Autor pracy: And ż elika Nowicka Nauczyciel sprawuj ą cy opiek ę : mgr Sylwia Wieleba Zespół Szkół im. Adama Naruszewicza w Janowie Podlaskim klasa: IIB LO

„Szlakiem wielkich twierdz kresowych na Ukrainie”

spis tre ś ci Chocim DubnoChocimDubno Kamieniec Podolski KrzemieniecKamieniec PodolskiKrzemieniec Mi ę dzybu ż OleskoMi ę dzybu żOlesko Podhorce Zbara żPodhorceZbara ż Łucko TrembowlaŁuckoTrembowla Buczacz BibliografiaBuczaczBibliografia

Chocim

Przypuszczalnie pod koniec XI wieku w Chocimiu istniała mała osada. W 1140 roku na przeciwległym, prawym brzegu Dniestru wzniesiona została drewniana forteczka nale żą ca do Ksi ę stwa Halickiego, by w 1199 r. przej ść pod władanie Ksi ę stwa Halicko-Woły ń skiego. W latach ksi ążę Daniel Halicki i jego syn Lew rozbudowali forteczk ę. Wzmocnili palisad ę i wykopali gł ę bok ą fos ę. W północnej cz ęś ci budowli wzniesiono nowe budynki. W roku 1340 resztka spalonej forteczki przej ę ta została przez mołdawskiego ksi ę cia Dragosa, lennika Królestwa W ę gier. Po 1375 roku ziemie te zostały pod wpływem Mołdawii. Dopiero pod rz ą dami mołdawskiego ksi ę cia Stefana III Wielkiego kamienna forteca została znacznie rozbudowana, m.in. wzniesiono kaplic ę od strony rzeki i gotycki pałac. Za jego kierunkiem powstały nowe ś ciany szerokie na 6 metrów i wysokie na 40 metrów, zbudowano tak ż e trzy wie ż e, gł ę bokie sutereny dla ż ołnierzy, a dziedziniec powi ę kszył si ę o 10 metrów. Od XIV do XVI wieku zamek słu ż ył jako rezydencja hospodarów - ksi ążą t mołdawskich. Im te ż zawdzi ę czamy obecny wygl ą d zamku.

Dziedziniec twierdzy był g ę sto zabudowany, jednak do naszych czasów zachowała si ę, oprócz pałacu, ledwie ś ciana pi ę trowego budynku, który przylegał do wschodniej ś ciany obronnej. W jego podziemiach znajdowało si ę gdzie ś wi ę zienie, gdzie zam ę czono wielu ludzi. Tutaj umierał, skazany na ś mier ć Andriej Borula – jeden z przywódców chłopskiego powstania w latach W ś redniowiecznej kronice zapisano, ż e „(…) odwieziono go do Chocimia do naczelnika miasta”, który kazał go ś ci ąć, a wszystkich jego stronników str ą ci ć ż ywcem ze ś ciany chocimskiego zamku

Dubno

Pierwsze wzmianki o Dubnie pochodz ą z ko ń ca XI wieku. Gród był wtedy centrum samodzielnego ksi ę stwa. W XIV stuleciu znalazł si ę w r ę kach polskich. Od ko ń ca XIV wieku władał nim mo ż ny ksi ążę cy ród Ostrogskich, potomków Gedymina i Ruryka. Konstanty Ostrogski, wojewoda kijowski i wła ś ciciel ogromnych dóbr ziemskich na Wołyniu i Ukrainie, w wieku XV wybudował w Dubnie zamek- siedzib ę rodu. Gniazdo rodowe zostało rozbudowane przez potomków Konstantego w XVII wieku. Powstała wówczas nowoczesna bastionowa twierdza typu włoskiego, zało ż ona na planie trapezu. Pot ęż ne obwarowania, bastiony, fosa, mury obwodowe, oraz bagna i rozlewiska Ikwy czyniły zamek trudnym do zdobycia. Oczywi ś cie twierdza spełniała równie ż funkcje reprezentacyjne. Budynek mieszkalny postawiono na dziedzi ń cu od strony północnej. Lata ś wietno ś ci zamku trwały tak ż e w XVIII wieku, gdy dobra dubie ń skie przeszły we władanie rodziny Lubomirskich. Przebudowano wówczas twierdz ę na reprezentacyjn ą rezydencj ę. Pałac wzniesiono w oparciu o mury XVII-wiecznego budynku mieszkalnego. W XIX stuleciu pałac przeszedł na własno ść władz carskich i mocno podupadł. Dzieła zniszczenia dopełniły działania I i II wojny ś wiatowej.

A ż do pocz ą tku XX wieku zamek dubie ń ski nigdy nie został zdobyty szturmem. Dopiero podczas I wojny ś wiatowej wojska austro-w ę gierskie przy u ż yciu ci ęż kiej artylerii cz ęś ciowo zburzyły twierdz ę. Ostateczny cios zadała zamkowi Armia Czerwona. Po wyj ś ciu stacjonuj ą cych w zamku oddziałów, pozostała po nim prawdziwa ruina. Ruiny zamku przetrwały do 1934 roku, kiedy to polskie władze odbudowały go na nowo. Do 1939 r. w zamkowych pomieszczeniach mie ś ciły si ę ró ż ne urz ę dy: starostwo, s ą d, sejmik. Po wojnie znów stacjonowało w zamku wojsko i dopiero w 1986 roku budynek znalazł si ę w dyspozycji ministerstwa kultury. Od 1993 roku zamek wszedł w skład pa ń stwowego historyczno-kulturalnego rezerwatu miasta Dubno. Obecnie zamek dubie ń ski jest stopniowo odbudowywany i odnawiany. Na jego terenie działa muzeum i wystawy. Ta niezwykłej urody budowla fortyfikacyjna w pełni zasługuje na miano pomnika nie tylko ziemi rówie ń skiej, ale i całej Ukrainy W 1941 roku w zamku znajdowało si ę wi ę zienie NKWD. Tu ż po ataku III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941 Sowieci dokonali masakry wi ęź niów. Odkrycie ciał zamordowanych wywołało pogrom Ż ydów obwinianych o wspieranie komunizmu. Po 1945 roku władze ZSRR umie ś ciły na zamku koszary wojsk pancernych. Od 1991 roku ponownie udost ę pniono go do zwiedzania.

