POTĘGA STRESU w pracy nauczyciela Mgr LIDIA KWIATKOWSKA-NOWAK

Specyfika stresu Stres, nazwany przez Światową Organizację Zdrowia – chorobą stulecia, w literaturze przedmiotu doczekał się licznych definicji. Pojęcie stresu należy do kluczowych pojęć współczesnej psychologii. Wielkiej popularności tej problematyki towarzyszy równie duża różnorodność znaczeń przypisywanych temu pojęciu. Najogólniej klasyfikując, można wyróżnić trzy główne grupy definicji stresu, z których każda akcentuje inny aspekt tego pojęcia, ujmując je jako: bodziec, reakcję, relację między jednostką a otoczeniem. Wczesne badania psychologiczne nad stresem traktowały go jako sytuację zewnętrzną (bodźcową) wywołującą określone stany emocjonalne. Rozumienie stresu jako reakcji sięga samych początków współczesnej kariery tego pojęcia. Po raz pierwszy tego terminu użył Hans Selye, niemiecki filozof, od lat mieszkający w Kanadzie. Jego zdaniem stres to niespecyficzna reakcja organizmu na wszelkie niedomagania. W swoich badaniach ograniczył się do analizy zmian fizjologicznych, zachodzących w organizmie człowieka pod wpływem czynników zewnętrznych. Definicja ta była wielokrotnie krytykowana, głównie jednak za przymiotnik „niespecyficzny”. Późniejsze badania wykazały, że reakcja stresowa jest w znacznym stopniu specyficzna, tzn. jej przebieg zależy od charakteru działającego bodźca, a także od właściwości indywidualnych organizmu. Samo jednak określenie stresu jako reakcji przetrwało w wielu współczesnych definicjach.

Klasycznym przedstawicielem podejścia akcentującego stres jako relację między jednostką i środowiskiem jest Richard Lazarus. Zgodnie z jego definicją stres psychologiczny jest szczególną relacją między osobą a środowiskiem, którą osoba ocenia jako nadwyrężającą jej zasoby i zagrażającą jej dobrostanowi. Warto też zwrócić uwagę na inną istotną właściwość tej definicji, a mianowicie traktowanie stresu jako zjawiska całkowicie subiektywnego: możemy o nim mówić tylko wówczas, gdy jednostka sama oceni swą relację ze środowiskiem jako zagrażającą. Taki punkt widzenia nie przez wszystkich badaczy jest przyjmowany. Niektórzy uważają, że o stresie można mówić zarówno wtedy, gdy występuje obiektywna rozbieżność między wymaganiami otoczenia i możliwościami jednostki, jak i wówczas, gdy rozbieżność ta spostrzegana jest przez jednostkę (taki pogląd wyznają: Hobfoll, Strelau). Z kolei stres według Arthura Rebera to stan psychologicznego napięcia. W tym sensie stres jest rezultatem pewnych skutków. Mówiąc o stresie w tym znaczeniu, stresorem nazywamy czynnik wywołujący stres. W zależności od kryterium stresory można podzielić na: Intensywność: stresor bardzo intensywny – wywołujący reakcję paraliżu funkcji psychicznych, stan całkowitej dezorganizacji procesów myślowych lub fizycznego bezruchu i osłupienia, stresor średnio intensywny – wywołujący taką reakcję organizmu, która umożliwia raczej efektywne radzenie sobie, stresor mało intensywny – wywołujący adekwatną reakcję organizmu, stan całkowitej kontroli nad sytuacją.

Czas: stresor długotrwały – oddziałujący przez dłuższy czas, np. związany ze złą atmosferą w szkole, stresor krótkotrwały – sytuacyjny, epizodyczny, związany z jakimś jednorazowym wydarzeniem, nagły stresor, przestrach, wydarzenie, które szybko się wyjaśnia. Umiejscowienie: stresor wewnętrzny – wynika z postawy czy podejścia do czegoś, najczęściej wynikający z obawy o przyszłość lub wspomnień z przeszłości; pojawia się w umyśle, stresor zewnętrzny – pojawia się z otoczenia, różnych życiowych przeszkód i barier, a szczególnie z relacji interpersonalnych. Stres nie jest zatem tylko bodźcem lub reakcją na wymagania środowiska, ale odzwierciedla wzajemne dynamiczne reakcje. Pomiędzy osobą a środowiskiem zachodzi ciągłe wzajemne oddziaływanie, w którym pośredniczy wiele złożonych, świadomych procesów. W każdym badaniu stresu rozważyć należy pięć podstawowych aspektów: 1) świadoma ocena, 2) doświadczenie, 3) wymaganie, 4) wpływ interpersonalny, 5) stan nierównowagi. Podłożem owego modelu zależności jest pojęcie harmonii między człowiekiem a środowiskiem. Podstawowym zadaniem psychologii organizacji jest badanie zależności między indywidualnym człowiekiem, a środowiskiem, w którym on pracuje. Celem natomiast jest określenie warunków optymalnego dopasowania cech jednostki i środowiska.

