Natalia Małecka-Drozd Instytut Archeologii UJ

Mastaba nr 3035 w Sakkarze Hemaka (panowanie Dena, I dynastia) Piramida króla Unisa (Wenisa) – koniec V dynastii

Pismo ideograficzno- fonetyczne : znaki odpowiadające całym słowom (logogramy, ideogramy), np. znaki odpowiadające całym słowom (logogramy, ideogramy), np. pr „dom”, re „słońce”; znaki odpowiadające fonetycznej wartości poszczególnych sylab, np. mer, maa, cha ; znaki odpowiadające fonetycznej wartości poszczególnych sylab, np. mer, maa, cha ; znaki odpowiadające fonetycznej wartości pojedynczych głosek np. i, q, f, n. znaki odpowiadające fonetycznej wartości pojedynczych głosek np. i, q, f, n. determinatywy. determinatywy. Kombinacja różnych znaków, stosowanych zamiennie. Od prawej do lewej, od góry do dołu.

Hieroglify Hieratyka Demotyka

Jean-FrancaisChampollion1822 Kamień z Rosetty 2 lipca 1798 Hołd kapłanów egipskich dla króla Ptolemeusza V w 196 r.p.n.e.

 LIRYKA – hymny, pieśni, ody.  EPIKA – baśń, opowiadanie, powieść, mit, autobiografie, listy. Teksty religijne oraz świeckie (prywatne i oficjalne).

 Annały królewskie m.in. Kamień z Palermo, lista z Abydos.  Dekrety królewskie m.in. edykt Ramzesa III.  Dokumenty podatkowe.  Archiwa świątynne – zapis czynności kultowych, zmian personelu, dochodów i wydatków świątyni.

 Herchuf – czasy VI dynastii: „Przybyłem tu z mojego miasta, Wyszedłem z mojego nomu, zbudowałem dom, ustawiłem [jego] drzwi, wykopałem sadzawkę, zasadziłem sykomory, Król chwalił mnie. Mój ojciec uczynił dla mnie testament. Byłem godny zaufania, [byłem] ukochanym swego ojca, wychwalanym przez matkę, którego kochali wszyscy bracia. Dałem chleb głodnemu, ubranie nagiemu, zapewniłem przeprawę temu, który swej łodzi nie posiadał.”  Ahmose, syne Ebany – XVIII dynastia: „Następnie, gdy założyłem rodzinę, zwerbowano mnie na pokład ‘ Północy’ ze względu na moje męstwo. Towarzyszyłem wówczas mojemu władcy – oby żył w szczęściu i zdrowiu – pieszo, gdy on jechał na rydwanie. Oblegliśmy potem miasto Awaris: dałem dowody męstwa jako piechur w obecności Jego Majestatu. Zostałem wtedy przydzielony do okrętu ‘ Chwała Memfis ’. Walczyliśmy na wodzie w Pedżku koło Awaris. Zdobyłem jeden okręt i jedną rękę.”

 Charakterystyczne dla Egiptu gatunki literackie;  Rozkwit w Średnim Państwie, późniejsza kontynuacja;  Lamentacje – opisują nieszczęścia I Okresu Przejściowego – głód, niestabilność polityczną itp. Są panegirykami królów XII dynastii, więc mają charakter polityczny. Najważniejsze utwory: Dialog Ipuwera z Panem Wszechrzeczy ( Napomnia Ipuwera, Lament Ipuwera, Przestrogi Mędrca ), Proroctwo Nefertiego, Dialog człowieka zmęczonego życiem z własną duszą. Odbiciem tej tradycji jest Księga Koheleta w Starym Testamencie.  „Strażnicy mówią: ‘chodźmy plądrować!’ […] Pracz odmawia noszenia swych ciężarów. Ptasznicy sprawili szyki bojowe. […] Mieszkańcy Delty noszą tarcze. […] Człowiek patrzy na swojego syna jak na wroga. […] Człek cnotliwy wkłada żałobę z powodu tego, co stało się w kraju. […] Plemiona pustynne stały się Egipcjanami. (…) Spójrz, zostały zrobione rzeczy, które nie zdarzały się przez długi czas w przeszłości; król został obalony przez motłoch. Spójrz, ten, którego pochowano jako sokoła, jest pozbawiony mar, a to, co kryła piramida jest puste. Spójrz, kraj spotkało to, że został pozbawiony króla przez kilku niepraworządnych ludzi.”