Legend ą owiana jest jedna z dwóch baszt dubie ń skiego zamku (od strony rzeki), która otrzymała imi ę „Beatka”. Jest ona jednym z symboli miasta. Legenda wyja ś nia, dlaczego tak wła ś nie t ę baszt ę nazwano: Wiosn ą 1577 roku na zamku trwały przygotowania do ś lubu ksi ę cia Sołomereckiego i niejakiej Beaty. Panna była krewn ą ksi ę cia Ostrogskiego. W tym czasie do Dubna dotarła straszna wiadomo ść, ż e przez dolin ę pod miasto niepostrze ż enie podeszli Tatarzy i tylko patrze ć, jak zaczn ą szturmowa ć zamek. Zapanowała panika. Ludzie nie wiedzieli jak blisko jest wróg i co wła ś ciwie nale ż y robi ć. Oczywi ś cie wie ść o rychłym napadzie Tatarów doszła i do wspomnianej wy ż ej Beaty. „Tatarzy? Nigdy o nich nie słyszałam. Co to za jedni? Jacy oni s ą ?” – dopytywała si ę ksi ęż niczka. Słu żą ca odpowiedziała jej prosto: "Tatarzy s ą gorsi od samego diabła". Beaty nie usatysfakcjonowała taka odpowied ź i postanowiła zobaczy ć ż ywego Tatarzyna na własne oczy.

Ksi ęż niczka postanowiła wej ść na bastion dubie ń skiego zamku i musiała ubłaga ć stra ż ników, aby jej na to pozwolili. Weszła na baszt ę i zobaczyła wojenny obóz Tatarów oraz ich przygotowania do ataku. Kiedy u ś wiadomiła sobie, ż e Tatarzy, to nie ż adne diabły tylko zwykli ludzie, postanowiła stawi ć im opór. Wzi ę ła do r ę ki bro ń i zacz ę ła wzywa ć ludzi do walki. Niestety, jak głosi legenda, poparł j ą tylko nadworny błazen. Mimo to Beata nie zrezygnowała. Weszła na bastion, pomodliła si ę, podeszła do armaty i kazała sługom wycelowa ć j ą w tatarski obóz. Potem własnor ę cznie podpaliła lont. Bóg wysłuchał jej modlitwy i kula armatnia trafiła prosto w namiot chana. Wszyscy milcz ą c patrzyli na to, co si ę stało. Na zamku panika jeszcze si ę nasiliła. Obro ń cy doszli do wniosku, ż e teraz Tatarzy z pewno ś ci ą wymorduj ą wszystkich mieszka ń ców i to ze szczególnym okrucie ń stwem. Nagle zdarzył si ę cud! Tatarzy uznali celny strzał za przestrog ę z nieba i zarz ą dzili odwrót. Zobaczywszy to, Beata nakazała kontynuowa ć przygotowania do ś lubu (dalej mo ż ecie sami pu ś ci ć wodze fantazji…). Od tej pory baszt ę poło ż on ą od strony rzeki Ikwy nazywaj ą Beatk ą.

Kamieniec Podolski

Kamieniec Podolski, poło ż ony nad Smotryczem (dopływ Dniestru) ze wzgl ę du na wyj ą tkow ą urod ę starej architektury został nazwany „perł ą na kamieniu”. Stare Miasto Kamie ń ca, twierdza oraz p ę tla rzeki tworz ą unikatowy układ przestrzenny. Zamek z XVI i XVII wieku nosi nazw ę „przedmurza chrze ś cija ń stwa- antemurale christianorum”, chroni ą cego krainy europejskie przed imperium osma ń skim. Z tego powodu Kamie ń cem interesował si ę tak ż e Rzym. Papie ż e po ś wi ę cali cz ęść ś wi ę topietrza na napraw ę murów i bro ń dla załogi. Zamek był wielokrotnie przebudowywany. W XVI wieku dokonano najpowa ż niejszej modernizacji pod kierunkiem Hioba Bretfusa, nadwornego architekta Zygmunta I Starego. Mimo pot ęż nych murów i baszt, Kamieniec nie był w stanie oprze ć si ę inwazji tureckiej w 1672 roku. Zamek i miasto zostały zdobyte. W ś ród bohaterów walk był był szlachcic podolski, pułkownik Jerzy Wołodyjowski, który zgin ą podczas kapitulacji twierdzy, gdy oficer artylerii Heyking spowodował wybuch prochu. Wydarzenia i zwi ą zane z nimi postaci przeszły do legendy i zostały uwiecznione przez Henryka Sienkiewicza w ostatniej cz ęś ci Trylogii.