Istotnym wyznacznikiem zachowania człowieka w pracy jest poziom stresu Istotnym wyznacznikiem zachowania człowieka w pracy jest poziom stresu. Zawód nauczyciela należy do zawodów o dość dużym ryzyku stresu, w których istnieje konieczność angażowania się w sprawy innych ludzi. Angielscy psychologowie z uniwersytetu Cambridge Chris Kyriacou i John Sutcliffe określają stres nauczycielski jako – wystąpienie syndromu negatywnych emocji (takich jak gniew czy zniechęcenie), które są rezultatem wykonywanego zawodu. W ujęciu S. Brennera i R. Bartella stres nauczycielski to rezultat współdziałania wielu czynników, charakteryzujących nauczyciela, szkołę, stresorów potencjalnych, które mogą wystąpić w środowisku szkolnym, stresorów aktualnych, stresorów występujących powszechnie w pracy zawodowej, stanu zdrowia jednostki, jej cech osobowości i możliwości zaradczych, jak też stresorów niezwiązanych z pracą zawodową (tzw. doświadczeń stresowych). Na stopień natężenia stresu wpływ ma m.in. poczucie odpowiedzialności, presja czasu, zła organizacja pracy. W polskich warunkach dochodzą również czynniki wynikające z obecnej sytuacji społeczno- politycznej oraz gospodarczej, tj. zarobki, niepewność jutra, niedocenianie zawodu nauczyciela, reforma oświaty.

Przyczyny stresu w pracy – sytuacje trudne i stresory Pięć typów sytuacji trudnych wyróżnił T. Tomaszewski: Sytuacje deprywacji – związane z niemożnością zaspokojenia istotnych potrzeb lub pozbawieniem podstawowych elementów, niezbędnych do normalnego funkcjonowania; do deprywacji prowadzi, zarówno pozbawienie snu, jak i podstawowych potrzeb psychicznych, np. przynależności czy akceptacji. Sytuacje przeciążenia – związane z przekroczeniem swoich możliwości fizycznych czy psychicznych; w rezultacie permanentne zmęczenie prowadzi do zniechęcenia i ogólnego wyczerpania organizmu. Sytuacje utrudnienia – związane z niemożliwością wykonania zadania w związku z przeszkodami czy utrudnieniami natury fizycznej, organizacyjnej, społecznej lub psychicznej. Sytuacje zagrożenia – związane z lękiem przed utratą ważnych dla jednostki wartości o charakterze materialnym (wartościowego przedmiotu), społecznym (poczucia godności) lub psychicznym (samokontroli). Sytuacje konfliktowe – związane z występowaniem konfliktu, kiedy wybór jednego celu działania uniemożliwia realizację innego.

Inne czynniki wywołujące stres w pracy: zbyt dużo pracy – za mało możliwości zaplanowania pracy i przestrzegania priorytetów, izolacja – większość pracowników potrzebuje w pracy kontaktów z ludźmi i praca w samotności może wywołać stres przez brak komunikowania się z innymi, rutyna – brak wyzwań i możliwości rozwoju, słabe zarządzanie – niemożność zaangażowania się lub twórczej aktywności w pracy, brak jasnej struktury awansu – wywołuje frustrację, otoczenie – praca w niewygodnych warunkach, zbyt dużo hałasu, bezustanny kontakt z ludźmi – tzw. ekspozycja społeczna, narażenie na krytykę i agresję ludzi, zwłaszcza dużych grup.

Do czynników stresujących, które mogą zwiększyć ryzyko zawodowe, należą: warunki pracy, wynagrodzenie finansowe, liczebność kas, motywacja uczniów do pracy, ich zainteresowanie osiąganiem dobrych wyników, ich zachowanie na terenie szkoły, hałaśliwość, stosunek do nauczyciela. Źródłem stresu w zawodzie nauczyciela mogą być także: złe stosunki międzyludzkie w pracy, brak współpracy w gronie nauczycielskim, brak empatii, zrozumienia i wsparcia ze strony innych nauczycieli. Główne wymiary stresu nauczycielskiego – struktura czynnikowa stresu nauczycielskiego: czynnik 1 – przeciążenie pracą, czynnik 2 – potrzeba zawodowego uznania, czynnik 3 – niewłaściwe zachowanie uczniów, czynnik 4 – czas jako źródło trudności, czynnik 5 – niewłaściwe stosunki międzyludzkie w szkole. Badania wskazują, iż podstawowymi predyktorami stresu nauczycielskiego jest przeciążenie pracą i niewłaściwe zachowanie uczniów.

