1.57. Formy ochrony przyrody w Polsce Opracowała Bożena Smolik Konsultant Arleta Poręba-Konopczyńska

Przyrodnicze skarby Polski uznawane są za wyjątkowe, szczególnie na tle przyrody Europy zachodniej. Dzięki temu, że Polska jest krajem nizinnym i znajduje się w strefie klimatu umiarkowanego, a rozwój ekonomiczny przebiegał tu znacznie wolniej niż w krajach zachodnioeuropejskich, może się ona szczycić ogromną różnorodnością krajobrazu i bogactwem biocenoz.

Zadaniem władz każdego państwa jest objęcie ochroną prawną najcenniejszych elementów środowiska naturalnego. Formy ochrony przyrody w Polsce dostosowane do regulacji UE ustala Ustawa z 16 kwietnia 2004 r. „O ochronie przyrody” z późniejszymi zmianami.

Ustawa o ochronie przyrody z dnia 16 kwietnia 2004 roku precyzuje na czym polega ochrona przyrody. W rozumieniu tejże ustawy ochrona przyrody polega na zachowaniu  zrównoważonym użytkowaniu oraz odnawianiu zasobów, tworów i składników przyrody, tj: dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów; roślin, zwierząt i grzybów objętych ochroną gatunkową; zwierząt prowadzących wędrowny tryb życia; siedlisk przyrodniczych; siedlisk zagrożonych wyginięciem, rzadkich i chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów; tworów przyrody żywej i nieożywionej oraz kopalnych szczątków roślin i zwierząt; krajobrazu; zieleni w miastach i wsiach; zadrzewień.

Główne cele ochrony przyrody utrzymanie procesów ekologicznych i stabilności ekosystemów; zachowanie różnorodności biologicznej; zachowanie dziedzictwa geologicznego i paleontologicznego; zapewnienie ciągłości istnienia gatunków roślin, zwierząt i grzybów, wraz z ich siedliskami, przez ich utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony; ochrona walorów krajobrazowych, zieleni w miastach i wsiach oraz zadrzewień; utrzymywanie lub przywracanie do właściwego stanu ochrony siedlisk przyrodniczych, a także pozostałych zasobów, tworów i składników przyrody; kształtowanie właściwych postaw człowieka wobec przyrody przez edukację, informowanie i promocję w dziedzinie ochrony przyrody.

Prawne formy ochrony przyrody w Polsce parki narodowe; rezerwaty przyrody; parki krajobrazowe; obszary chronionego krajobrazu; obszary Natura 2000; pomniki przyrody; stanowiska dokumentacyjne; użytki ekologiczne; zespoły przyrodniczo-krajobrazowe; ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów.

Parki narodowe  W strategii ochrony przyrody w Polsce na najwyższym  szczeblu drabiny stoją parki narodowe. Obecnie mamy 23 parki narodowe, które zajmują 3145 km2 czyli ok. 1% powierzchni kraju. Głównym zadaniem parków narodowych jest ochrona szczególnie ważnych, naturalnych lub zbliżonych do naturalnych ekosystemów, wyjątkowych ze względów naukowych, dydaktycznych, społecznych i kulturowych. Istotnym kryterium jest także wielkość, bo aby dany obszar mógł zostać parkiem narodowym musi mieć powierzchnię co najmniej 1000 ha. Na terenie parku ochronie podlega cała przyroda, a wokół parku utworzona jest otulina, zabezpieczająca jego obszar przed szkodliwym działaniem czynników zewnętrznych. Zadaniem pośrednim parku są funkcje dydaktyczne i wychowawcze.