Widok na Kamieniec Podolski,

Wa ż niejsze cz ęś ci zamku: -> Baszta Ró ż anka (rogowa), z inskrypcj ą "Wie ż a Krzesława, biskupa włocławskiego, którego własnym kosztem budowa zamku zako ń czona 1505” -> Baszta Papieska albo Julia ń ska, zbudowana w latach na koszt Juliusza II, ozdobiona jego rodzinnym herbem Della Rovere. ->Baszta Kołpak z około roku, ufundowana przez biskupa kamienieckiego Jakuba Buczackiego. Na południowej fasadzie wmurowano herb Buczackich Abdank. Zwana te ż Burgrabska. -> Baszta Łaskiego (Lacka, Biała), z fundacji prymasa Jana Łaskiego, ozdobiona herbem Korab -> Baszta Lanckoro ń ska z takim samym herbem. Wysoki sto ż kowy dach zbudowali Turcy po 1672 roku. -> Baszta T ę czy ń ska z XV wieku, z herbem Topór -> Brama Polska (Polna) z 1544, odbudowana przez Jana de Witte w > Baszta Dzienna - w niej od 1575 roku mie ś ciła si ę kaplica zamkowa ś w. Michała Archanioła, któr ą kazał tam urz ą dzi ć starosta kamieniecki Mikołaj Brzeski. -> Baszta Batorego (zwana te ż Baszt ą Rogat ą od kształtu dachu) -> Nowa Zachodnia Baszta z 1544 roku -> Nowa Wschodnia Baszta z 1544 roku - postawiona w miejscu Wie ż y Czarnej. -> Baszta Wodna z XV-XVIII wieku

„Wtem z ambony ozwało si ę warczenie b ę bna. Zdumieli si ę słuchacze. Ksi ą dz Kami ń ski za ś bił w b ę ben, jakby na trwog ę ; nagle urwał i nastała cisza ś miertelna. Poczym warczenie ozwało si ę po raz drugi, trzeci; nagle ksi ą dz Kami ń ski cisn ą ł pałeczki na podłog ę ko ś cieln ą, podniósł obie r ę ce w gór ę i zawołał: — Panie pułkowniku Wołodyjowski! Odpowiedział mu krzyk spazmatyczny Basi. W ko ś ciele uczyniło si ę po prostu straszno. Pan Zagłoba podniósł si ę i na w spółk ę z panem Muszalskim wynie ś li omdlał ą niewiast ę z ko ś cioła. Tymczasem ksi ą dz wołał dalej: — Dla Boga, panie Wołodyjowski! Larum graj ą ! Wojna! Nieprzyjaciel w granicach! A ty si ę nie zrywasz! Szabli nie chwytasz? Na ko ń nie siadasz? Co si ę stało z tob ą, ż ołnierzu? Zali ś swej dawnej przepomniał cnoty, ż e nas samych w ż alu jeno i trwodze zostawiasz? Wezbrały rycerskie piersi i płacz powszechny zerwał si ę w ko ś ciele, i zrywał si ę jeszcze kilkakrotnie, gdy ksi ą dz cnot ę, miło ść ojczyzny i m ę stwo zmarłego wysławiał, a i kaznodziej ę porwały własne słowa. Twarz mu pobladła, czoło okryło si ę potem, głos dr ż ał. Uniósł go ż al nad zmarłym rycerzem, ż al nad Kamie ń cem, ż al nad zgn ę bion ą r ę koma wyznawców ksi ęż yca Rzecz ą pospolit ą, i tak ą wreszcie ko ń czył swoj ą mow ę modlitw ą : — Ko ś cioły, o Panie, zmieni ą na meczety i Koran ś piewa ć b ę d ą tam, gdzie ś my dotychczas Ewangeli ę ś piewali. Pogr ąż yłe ś nas, Panie, odwróciłe ś od nas oblicze Twoje i w moc spro ś nemu Turczynowi nas podałe ś. Niezbadane Twoje wyroki, lecz kto, o Panie, teraz opór mu stawi?” Henryk Sienkiewicz, Potop

Krzemieniec

W XII wieku wzniesiono tu drewniany gród ksi ążą t ruskich, których drewniane umocnienia zast ą piono murowanymi w XIII-XIV wieku. Zamek ufortyfikowany był na tyle silnie, ż e w roku 1226 nie mógł go zdoby ć król Andrzej W ę gierski, a w 1241 Tatarzy. W 1321 roku Krzemieniec wraz z Łuckiem znalazł si ę pod panowaniem Litwy, pó ź niej Polski jako siedziba starostwa grodowego w województwie woły ń skim. W latach wi ę ziony tu był przez ksi ę cia Witolda jego kuzyn Ś widrygiełło za sprzymierzanie si ę w czasie Wielkiej wojny z Krzy ż akami przeciwko Jagielle i Witoldowi. Uwi ę zienie nie było ci ęż kie i zarz ą dzaj ą cy zamkiem zbieg krzy ż acki Konrad z Falkenbergu pozwalał Ś widrygielle przyjmowa ć go ś ci, spo ś ród których ksi ążę ta Daszko Ostrogski i Aleksander Nos postanowili pomóc Ś widrygielle w ucieczce. Wysłali dwóch ludzi, którzy weszli w skład załogi zamkowej i w nocy 24 marca 1418 otworzyli bramy zamku, do którego wdarło si ę 500 ludzi ksi ę cia Ostrogskiego. Wymordowano cał ą załog ę, w tym broni ą cego si ę z mieczem w r ę ku Konrada z Falkenbergu. W 1536 roku starostwo krzemienieckie otrzymała od m ęż a Zygmunta Starego królowa Bona i z jej inicjatywy dokonano przebudowy zamku na renesansowy i wzmocniono umocnienia. W okresie pó ź niejszym zamek nale ż ał do kolejnych królów polskich. W pa ź dzierniku 1648 roku po 6-tygodniowym obl ęż eniu pułkownik kozacki Maksym Krzywonos zdobył zamek i zburzył go. Nie odbudowany zamek popadł w ruin ę, któr ą pozostaje do dzi ś.