Rola w organizacji – niejasność, dwuznaczność roli (konflikt roli). Model stresu w pracy C. L. Coopera – sześć kategorii o podłożu stresogennym: Charakter pracy – faktyczny stres w konkretnej pracy, zbyt duży wymiar godzin. Rola w organizacji – niejasność, dwuznaczność roli (konflikt roli). Relacje w pracy – z przełożonymi, podwładnymi, kolegami. Rozwój kariery – brak możliwości rozwoju kariery, brak poczucia bezpieczeństwa. Struktura organizacji i klimat – zła atmosfera w miejscu pracy, Relacje praca – dom – problemy w domu nakładają się na problemy w pracy. Objawy stresu w pracy Choć stres sam w sobie nie jest chorobą, to jednak może prowadzić do chorób i poważnych zaburzeń. Reakcja stresowa stan zdrowia poziom pobudzenia stresowego

Reakcję stresową dzieli się na 3 fazy: reakcja alarmowa (wzrost napięcia emocjonalnego, wydzielanie hormonów stresowych, np. adrenalina wydzielana przez nadnercza – poprawa samopoczucia, myślimy, że poradzimy sobie z trudnościami, przeciwdziałanie lub uciekanie [mechanizm walcz – uciekaj]), stadium odporności (organizm jest odporny psychicznie na przezwyciężenie stresu lub wycofywanie się, lecz gdy to działanie nie następuje [ani nie moźemy walczyć ani uciec, sytuacja trudna przeciąga się w czasie]), następuje tzw. stadium wyczerpania (zmęczenie psychiczne, fizyczne, choroba, a nawet śmierć). Nauczyciel jest poddawany psychologicznym, umysłowym i emocjonalnym wyzwaniom radzenia sobie z obciążeniami, zmagania się z trudnymi warunkami pracy i całym szeregiem codziennych problemów. Objawy stresu są różne zależnie od stanu fizycznego i kondycji psychicznej jednostki oraz przyczyn stresu. Niemiłym aspektem stresu jest to, że wynika z pewnych problemów życiowych, a jednocześnie utrudnia ich rozwiązanie. Tworzy się wówczas błędne koło stresu: STRES PROBLEMY

Nauczyciel może obserwować objawy stresu u siebie Nauczyciel może obserwować objawy stresu u siebie. Oto typowe aktywności stresowe: nadwrażliwość – na polecenia, sugestie, opinie, brak wrażliwości – niereagowanie na polecenia, odkładanie spraw na później – ociąganie się z podjęciem decyzji, więcej aktywności niż efektywności, nieustępliwość – odmawianie pomocy, oczekiwanie na przerwy w pracy, „ucieczkowość” – reagowanie rozbawieniem i śmiechem w sytuacjach trudnych i problemowych, perfekcjonizm – spędzanie zbyt wiele czasu na doskonaleniu detali i cech drugorzędnych, aktywność impulsywna – przeskakiwanie z zadania na zadanie, praca w nadgodzinach.

Stres wywołuje swoiste reakcje zwane mechanizmami obronnymi – czyli odruchowo stosowanymi sposobami zmniejszania konsekwencji reakcji stresowej, a w szczególności obciążenia emocjonalnego. Do stosowanych najczęściej mechanizmów obronnych należą: odreagowanie, ucieczka, fantazjowanie, identyfikacja, projekcja, wyparcie, kompensacja. Redukowanie oraz zarządzanie stresem w pracy Lepiej zapobiegać stresowi, niż leczyć jego skutki. Można zrobić bardzo wiele, aby zmniejszyć stres w pracy. Za stres w pracy odpowiedzialni są dyrektorzy. Wynika to najczęściej z nieznajomości przez nich technik zarządzania stresem w pracy. W jaki sposób można zredukować napięcie odczuwane przez pracowników (nauczycieli)?

Wyjaśnianie kryteriów awansu. Działanie Punkty Słuchanie nauczycieli i stwarzanie im okazji do wyrażania własnych poglądów. Wyjaśnianie kryteriów awansu. Wyjaśnianie, jakie kryteria są dla dyrektora najważniejsze przy ocenie nauczycieli. Zachęcanie nauczycieli do analizowania ich zachowania sprzyjającego stresowi. Włączanie nauczycieli w podejmowanie decyzji. Chwalenie i nagradzanie za pracę. Unikanie nadmiernej krytyki. Ochrona nauczycieli przed nadmiernym przepracowaniem. Stworzenie nauczycielom możliwości przedyskutowania ich problemów. Zachęcenie nauczycieli do kultywowania zamiłowań i hobby   .....