 Nauki – zbiory wskazań moralnych, przestróg i rad. Rozkwit gatunku nastąpił w czasach Średniego Państwa, ale kontynuowano go aż do końca cywilizacji faraońskiej.  Do tego nurtu nawiązuje Księga Przysłów.  Najstarsze są osadzone w czasach Starego Państwa np. Nauki dla wezyra Kagemniego (IV dynastia) czy Maksymy Ptahhotepa (V dynastia), choć spisane najpewniej później.  Często przyjmują formę nauk ojca dla syna lub mędrca dla swojego następcy na urzędzie.  Przynajmniej w części przypadków nauk związanych z konkretnymi postaciami historycznymi zostały one napisane dla podkreślenia ciągłości tradycji i poczucia moralnego zobowiązania wobec potomnych.  Najsłynniejsze (obok powyższych), to: Nauki dla Merirkare, Nauki króla Amenemhata dla jego syna Sezostrisa, Nauki ojca dla syna, Nauka lojalisty, Nauki Chetiego, czyli satyra na różne zawody, Nauki Aniego, Nauki Amenemope, Nauki Anchszeszonka itp.  „Nie chełp się swoją wiedzą: wypytuj nieświadomego tak, jak uczonego, nie można bowiem zbliżyć się do granicy sztuki i nie ma artysty obdarzonego doskonałością. Piękne słowo jest rzadsze niźli malachit, znaleźć go bowiem można i u niewolnic przy żarnie”.

 Niezwykle popularny gatunek od początku Średniego Państwa. Największe bestsellery były kopiowane przez następne tysiąclecia.  Opowiadania osadzone historycznie np. Opowieść Sinuheta, Zdobycie Joppe, Opowiadanie o czynach Totmesa III, Epos o Bitwie pod Kadesz, Wyprawa Wenamona.  Opowiadania realistyczne: Wymowny Wieśniak.  Częsty element magiczny: Opowiadanie o cudownych zdarzeniach, Rozbitek, Dwaj bracia, Książe zaklęty, Prawda i Kłamstwo, Arcykapłan i duch.  Opowiadania mitologiczne: Horus i Set, O wygubieniu ludzkości, O Re i Izydzie, Oko Słoneczne.

 Niespodziewany rozkwit poezji miłosnej w czasach Nowego Państwa.  Zachowany zarówno na papirusach (np. Papirus Harris 500 ), jak i ostrakach (fragmentach rozbitych naczyń lub fragmentach wapienia).  Kobieta jest nazywana siostrą, mężczyzna bratem.  Ten nurt poezji miał niewątpliwie wpływ na charakter starotestamentowej Pieśni nad Pieśniami. „(…)Usta mej siostry – pąk lotosu, Jej pierś – flakonik z wonnościami, Jej ramię – gałąź sykomory, Jej oko – czujne, choć zmrużone, A czoło jej – to potrzask z jodły.(…)” „Twoja miłość, której pragnę, (…) jest jak masło i miód. [Należy do mnie] Jak [najlepsze wonne maści] do ciał dostojników, Jak najpiękniejsze lniane szaty do ciał bogów, Jak kadzidło wdychane przez [Pana Wszechrzeczy]” „O nocy, czy nadchodzisz, Aby przeszkodzić mi w spotkaniu siostry? Czy jesteś kapłanem? Czyś jest prorokiem? Czy jesteś nosicielem mleka? Chcę przejść góry i przepłynąć morze z tą, Która jest niby gąska złapana w pułapkę Codziennie zlatująca z niebios. Zawsze będę szukał (…) siostry, Gdyż ona jest moim słodkim cierpieniem.”