„Tam stoi góra, Bony ochrzczona imieniem. Wi ę ksza nad inne – miastu panuj ą ca cieniem; Stary pos ę pny zamek, który czołem trzyma. Ró ż ne przybiera kształty – chmur łamany wirem; I w dzie ń strzelnic bł ę kitnych spogl ą da oczyma, A w nocy jak korona, kryta ż alu kirem...” Juliusz Słowacki

Mi ę dzybu ż

Pierwsza wzmianka o zamku pojawiła si ę w Latopisie Ipatiewskim w 1146 roku. Ju ż wówczas był on nie ź le umocniony. Zbudowany w strategicznym punkcie, którego znaczenie wzrosło gdy znalazł si ę on w r ę kach najpierw wielkoksi ążę cych litewskich, a nast ę pnie polskich. Pó ź niej, według ź ródeł ukrai ń skich, do Ziemi Bołochowskiej, głównym zaj ę ciem mieszka ń ców której było rolnictwo. To ich oskar ż ał i chciał ukara ć ksi ążę Danyło za zdrad ę. Zarzucał im, ż e gdy znale ź li si ę w jarzmie tatarsko - mongolskim, to… karmili naje ź d ź ców. W obronie rolników stan ą ł podobno legendarny pie ś niarz Mitus odmawiaj ą c na znak protestu opiewania osi ą gni ęć ksi ę cia. Według zapisów niektórych kronikarzy, zapłacił za to głow ą. Mi ę dzybu ż nie obronił si ę przed najazdem Złotej Ordy w 1241 roku, ale po nim został odbudowany i dodatkowo umocniony. Ziemie te, oraz okoliczne grody, zdobył na pocz ą tku XIII w. Wielki Ksi ąż e Litewski Olgierd. I przekazał w 1331 roku swoim synowcom, ksi ążę tom Koriatowiczom. To oni wznie ś li na miejscu drewnianego, obronny zameczek kamienny. Po przył ą czeniu Podola do Polski, stał si ę on twierdz ą królewsk ą.

W połowie XVI wieku mi ę dzybu ż ska twierdza stała si ę własno ś ci ą mo ż nego rodu Sieniawskich, który wydał wielu ludzi zasłu ż onych dla kraju i sprawuj ą cych w nim wysokie urz ę dy. Hetman Mikołaj Sieniawski tak rozbudował i umocnił zamek, ż e zdołał go, z niewielk ą załog ą, obroni ć w 1566 roku przed obl ęż eniem licznej tatarskiej ordy. Poczynaj ą c od 1648 roku, przez kilkana ś cie lat zamek znajdował si ę w r ę kach kozaków Bohdana Chmielnickiego i jego dowódców. W dziejach twierdzy odnotowano równie ż epizod zwi ą zany z siedmiogrodzkim ksi ę ciem G ő rgym (Jerzym) II Rakoczym, który w nim schronił si ę po kl ę sce zadanej mu w 1656 r. przez hetmana Stefana Czarnieckiego. Inny epizod dotyczy kozackiego hetmana Petra Doroszenki. W 1666 roku poddał si ę on tureckiemu sułtanowi maj ą c nadziej ę utworzy ć pod jego protektoratem niezale ż n ą od Rosji (i Polski) Ukrain ę. Twierdz ę udało si ę jednak wówczas obroni ć Polakom przed obl ęż eniem turecko-tatarsko-kozackim. Dopiero po traktacie buczackim w 1671 roku, gdy Polska musiała na 29 lat odda ć Turkom Kamieniec Podolski i kawał ziem na lewym brzegu Dniestru, orda tatarska chana Mengli-Giereja wspólnie z Kozakami Doroszenki, zaj ę ła, prawdopodobnie w lecie 1672 roku, tak ż e Mi ę dzybu ż. Władaj ą cy nim Turcy zd ąż yli zbudowa ć meczet oraz powi ę kszy ć i ozdobi ć w stylu wschodnim zamek. Zwyci ę stwo wiede ń skie Jana III Sobieskiego zmieniło sytuacj ę równie ż na polskich kresach. Sieniawscy wrócili na zamek

To tu przez wiele lat mieszkał, działał i zmarł twórca chasydyzmu, cudotwórca i uzdrawiacz, cadyk Izrael Ben Elizer ( ) nazywany Baal Szem Tow - Panem Dobrego Imienia. I urodził si ę jego prawnuk, inny sławny chasydzki cadyk, Nachman z Bracławia ( ). Dzi ś Mi ę dzybu ż jest zapyział ą, niespełna 2-tysi ę czn ą osad ą typu miejskiego. Jej najwi ę ksz ą atrakcj ą s ą zakonserwowane ruiny (zamek bardzo ucierpiał podczas obu wojen ś wiatowych) twierdzy przekształconej w muzeum. Zajmuje ona 1365 m², mury otaczaj ą ce j ą dookoła si ę gaj ą wysoko ś ci 21 metrów. Zachowała si ę równie ż brama twierdzy. A wewn ą trz ruiny XVI- wiecznego pałacu w południowo zachodniej cz ęś ci oraz kaplicy zbudowanej w 1586 roku przez Rafała Sieniawskiego, kasztelana kamienieckiego. Po rozsypaniu si ę ze staro ś ci i rozebraniu drewnianego ko ś cioła w mie ś cie, pełniła ona przez pewien czas, do 1632 r. tj. zbudowania nowego, kamiennego, funkcj ę ko ś cioła parafialnego. Równie ż ten ko ś ciół p.w. ś w. Trójcy wzniesiony w pobli ż u twierdzy ze ś rodków Hieronima Sieniawskiego, jest w ruinie.

