Generatywność osób starszych podważa odnoszące się do nich negatywne stereotypy i postawy społeczne (osoby bierne, zależne, w małym stopniu twórcze), a jednocześnie wskazuje na znaczenie ich udziału w życiu rodzinnym i społecznym. 2. Generatywność osób starszych sprzyja ich dobrostanowi duchowemu, psychicznemu, fizycznemu i społecznemu.

Rola i znaczenie generatywności w funkcjonowaniu osób starszych 3. Generatywność osób starszych służy podtrzymaniu poczucia własnej wartości przez świadomość bycia użytecznym dla innych, zdolności udzielania różnych porad, przekazywania i uczenia umiejętności nabytych w trakcie własnego życia. Można więc skonstatować, że tak jak młodsze pokolenie potrzebuje osób starszych, tak osoby starsze mają potrzebę służenia młodszym, między innymi przez taką dyspozycję, jaką jest generatywność. Poszukiwanie związku między generatywnością (ujmowaną jako zmienna wielowymiarowa określana przez: zdolność wysokiej koncentracji na zadaniu, umiejętność zaangażowania i działania) a stanem zdrowia i dobrostanem było celem badań, których wyniki potwierdziły, że generatywność wiąże się ze stanem zdrowia, a także dobrostanem społecznym i psychologicznym.

Rola i znaczenie generatywności w funkcjonowaniu osób starszych Osoby z wysoką generatywnością wykazywały pozytywną postawę wobec siebie, akceptowały swoje słabe strony, miały dobre relacje z innymi ludźmi, posiadały umiejętność przystosowania się do środowiska i wykorzystywania jego możliwości, miały sprecyzowany cel życia. Wykazano także, że poziom generatywności osób starszych jest niższy w porównaniu z osobami młodszymi. W innych badaniach potwierdzono, że generatywność wiąże się także z poczuciem zadowolenia, spełnienia i satysfakcji z życia, zaś obniżenie sił fizycznych i psychicznych oraz gorszy stan zdrowia współwystępowały ze zmniejszaniem zakresu aktywności i zdolności dopasowywania do wymagań środowiskowych.

Czynniki wzmacniające i ograniczające generatywność osób starszych Znaczącą rolę w regulacji poziomu generatywności osób starszych mają czynniki kulturowe, podmiotowe i społeczne. W poszczególnych społecznościach i kulturach postawy i oczekiwania społeczne wobec osób starszych są zróżnicowane, podobnie jak różne są sposoby funkcjonowania i generatywność osób starszych. Niezależnie od tego wskazuje się na pozytywny związek między generatywnością a jakością życia, dobrostanem psychicznym i fizycznym oraz przystosowaniem do starości. Można także zauważyć, że różne czynniki odnoszące się do osób starszych czy środowiska, w którym one przebywają, mogą tworzyć bariery ograniczające lub niwelujące aktywność. Takimi barierami mogą być: słabe zdrowie, brak motywacji do działania, negatywna ocena własnych zdolności, poczucie zagrożenia, poczucie braku kompetencji, brak wsparcia społecznego, niekorzystne warunki socjalno-bytowe, brak zainteresowania aktywnością osób starszych.

Czynniki wzmacniające i ograniczające generatywność osób starszych Bariery społeczne można podzielić na dwie grupy: pierwszą grupę stanowią funkcjonujące stereotypy i postawy społeczne wobec osób starszych, drugą - ograniczenia strukturalne i praktyczne, związane z biurokrację czy infrastrukturą. Z prowadzonych badań wynika, że dla znacznej części osób starszych całkowite ograniczenia w ich generatywności miały następujące przyczyny: choroby i niepełnosprawność (52,2%), brak wydolności finansowej (33,9%), nieadekwatne wsparcie społeczne (15,3%), nieadekwatny transport (12,9%); niewielu badanych (3,4%-4,9%) wskazywało na brak wykształcenia, potrzeb własnych oraz brak oczekiwań społecznych. Podobny trend dotyczył barier, które w ocenie osób starszych ograniczały częściowo ich generatywność. Istniejące bariery świadczą o niedopasowaniu otoczenia do możliwości osób starszych. Jak się wydaje, ma to swoje uwarunkowania w czynnikach kulturowych, społecznych, ekonomicznych.

Czynniki wzmacniające i ograniczające generatywność osób starszych Jednym z nich jest szybki wzrost populacji osób starszych i brak przygotowania społecznego do tej sytuacji. Kolejny czynnik wiąże się z procesem integracji społecznej, koniecznością redukcji barier architektonicznych oraz ideą kształcenia integracyjnego, choć w mniejszym stopniu dotyczy osób starszych. Identyfikacja istniejących barier i określanie sposobu ich przekraczania są konieczne w organizowaniu wsparcia dla osób starszych, pomocy w przechodzeniu do bardziej aktywnego stylu życia mimo istniejących ograniczeń. Obecnie nabiera to znaczenia, wydłuża się bowiem okres starości do około lat, a osoby we wczesnym okresie starości różnią się od osób w okresie późnej starości.

Czynniki wzmacniające i ograniczające generatywność osób starszych Podstawowe różnice dotyczą kondycji psychofizycznej, stanu zdrowia, potrzeb psychicznych i fizycznych, choć należy podkreślić, że takie cechy, jak: mądrość, empatia, kompetencje, doświadczenie życiowe, rozważne i całościowe myślenie stanowią o sile i sposobie ujawniania generatywności, niezależnie od wieku osoby. Zadowolenie człowieka zależy nie tylko od czynników zewnętrznych, ale także od warunków wewnętrznych, nie tylko od jego losu, ale także od jego osobowości. Człowiek odbiera i przeżywa otaczający go świat w sposób indywidualny, tylko dla niego właściwy.

Bibliografia 1.Halicka M., Satysfakcja życiowa ludzi starych. Studium teoretyczno-empiryczne, Akademia Medyczna, Białystok Homplewicz J. (red.), Pedagogika jesieni. Problemy wychowawcze ludzi starych, Instytut Teologiczno- Pastoralny im. Św. Józefa Sebastiana Pelczara, Rzeszów Pawełczyńska A., Czas człowieka, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław Steuden S., Marczuk M. (red.), Starzenie się a satysfakcja z życia, Wydawnictwo KUL, Lublin 2006.