Pieśni Harfiarza – cykl tekstów lirycznych ze ścian grobowców Jedne istoty przemijają, giną, Inne zajmują ich miejsce i trwają. Taj już się dzieje od czasów praojców, że i bogowie, który niegdyś żyli, dziś spoczywają w swoich piramidach. (…)” „A więc chroń swoje serce przed troskami i dobrze będzie ci, jak długo żyjesz, i dobrze będzie ci, jak długo żyjesz, Jeśli za głosem swoich pragnień pójdziesz. A więc pachnidłem wonnym głowę namaść I włóż na siebie muślinowe szaty […] Pomnażaj wszystko co dla ciebie dobre, Nie daj, by w tobie wygasły pragnienia[…] Bo dzień narzekań też przyjdzie do ciebie […] A więc radosnym czyń swój dzień I niech cię to nie znuży, Bo tam się skarbów nie zabiera, bo stamtąd się nie wraca.” Hymny ku chwale władcy: „Pozdrowienia tobie Chakaure, nasz- Horusie-boski-w-swych-Przemianach, Ten, który chroni kraj, rozszerza jego granice, Przygniatający obce kraje swą koroną Otaczający Oba Kraje czynami swych rąk, Obejmujący obce kraje siłą swych ramion (…) Jak wielki jest Pan tego miasta! On jest bogiem Re, inni włądcy ludzi są bez znaczenia. Jak wielki jest Pan tego miasta! Tak, on jest tamą zatrzymującą rzekę przed falą przypływu. Jak wielki jest Pan tego miasta! Tak, on jest chłodnym miejscem pozwalającym każdemu człowiekowi spać do świtu. (…)”

Hymny i psalmy do bóstw np. Wielki Hymn do Atona: „Ukazujesz się piękny na wschodnim widnokręgu niebios, nieżywy, któryś jest początkiem życia. […] Tyś jest Słońce, ty sięgasz aż po krańce świata i wiążesz je dla synaa swego umiłowanego […]” „Świat stworzyłeś według serca swego, ty jedyny, wraz z ludźmi, bydłem i wszelką zwierzyną, wszystkim co jest na ziemi […] Kraje Chor i Kusz i ziemię egipską umieszczasz na swoich miejscach i dajesz wszystko, czego im trzeba: mają jadło i czas ich życia jest policzony. Słowa ich różne, a także wygląd i barwa ich skóry jest różnorodna, tyś bowiem porozróżniał ludy. […]” „Świat się stał na twoje skinienie. Gdy wschodzisz – świat żyje, gdy zachodzisz – umiera. Ty sam jesteś czasem życia, a wszelkie istnienie pochodzi od ciebie.”

 Najstarsze teksty rytualne i magiczne związane z obrzędami pogrzebowymi.  Znany ze ścian piramid królewskich Starego Państwa.  Najstarszy przykład – piramida Unisa w Sakkara (ok p.n.e.).  Język (struktura, gramatyka) archaiczny już w czasach Starego Państwa.  Zamknięta całość, prawdopodobnie wcześniej funkcjonująca w postaci tradycji ustnej lub na nietrwałych materiałach.  Podział na ponad 1000 formuł magicznych, nie zawsze używano wszystkich: hymny sławiące bogów i faraona, zaklęcia przeciw niszczycielskim siłom, listy ofiar i modlitwy. Celem – bezpieczne przejście w Zaświaty oraz zapewnienie tam władcy bytu.  Z nich wywodzą się Teksty Sarkofagów i późniejsze Księgi Zaświatów.