„…Stare zamczysko, niesko ń czone lochy, stercz ą ce po ś ród niedost ę pnych moczarów zwalisko zamku Rakowieckiego, wywarły na umysł mój niezatarte wra ż enie, tak, ż e ju ż w dwunastym roku ż ycia, uczuwszy przypływ poetycznego usposobienia, pierwszy wiersz po ś wi ę ciłem murom Sieniawskich i Czartoryskich.” Leonard Sowi ń ski

Olesko

Oleski zamek wybudowano na przełomie XVI i XVII wieku. Mury wzniesiono na planie owalu. Gruntowna przebudowa nast ą piła w latach osiemdziesi ą tych XVII wieku na zlecenie Jana III Sobieskiego. Do niewielkiego dziedzi ń ca wiedzie brama z baszt ą. Do ść obszerny budynek zamkowy ma dwa pi ę tra. Nad wej ś ciem znajduje si ę kartusz herbowy z herbem Sobieskich- Janina. Obecnie w odrestaurowanych pomieszczeniach działa filia Lwowskiej Galerii sztuki, gdzie s ą prezentowane miedzy innymi płótna batalistyczne upami ę tniaj ą ce wielkie zwyci ę stwa Jana III Sobieskiego i jego pradziada, hetmana Stanisława Ż ółkiewskiego. „ Zdumiewa widok wyniosłego wzgórza, które niczym nie ł ą czy si ę z otoczeniem i sprawia wra ż enie albo oderwanej sk ą d ś masy ziemi, albo dzieła r ą k ludzkich. Wła ś nie na jego szczycie zbudowany został zamek, jak gdyby goł ę bnik. Wszyscy te ż mniemaj ą, ż e to wzniesienie jest jednym ze staro ż ytnych grobowców wojennych, które armie rzymskie wznosiły swej starszy ź nie na głównych drogach, albo w godnych uwagi miejscach”. Dworzanin Marii Kazimiery i Jana III Sobieskiego – Francois Paulin Dalairc o Olesku

W zamku urodził si ę wybitny polski król Jan III Sobieski. Co ciekawe, matka przyszłego króla była Rusink ą, to jest Ukraink ą. Mówi ą, ż e swojego ukrai ń skiego pochodzenia król nigdy nie ukrywał, ani si ę go nie wstydził. O tym, ż e b ę dzie z niego bardzo wa ż na figura zacz ę to mówi ć ju ż w dniu jego urodzin… W godzinie jego urodzin nad zamkiem oleskim rozszalała si ę straszliwa nawałnica. Zapadł absolutny mrok, który roz ś wietlały tylko o ś lepiaj ą ce błyskawice. Z nieba woda lała si ę strumieniami. Oszalałe ptaki zabijały si ę na szybach o ś wietlonych okien pałacu. A gdy nowo narodzonego chłopca po obmyciu z wód porodowych poło ż ono na kamiennym stole w wyło ż onej perłowymi marmurami łazience, stała si ę rzecz szokuj ą ca. Stół, jak gdyby trafiony piorunem, p ę kł na dwie cz ęś ci. Poza tym pioruny biły tak cz ę sto i tak gło ś no, i ż podobno kilku domowników tej warowni ogłuchło. Wszyscy ś wiadkowie tego wydarzenia uznali, ż e urodził si ę niezwykły człowiek, o nieprzewidywalnej biografii. Zamkowy astrolog przepowiedział chłopcu przyszło ść, która miała zadziwi ć ś wiat. Historia miała to potwierdzi ć.

Pierwsze pisane wzmianki o zamku w Olecku s ą datowane na 1327 rok, kiedy to przeszedł we władanie Jurija, syna mazowieckiego ksi ę cia Trojdena i rosyjskiej ksi ęż ny Marii. Wzniesienie, na którym zbudowano zamek, było podstaw ą umocnie ń. Ni ż ej, na zboczu góry, przechodził pier ś cieniem wał z cz ę stokołem, a dalej – jeszcze jedna linia obrony wał z fos ą. Wzgórze otaczał podmokły, niedost ę pny równinny teren. Na szczycie wzniesiono mury obronne na planie owalu, o długo ś ci ok. 130 m. W 1605 r. zamek Oleski ze wszystkimi otaczaj ą cymi ziemiami i wsiami przeszedł w r ę ce wielkiego ukrai ń skiego magnata Iwana Daniłowicza. Był on typowym przedstawicielem feudalnych elit. Za wiano swojej pierwszej ż ony, Katarzyny Krasickiej, postanowił przebudowa ć zamek Olecki – zamieni ć ś redniowieczn ą twierdz ę w renesansowy pałac. Nieznany architekt (najprawdopodobniej Włoch Galeazzo Appiani), który kierował pracami na zamku, wypełnił postawione przed nim zadanie. Istniej ą ce pomieszczenia w wi ę kszo ś ci zostały, ale ozdobiono powierzchnie ś cian i baszt. W celu poł ą czenia budynków si ę gaj ą cych murów obronnych, zbudowano odkryte galerie w formie arkad. Okna na pi ę trze otrzymały kamienne ramy, a drzwi – portale. Nad bram ą i w portalach umieszczono herby wła ś cicieli zamku.

Zamek oleski cz ę sto zmieniał wła ś cicieli. Był w r ę kach najwi ę kszych polskich rodów magnackich: Koniecpolskich, Rzewuskich, Wi ś niowieckich, Sobieskich, Daniłowiczów. Tylko w XVII w. dobra oleskie zmieniały a ż 17-krotnie wła ś cicieli i w zale ż no ś ci od gospodarzy zamek raz si ę podnosił, to znów upadał. Kiedy w 1682 r. król Jan III Sobieski odwiedził miejsce swego urodzenia, zobaczył tam ogromne zaniedbania. Wówczas pod naciskiem ż ony, Marii Kazimiery, odkupił zamek i nie szcz ę dz ą c kosztów starannie go odbudował, a miastu dał prawo do pi ę ciu jarmarków. W 1920 roku, w czasie wojny polsko-bolszewickiej o zamek oleski otarła si ę id ą ca na Lwów osławiona armia konna Budionnego, której wyczyny znamy z opisu w ś wietnych "Dziennikach" Izaaka Babla. Na pami ą tk ę tych czasów w latach siedemdziesi ą tych XX wieku Rosjanie wznie ś li w pobli ż u majestatyczny, jeden z najpot ęż niejszych pomników utrzymanych w duchu socrealizmu, przedstawiaj ą cy je ź d ź ców armii Budionnego na galopuj ą cych koniach. Wydaje si ę, ż e twórcy tego pomnika inspirowali si ę dziełem Albrechta Dürera "Je ź d ź cy Apokalipsy". Na pomniku kawalerzy ś ci Budionnego p ę dz ą do przodu z niebywał ą ekspresj ą.