Lokalizacja parków narodowych

W parku narodowym . . . Wybierając się do Parku Narodowego musimy pamiętać, że obowiązują nas pewne zasady. Nie możemy poruszać się po szlakach innych, niż wyznaczone. Jeżeli wybieramy się wycieczką, „czy większą grupą” powinniśmy zwiedzać park pod kierunkiem wykwalifikowanych przewodników. Zabronione jest zakłócanie ciszy, zaśmiecanie i zanieczyszczanie wód, zrywanie roślin, niszczenie drzew, niszczenie skał, łowienie ryb, palenie ognisk a także wprowadzanie psów. Warto pamiętać, że pracownicy parku jak i członkowie Straży Ochrony Przyrody mogą nas legitymować i ukarać grzywną w postaci mandatu.

Rezerwaty Nie wszystkie ważne przyrodniczo miejsca w kraju daje się objąć statusem parków narodowych ze względu na zbyt mały obszar. Rezerwat przyrody obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi. Na terenie rezerwatu chroniona jest cała przyroda lub jej wybrane składniki. W rezerwatach ścisłych ochrona polega na całkowitym wykluczeniu ingerencji człowieka. Rezerwaty są formą szczególną gdyż, mogą wchodzić w skład większych terytorialnie parków narodowych lub stojących niżej w strategii ochrony przyrody: parków krajobrazowych lub obszarów chronionego krajobrazu.

Rodzaje rezerwatów leśny wodny stepowy słonoroślowy faunistyczny florystyczny torfowiskowy przyrody nieożywionej krajobrazowy Rezerwat torfowiskowy

Obiekty chronione w powiecie gorzowskim znajdziesz na tej stronie http://www.google.pl/imgres?imgurl=http://www.przyroda.powiatgorzowski.pl/grafika/rpbc_plan.gif&imgrefurl=http://www.przyroda.powiatgorzowski.pl/rpbc.html&usg=__MwTQsl8RnSQX9nc9B9RQ-VnLA_E=&h=156&w=430&sz=20&hl=pl&start=11&sig2=cmmrKpahzLaUov1et9qvRw&itbs=1&tbnid=v9xE4_4MT2NLUM:&tbnh=46&tbnw=126&prev=/images%3Fq%3Drezerwat%2Bprzyrody%2Bw%2Blubuskim%26hl%3Dpl%26client%3Dfirefox-a%26rls%3Dorg.mozilla:pl:official%26gbv%3D2%26tbs%3Disch:1&ei=lvEATN6-For6_AbxqI3JBQ

Rezerwat Przyrody Zdroiskie Buki

Rezerwat Wilanów i Rzeka Przyłężek

Rezerwat Bogdanieckie Cisy

Parki krajobrazowe Parki Krajobrazowe to twory terytorialne o zadaniach podobnych do parku narodowego i rezerwatu z tą jednak różnicą, że na ich terenie prowadzić można działalność gospodarczą i rolniczą, a ochronie podlegają tutaj zarówno walory przyrodnicze jak i krajobraz kulturowy.   Obecnie parki krajobrazowe stanowią około 8% powierzchni Polski. 

Parki krajobrazowe województwa lubuskiego Barlinecko-Gorzowski Park Krajobrazowy Pszczewski Park Krajobrazowy Park Krajobrazowy Ujście Warty Łagowski Park Krajobrazowy Gryżyński Park Krajobrazowy Park Krajobrazowy Łuk Mużakowa Przemęcki Park Krajobrazowy

Należy przestrzegać następujących zakazów: Na terenie parku krajobrazowego mogą znajdować się wyróżnione obszary (np. rezerwaty przyrody, użytki ekologiczne) lub inne obiekty (np. pomniki przyrody) objęte ściślejszą formą ochrony. Obszar parku jest dostępny dla odwiedzających w  znacznie większej części niż w  przypadku parków narodowych, jednak i  tu obowiązują indywidualne przepisy i  warunki udostępniania części parku dla potrzeb turystyki. Należy przestrzegać następujących zakazów: zakaz umyślnego zabijania dziko występujących zwierząt, z  wyjątkiem amatorskiego połowu ryb, zakaz niszczenia nor zwierząt, legowisk, innych schronień i  miejsc rozrodu oraz tarlisk i  złożonej ikry, zakaz likwidowania i  niszczenia zadrzewień śródpolnych, przydrożnych i nadwodnych, zakaz używania łodzi motorowych i  innego sprzętu motorowego na otwartych zbiornikach wodnych, zakaz organizowania rajdów motorowych i  samochodowych.