Tzw. Hymn Kanibalistyczny: „Ponieważ król jest bogiem – najstarszym z najstarszych. Tysiące służą mu, setki składają mu ofiary. Dane jest mu przez Oriona, ojca bogów, pełnomocnictwo jako Wielka Moc. Król ponownie pojawia się na niebie i jest ukoronowany jako Pan Horyzontu. On połamał kręgosłupy, On zabrał serca bogów, On zjadł Czerwoną Koronę, On połknął Zieloną. Król karmi się płucami mędrców, On jest zadowolony z powodu żywienia się sercami i ich magią […] On raduje się, kiedy ich magia jest w jego brzuchu. Godność króla nie będą mu odebrane, Ponieważ on połknął rozum każdego boga. Czas życia króla to wieczność, jego ograniczeniem jest ciało. W tym swoim dostojeństwie, jeśli on pragnie, robi, jeśli on nienawidzi, nie robi, On, ten który jest na krańcach horyzontu na wieki. Zaprawdę, ich dusze są w brzuchu króla i ich duchy są w posiadaniu króla.”

 Funkcjonowały głównie w Średnim Państwie, pojawiają się pod koniec Starego.  Zapisywane na zewnątrz i wewnątrz drewnianych sarkofagów.  Zestaw zaklęć mających zapewnić zmarłemu dotarcie do Zaświatów i zapewnienie mu tam pożywienia (odbicie klęsk głodu I Okr. Przej.?).  Zmarły jest utożsamiany z Ozyrysem, bogiem odrodzenia i urodzaju.  Głównym bogiem jest Słońce – Re.  Pojawiają się pierwsze mapy Zaświatów, motyw popularny w następnej epoce – tzw. Księga Dwóch Dróg.

 Od Nowego Państwa funkcjonuje kilka grobowych – Księgi Podziemi.  Tzw. Księga Umarłych – Księga Wyjścia w Dzień – spadkobierca tradycji Tekstów Piramid i Sarkofagów, najpopularniejsza. Zaklęcia spisywane na papirusach i amuletach.  W grobowcach królewskich – Księga Amduat, czyli Księga Tego, Co Jest W Podziemiach oraz Księga Bram.  Inne: Księga Jaskiń, Księga Nieba, Księga Nut, Księga Nocy, Księga Dnia, Księga Niebiańskiej Krowy, Litania Słoneczna.

 Politeizm z wyraźną tendencją do monoteizmu;  Bóstwa generalnie antropomorficzne, ale o cechach zwierzęcych – w ikonografii objawi się to łączeniem postaci ludzkich i zwierzęcych;  Silny związek między bogami a osobą króla – w Starym Państwie boski władca, później syn najwyższego boga.  Grupowanie bóstw w triady oraz większe grupy, np. enneady.  Najważniejsze bóstwa w Egipcie tworzyły tzw. Wielką Enneadę.  Trzy główne wersje stworzenia świata.

 Odpowienik Prapagórka – Wyspa Płomieni.  Cechy Chaosu Nun jako bóstwa męskie i ich towarzyszki (żaby i węże).  Prawody, ciemność, nieskończoność, niewidzialność.  Wielkie Jajo, z którego wyłonił się Wielki Gęgacz – przerwał ciszę.  Pojawia się bóg-stwórca.

Stworzenie świata przez SŁOWO!

Monoteizm ??? Poł. XIV w.p.n.e.

J. Lipińska (red.) (2005) Tajemnice Papirusów, Ossolineum, Wrocław- Warszawa-Kraków M. Collier, B.Manley (1998) Jak czytać Hieroglify Egipskie?, Studio Astropsychologii, Kraków H. Owusu (2002) Symbole Egiptu, Kos, Katowice J. Lipińska, M. Marciniak (2006) Mitologia Starożytnego Egiptu, Auriga, Warszawa A. Krzemińska (2004) Miłość w starożytnym Egipcie, PIW, Warszawa S. Ikram (2003) Śmierć i pogrzeb w starożytnym Egipcie, PIW, Warszawa S. Morenz (1972) Bóg i człowiek w starożytnym Egipcie, PIW, Warszawa A. Niwiński (2001) Mity i symbole starożytnego Egiptu, Warszawa A. Niwiński (1993) Bóstwa, kulty i rytuały starożytnego Egiptu, Świat Książki, Warszawa G. Rachet (1994) Słownik cywlizacji egipskiej, przeł. J. Śliwa, Książnica, Katowice