Herb na zamku

Do lat sze ść dziesi ą tych XX w. stał w ruinie. Nast ę pnie po remoncie w latach oddano go do dyspozycji Lwowskiej Galerii Sztuki i stworzono tam magazyny. W zamku oleskim przechowywane jest te ż niezwykłej urody popiersie Barbary Radziwiłłówny oraz pi ę kny renesansowy nagrobek Anny Sieniawskiej, przywieziony ze zniszczonej kaplicy w Brze ż anach. W czasach radzieckich zamek odrestaurowano i utworzono w nim muzeum-rezerwat architektoniczny „Zamek Oleski” oraz oddział Galerii Lwowskiej. W zamkowej galerii zebrano ponad 500 dzieł malarstwa, rze ź by i sztuki dekoracyjnej Zachodniej Ukrainy X- XVIII wieku. Warto te ż wspomnie ć, i ż w zamku w Olesku urodził si ę równie ż drugi król Polski Michał Wi ś niowiecki. W 1615 r. Adam Ż ółkiewski popełnił tu gło ś ne w Polsce samobójstwo z powodu nieszcz ęś liwej miło ś ci do Marii Daniłowiczówny. Ciekawostk ą jest fakt, i ż zamek w Olesku odegrał Taurogi w ekranizacji „Potopu”.

Podhorce

Zamek wybudowano w latach , na zlecenie Stanisława Koniecpolskiego dla uciech i smacznego odpoczynku po wojskowych trudach i Rzeczypospolitej zabawach (jak informował wła ś ciciel w memoriałach). Uwa ż a si ę, ż e zamek zaprojektował Andrzej del Aqua, którego dziełem była twierdza w Brodach. W 1648 zamek zaatakowali Kozacy: zniszczono tylko dolne tarasy ogrodu, zamek nie został zdobyty. W 1651 zamek powtórnie odparł najazd kozacki. Syn hetmana, Aleksander, rozbudował zamek i naprawił szkody, jakich budynek doznał w wyniku obl ęż e ń. Zamek nie doznał powa ż niejszych zniszcze ń w czasach najazdów tatarskich i wojen z Turkami. W 1682 Stanisław Koniecpolski (wnuk hetmana), b ę d ą c w podeszłym wieku i nie maj ą c potomków, przekazał Podhorce wraz z zamkiem Jakubowi Sobieskiemu. W 1687 Jakub Sobieski (wracaj ą c z wyprawy pod Kamieniec) przebywał w zamku i w tym samym roku go ś cił w nim rodziców. Dworzanin Jana III Sobieskiego, Daleyrac, pozostawił ciekawy opis ówczesnego zamku.

Po ś mierci Jana III Sobieskiego Podhorce wraz z Oleskiem odziedziczył Konstanty Sobieski. W 1718 sprzedał cz ęść maj ą tku. Nowym wła ś cicielem został Stanisław Mateusz Rzewuski, hetman wielki koronny. Po jego ś mierci w 1728 Podhorce odziedziczył Wacław Rzewuski. W roku 1754 Rzewuski został te ż wła ś cicielem Oleska. Od 1751 zamek w Podhorcach był ju ż stał ą siedzib ą Wacława, który mieszkał w nim ponad 30 lat. W tym czasie poj ą ł za ż on ę ks. Ann ę Lubomirsk ą, z któr ą miał kilkoro dzieci. W czasie pobytu w Podhorcach ochraniał Podole przed najazdem hajdamaków i przeprowadzał renowacj ę zamku. Dobudował m.in. drugie pi ę tro i zlecił budow ę ko ś cioła. Po 1779 ówczesny rz ą dca kilkakrotnie wystawił zasoby zamku na licytacj ę. Sprzedano mnóstwo bezcennych przedmiotów, w tym buław ę hetma ń sk ą i miedziane pokrycia dachów. Cz ęść kolekcji uratował Leon Rzewuski. Nie maj ą c potomków, w 1865 r. sprzedał zamek ks. Eustachemu Sanguszce, który udost ę pnił zamek dla zwiedzaj ą cych. W czasie I wojny ś wiatowej o zamek dbał burgrabia, M. Grabikowski. Armia rosyjska oszcz ę dziła korpus zamku, lecz wywiozła w gł ą b Rosji najcenniejsze przedmioty. W sierpniu 1915 r. w zamku ulokowano komend ę V korpusu austriacko-w ę gierskiego. Zamek znalazł si ę tym samym na linii frontu i groziło mu zniszczenie przez artyleri ę rosyjsk ą. Z rozkazu gen. Aleksieja Brusiłowa zamek oszcz ę dzono; został jednak ponownie ograbiony. Cz ęść cennych przedmiotów udało si ę wywie źć do Gumnisk. Ż ołnierze zdewastowali zamkowe wn ę trza. Niszczono boazeri ę, ś ciany, posadzki i stropy.