Obszary chronionego krajobrazu Obszary chronionego krajobrazu obejmują większe powierzchnie odznaczające się mało zniekształconym środowiskiem, o zachowanej równowadze ekologicznej i wysokich walorach krajobrazu naturalnego. Obejmują często doliny rzek, kompleksy leśne spełniając rolę korytarzy ekologicznych między obszarami chronionymi - tworząc w ten sposób system obszarów chronionych. Doświadczenia ostatnich lat uczą, że ochrona przyrody jest skuteczna jeśli działania wokół niej podjęte prowadzone są systemowo, w myśl zasady: „myśleć globalnie, działać lokalnie. Ochrona przyrody poprzez formy ochrony przyrody winna uwzględniać wzajemne oddziaływanie obszarów objętych ochroną, umożliwiając zachowanie bioróżnorodności biologicznej.

Ochrona gatunkowa Ochrona gatunkowa roślin, zwierząt i grzybów ma na celu zapewnienie przetrwania i właściwego stanu ochrony dziko występujących roślin, zwierząt i grzybów oraz ich siedlisk, gatunków rzadko występujących, endemicznych, podatnych na zagrożenia i zagrożonych wyginięciem oraz objętych ochroną na podstawie umów międzynarodowych, a także zachowanie różnorodności gatunkowej i genetycznej. Rozporządzenie to określa listę gatunków objętych ochroną, sposoby wykonywania ochrony oraz stosowane ograniczenia, zakazy i nakazy przewidziane odpowiednimi przepisami Organem nadającym status prawny ochrony gatunkowej jest Minister Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Decyzje dotyczące ochrony gatunkowej mogą być podjęte także w drodze rozporządzenia wojewody.

Ochrona gatunkowa zwierząt W odniesieniu do objętych ochroną gatunkową zwierząt zabrania się: zabijania, preparowania, płoszenia, odłowu i przetrzymywania w niewoli, umyślnego niszczenia ich gniazd, nor, legowisk i żeremi, niszczenia jaj, osobników młodocianych i innych form rozwojowych (szczególnie kijanek, larw, poczwarek i piskląt), fotografowania i filmowania w okresie rozrodu i wychowu młodych w ich ostojach i miejscach rozrodu,. wszelkich form handlu żywymi lub martwymi osobnikami, wwożenia lub wywożenia poza granice kraju.

Łabędź krzykliwy Rybołów Błotniak stawowy Orzeł bielik

Ochrona gatunkowa roślin W stosunku do roślin znajdujących się pod ochroną ścisłą (całkowitą) obowiązuje zakaz: umyślnego niszczenia, zrywania, ścinania oraz pozyskiwania z naturalnych miejsc występowania, handlu, przenoszenia i wywożenia za granicę zarówno w stanie świeżym, jak i suszonym, W przypadku roślin objętych ochroną częściową możliwe jest ich pozyskanie w określonych ilościach i miejscach, m.in. dla celów leczniczych i gospodarczych.

Cis pospolity Konwalia majowa Mikołajek nadmorski

Pomniki przyrody Za pomniki przyrody można uznać pojedyncze twory przyrody żywej i nieożywionej lub ich skupienia o szczególnej wartości naukowej, kulturowej, historyczno- pamiątkowej czy krajobrazowej oraz odznaczające się indywidualnymi cechami, wyróżniającymi je wśród innych tworów. Pomniki przyrody są ważnym elementem składowym krajobrazu; podnoszą jego piękno, zwiększają różnorodność, często związane są z wydarzeniami historycznymi, lokalnymi podaniami lub wybitną postacią historyczną. Głównymi kryteriami uznania za pomnik przyrody są: sędziwy wiek, niespotykane kształty, okazałe rozmiary drzew, krzewów lub ich grup (głównie gatunków rodzimych, rzadziej obcych), wielkość głazów narzutowych, rzadkość zjawiska lub gatunku.