REDUKOWANIE: Prawdopodobieństwo wystąpienia stresu w pracy nauczyciela można znacznie zredukować przez: ustalanie priorytetów – należy zdecydować, jaka jest waga głównych zadań, które należy wykonać w ciągu dnia pracy. Trzeba pamiętać, aby włączyć do planu zaspokojenie niektórych potrzeb osobistych, kierowanie własnym czasem – poświęcenie mniej ważnym zadaniom tyle czasu, ile wymagają, nie więcej, delegowanie – dotyczy dyrektorów, którzy powinni mieć najwięcej czasu na priorytety, komunikowanie – unikanie izolacji, rozmawianie z ludźmi, pytanie, wymienianie opinii. Zarządzanie stresem Najbardziej popularnym i obiecującym podejściem do problematyki zarządzania stresem w organizacji jest koncepcja prewencyjnego zarządzania stresem (trzy etapy ): prewencja pierwszego stopnia – poświęcona jest usuwaniu potencjalnych przyczyn stresu, prewencja drugiego stopnia – koncentruje się na modyfikacji reakcji jednostki na pojawiające się sytuacje stresowe, prewencja trzeciego stopnia – ma za zadanie obniżyć poziom negatywnych skutków stresu (zarówno na poziomie indywidualnym, jak i organizacyjnym), które pojawiły się w wyniku nieskutecznej kontroli na etapie pierwszym i drugim.

Prewencyjne zarządzanie stresem realizowane jest przez programy zarządzania stresem, czyli strategie działań przyjęte w celu zapobiegania stresowi lub ukierunkowujące stres na korzystne dla zdrowia i produktywne wyniki. Ogólny model zarządzania stresem

Strategie przeciwstresowe Reakcja relaksacyjna – to stan, w którym pod wpływem świadomie podjętego treningu relaksacyjnego następują pozytywne zmiany w kierunku integracji, zrównoważenia oraz dobrego samopoczucia, zarówno fizycznego, jak i psychicznego. Termin ten został zaproponowany przez H. Bensona jako najbardziej naturalny stan, w opozycji do reakcji stresowej. Terapeuci i badacze zajmujący się zjawiskiem stresu wskazują na duże wartości stosowania ćwiczeń relaksacyjnych jako rodzaju treningu. Głównym celem technik relaksacyjnych jest obniżenie napięcia mięśniowego. Już samo pojęcie określonej, statycznej pozycji ciała, ułożenie kończyn, zwrócenie uwagi na ułożenie głównych grup mięśniowych wpływa na obniżenie napięcia. Uświadomienie sobie ekspresji ciała i mimiki ma wpływ na redukcję napięcia w mięśniach, a pośrednio na napięcie emocjonalne. Relaksacja jest opozycyjną reakcją do reakcji stresowej, toteż jest najprostszym i racjonalnym sposobem przeciwdziałania nadmiernemu napięciu, zarówno na poziomie objawów fizjologicznych, jak i psychicznych. Ważną cechą technik relaksacyjnych jest to, że oprócz objawów mobilizacyjnych (wyciszenie nadmiernej aktywności układu nerwowego oraz obniżenie napięcia mięśniowego) następuje proces pogłębienia samoświadomości.

RELAKS W czasie kilkunastominutowego relaksu następuje stopniowa demobilizacja ciała i psychiki. Wyróżnia się trzy podstawowe etapy uczenia się relaksacji: wyłączanie – uczenie się przyjmowania biernej postawy oraz stopniowego „wyłączania” różnych obszarów aktywności, mięśniowej, myślowej czy emocjonalnej, koncentrowanie – uczenie się wybiórczego koncentrowania się na reakcjach własnego organizmu, tj. napięcie mięśniowe, oddech czy myśli, sterowanie – uczenie się umiejętności wpływania na stan organizmu oraz sterowania jego pracą; wiąże się to np. z umiejętnością wywoływania wrażenia ciężaru w obrębie określonej części ciała. Stosowane są różne techniki relaksacji, ale najczęściej wymieniana jest medytacja zen. Systematycznie podejmowane ćwiczenia relaksacyjne mają korzystny wpływ nie tylko na redukcję stresu, ale również na lepsze poznanie siebie. Z czasem tego rodzaju ćwiczenia mogą stanowić ramy dla własnej autopsychoterapii, w czasie której można np. dotrzeć do zapomnianych lub tłumionych emocji. Ćwiczenia relaksacyjne i medytacyjne można wykorzystać do wzmacniania wielu cech osobowych, tj. odporność psychiczna, optymistyczne nastawienie do życia, życzliwość czy wytrwałość. Stres niszczy w nas pozytywny wizerunek. Trzeba pamiętać, że podstawową właściwością, od której zależy wiele innych jest szacunek do siebie, który wyznacza sposób życia: jak myślisz, działasz, czujesz się ze sobą i z innymi ludźmi. Pozytywne uczucia i dobre stosunki z innymi pomagają w zwiększeniu szacunku do siebie.