W czasie wojny polsko-radzieckiej ( ) pałac ucierpiał ponownie. Po wybuchu II wojny ś wiatowej ksi ążę Roman Sanguszko ewakuował cz ęść zbiorów z zamku w Podhorcach i Gumnisk. Konwój zdołał si ę przedosta ć do Rumunii, a zbiory dotarły a ż do São Paulo w Brazylii. Z cz ęś ci zbiorów podhoreckich powstała fundacja kulturalna port. Sociedade Sanguszko de Beneficência, która istnieje do dzisiaj. Po zaj ę ciu dawnego woj. tarnopolskiego przez ZSRR, w zamku urz ą dzono szpital gru ź liczy. W 1956 r. zamek spłon ą ł. W latach tu realizowano sceny filmu Potop odbywaj ą ce si ę na zamku Radziwiłłów w Kiejdanach. W 1997 przej ę ła go Lwowska Galeria Obrazów. W 2008 roku pałac znalazł si ę na nowojorskiej li ś cie World Monuments Watch jako jeden ze stu cennych zabytków na ś wiecie zagro ż onych zniszczeniem

Zbara ż

Zbara ż od 1434 roku był siedzib ą bogatego rodu kniaziów zbarskich, wywodz ą cych si ę z ruskich Korybutów. W 1474 roku knia ź Wasyl Nie ś wicki nie mog ą c obroni ć si ę przed Tatarami spłon ą ł w zamku z cał ą załog ą. Zamek odbudowano, ale w 1589 roku został znów zniszczony. Budow ę nowego zamku rozpocz ę to w 1620 roku. Zamek otoczony przez ziemne fortyfikacje, wykonane przy udziale Krzysztofa Arciszewskiego był nieskutecznie oblegany przez Kozaków w 1649 roku. Obl ęż enie to opisał Henryk Sienkiewicz w Ogniem i Mieczem. W czasie wojny z Turcj ą w sierpniu 1675 roku polska załoga odparła przy pomocy 30 dział dwa szturmy wojsk tureckich, po czym została zaatakowana od wewn ą trz przez chłopów, którzy schronili si ę w jego murach. Pod warunkiem oszcz ę dzenia ż ycia 2 sierpnia chłopi poddali zamek, lecz Turcy nie dotrzymali obietnicy i wszystkich wyr ż n ę li. Po odbiciu zamku ks. Dymitr Jerzy Wi ś niowiecki naprawił uszkodzenia.

W 1682 roku zamek przeszedł w r ę ce Potockich. Nast ę pnie zaj ę ty przez Rosjan w 1707 roku w czasie III wojny północnej i w 1734 roku w czasie wojny o sukcesj ę polsk ą. W XVIII wieku zamek w ruinie dalej nale ż ał do rodu Potockich. Na pocz ą tku XIX wieku Potoccy sprzedali zamek Lubomirskim. W zamku rezydował przez pewien czas generał Józef Bem. Zniszczony powa ż nie przez Rosjan w 1914 roku podczas I wojny ś wiatowej. Odbudowany w 1935 roku przez polski Zwi ą zek Oficerów Rezerwy. Po 1945 roku cz ęś ciowo zburzony. Obecnie zespół ukrai ń skich muzeów: Muzeum Historyczno-krajoznawczego, Muzeum Iwana Praszki oraz Muzeum Chleba.

Łucko

Zamek Łucki jest jednym z najwi ę kszych i najstarszych na Ukrainie. Jego budow ę prowadził w latach Wielki Ksi ążę Rusi Halicko-Woły ń skiej Dymitr Lubart. Zamysł został jednak w pełni zrealizowany dopiero latach w czasach panowania ksi ę cia Ś widrygiełły. Od 1340 do 1385 roku zamek Łucki, wraz z uzupełniaj ą cym go Zamkiem Okólnym, słu ż ył jako rezydencja głowy pa ń stwa. Wła ś nie rola ostatniej stolicy pa ń stwa Halicko-Woły ń skiego – spadkobiercy Rusi Kijowskiej – czyni ten zamek tak szczególnym. Po ś mierci Witolda polski król próbował zaj ąć łuck ą fortec ę, a poprzez ni ą cały Woły ń. Jednak w czasie krótkiej, ale okrutnej i krwawej wojny łuckiej w 1431 roku, zamek wytrzymał ponad miesi ę czne obl ęż enie i niszcz ą ce szturmy polskiego wojska; obronił niezale ż no ść kraju. W ci ą gu wieków zbierały si ę tutaj sejmy i s ą dy ziemskie woły ń skiej szlachty – zamkowa kancelaria stworzyła i zachowała półtora miliona dokumentów ilustruj ą cych histori ę Ukrainy. Jednym z najstarszych obiektów zamku jest Baszta Wjazdowa, prawie kwadratowa w przekroju, pi ę ciopi ę trowa, o wysoko ś ci ok. 27 m. Baszta Styrowa poło ż ona nad rzek ą Styr – st ą d jej nazwa – bywa te ż nazywana baszt ą Ś widrygiełły, jako ż e jej budow ę uko ń czono za panowania tego władcy. Ona równie ż stoi na planie kwadratu, ma cztery pi ę tra i ok. 23 m wysoko ś ci. Nazwa Baszty Władyczej pochodzi od biskupiego pałacu poło ż onego w pobli ż u, bo „władyka”, to wła ś nie tytuł cerkiewnych dostojników.