Użytki ekologiczne Są to zasługujące na ochronę pozostałości ekosystemów, mających znaczenie dla zachowania unikatowych zasobów i typów środowisk : naturalne zbiorniki wodne, śródpolne i śródleśne "oczka wodne", kępy drzew i krzewów, bagna, torfowiska, obszary nie użytkowanej roślinności, wydmy, starorzecza, wychodnie skalne, skarpy, kamieńce, siedliska przyrodnicze oraz stanowiska rzadkich lub chronionych gatunków roślin, zwierząt i grzybów, ich ostoje oraz miejsca rozmnażania lub miejsca sezonowego przebywania."

Zespoły przyrodniczo - krajobrazowe Są to obszary wyznaczone w celu ochrony wyjątkowych cennych fragmentów krajobrazu naturalnego i kulturowego dla zachowania ich wartości estetycznych.

Stanowiska dokumentacyjne Są to miejsca występowania formacji geologicznych, nagromadzeń skamieniałości lub tworów mineralnych lub fragment eksploatowanych i nieczynnych wyrobisk powierzchniowych.

Natura 2000 Wraz z akcesją Polski do Unii Europejskiej, pojawiła się nowa forma ochrony przyrody Europejska Sieć Natura 2000. W jej skład wchodzą dwa typy obszarów: 1. obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) 2. specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) System obszarów chronionych Natura 2000 działa równolegle z siecią obszarów chronionych i wzmacnia prawne reżimy ochronne zgodnie z ustawodawstwem Unii Europejskiej.

Rezerwaty biosfery Rezerwaty biosfery to obszary chronione o znaczeniu międzynarodowym. Rezerwaty biosfery, to obszary unikatowe w skali świata, zawierające niepowtarzalne walory geologiczne, rzeźby terenu, flory lub fauny itp., wpisane na listę przez Międzynarodową Radę Koordynacyjną Programu UNESCO MaB Lista Światowego Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO Białowieski Park Narodowy, Babiogórski Park Narodowy, Słowiński Park Narodowy, Rezerwat Jezioro Łuknajno, Tatrzański Park Narodowy, Karkonoski Park Narodowy, Bieszczadzki Park Narodowy (Karpaty Wschodnie), Kampinoski Park Narodowy, Poleski Park Narodowy (Polesie Zachodnie).

TATRZAŃSKI REZERWAT BIOSFERY

Obszary chronione o znaczeniu międzynarodowym W ramach Konwencji Ramsarskiej, ochronie podlegają następujące tereny wodno-błotne:  Rezerwat Jezioro Łuknajno, Rezerwat Jezioro Karaś, Rezerwat Jezioro Siedmiu Wysp, Rezerwat Świdwie, Rezerwat Słońsk, Biebrzański Park Narodowy, Rezerwat Stawy Milickie, Słowiński Park Narodowy.

Zadania Wymień formy ochrony przyrody. Co wyróżnia pomnik przyrody? Wymień cztery zasady zachowania się na terenie parku narodowego. W jaki sposób oznakowane są rezerwaty biosfery? Podaj dwa główne założenia projektu Natura 2000.

Źródła Z.Sendecka i wsp., Vademecum.Biologia, Operon 2009 M. Kłyś,K.Żbikowska-Zdun, Biologia, Nowa Era,1994 B.Gulewicz, Biologia,ABC,1998 B.Klimuszko, Biologia,Żak, 2004 J.Loritz-Dobrowolska i wsp., Biologia,Operon,2007