Legenda o skarbie ukrytym w murach zamku Dawno to si ę działo, kiedy jeszcze hordy koczowników napadali na ziemie woły ń skie, palili wioski i niszczyli miasta. Nie omin ę li te ż Łuckiego zamku. Twardo walczyli mieszka ń cy Łucka. W jednej z takich walk ksi ążę został ranny. Umieraj ą c oddał rozkaz zebra ć wszystkie skarby oraz zachowa ć w murach zamku i zakl ą ł je: „Skarb przyniesie nieszcz ęś cie temu, kto go znajdzie i b ę dzie chciał zachowa ć dla siebie. Powinien on słu ż y ć mieszka ń com miasta”. Mówi si ę, ż e do dzisiaj mo ż na znale źć tutaj skarby. A tego, kto znajdzie skarb i zachowa dla siebie b ę d ą prze ś ladowa ć niepowodzenia a ż do czasu, gdy przeka ż e znalezisko na korzy ść miasta.

Trembowla

„Wi ę zów i ha ń by sama my ś l zel ż ywa Obra ż a zacno ść wolnej Podolanki, Swoje wi ę c dzieci ę na r ę k ę porywa, Jak Scytów niegdy ś w Tauryce kapłanki, Srogie dla wrogów dwa chwyciwszy no ż e, Wielki! (zawołała) moich ojców Bo ż e, I wy ich cienie! macie dwie ofiary...” Tak wczesnoromantyczny poeta Tymon Zaborowski opisywał scen ę obrony Trembowli od najazdu tureckiego w 1675 roku.

Drewniany zamek zbudował król Kazimierz Wielki w drugiej połowie XIV wieku w miejscu wcze ś niejszego gródka. W roku 1448 zatrzymał si ę tu Kazimierz Jagiello ń czyk. W roku 1534 zamek rozbudował kasztelan krakowski Andrzej T ę czy ń ski. W 1631 roku zamek przebudował starosta trembowelski Andrzej Bałaban. Kozacy zdobyli go w 1648 roku, lecz po odzyskaniu go przez Polaków stawiał cz ę sto skuteczny opór Kozakom, Turkom i Tatarom. Zamek stał si ę wa ż n ą twierdz ą po zaborze Podola przez Turcj ę w 1671roku i zasłyn ą ł w roku 1675 bohatersk ą obron ą przed Tatarami i Turkami. Kampania wojenna Jana III z 1675 roku, a zwłaszcza mistrzowsko rozegrana bitwa pod Lwowem, przeszły do kanonów sztuki wojennej. Legendarny wymiar zyskał epizod obrony Trembowli, nie tylko dlatego, ż e garstka Polaków stawiła opór pot ęż nej armii tureckiej, ale tak ż e ze wzgl ę du na osob ę dowódcy twierdzy i jego ż ony. Po zwyci ę stwie pod Lwowem główn ą trosk ą króla było utrzymanie strategicznych twierdz na szlaku Lwów – Kamieniec Podolski: w Podhajcach, Buczaczu i Trembowli. Niestety ż adna z nich nie posiadała odpowiednio silnego garnizonu. 9 wrze ś nia pod Podhajce dotarła armia Ibrahima Syzszmana. Trzystu polskich obro ń ców po odparciu pierwszych szturmów upadło na duchu i zdało si ę na łask ę oblegaj ą cych. Przyszło im drogo zapłaci ć za kapitulacj ę. Młodsi poszli w niewol ę, starsi pod miecz. Nast ę pnym celem wojsk sułtana był Buczacz. Twarda obrona spowodowała, ż e Turcy zaniechali zdobywania góruj ą cego nad miastem zamku, zadowalaj ą c si ę zniszczeniem samego miasta. Wódz turecki skierował si ę teraz na Trembowl ę.

Zamek w Trembowli, cho ć niewielkich rozmiarów, był prawdziw ą fortec ą. Kształtem przypominał trójk ą t, który wie ń czyły basteje: jedna pot ęż na i dwie mniejsze od strony płaskowy ż u, sk ą d prowadziła jedyna droga do usytuowanej na stromym skalnym cyplu twierdzy. Wartownia dodatkowo otoczona była gł ę bokimi jarami rzek Peczenia i Gniezna, nad którymi rozło ż yły si ę miasta Stara i Nowa Trembowla. Zamek tak był zbudowany, ż e mo ż liwe było prowadzenie ognia artyleryjskiego i z broni r ę cznej na wprost i z flanki. Przestrzenie mi ę dzy bastejami zajmował gruby mur o grubo ś ci od 3,5 do 5 metrów. Ufortyfikowane było równie ż przedbramie. Załog ę twierdzy stanowiło 80 piechurów, 30 szlachciców oraz 200 mieszczan i chłopów. Artyleria zamkowa składała si ę z 11 armat i jednego mo ź dzierza. 21 wrze ś nia pod Trembowl ą pojawiła si ę turecka armia. Komendant twierdzy kapitan Samuel Chrzanowski odrzucił propozycj ę kapitulacji. Turcy ruszyli wi ę c do szturmu. Obro ń cy przywitali napastników lawin ą ż elaza i ołowiu. Na dodatek artyleria zamkowa zniszczyła swym ogniem most na Gnie ź nie. Wódz sułta ń skiej armii musiał przyst ą pi ć wi ę c do regularnego obl ęż enia. Wkrótce z usypanych trzech baterii na obro ń ców zacz ą ł spada ć deszcz pocisków. Na zamek spadło od 2 do 5 tysi ę cy kul i ponad 400 wystrzeliwanych do wn ę trza twierdzy granatów, które demolowały urz ą dzenia forteczne. Rozbity został kołowrót jedynej studni i wkrótce zacz ę ło brakowa ć wody, któr ą komendant ły ż kami rozdzielał pomi ę dzy obro ń ców. Turcy bez przerwy bili w mury, a kiedy to nie przyniosło im sukcesów, ryli aprosze i tunele do zakładania min.

Zaci ę ta walka wyczerpywała obro ń ców. W momencie, kiedy komendant oczekiwał wraz z piechurami spodziewanego wybuchu tureckiej miny, zdesperowani szlachcice uradzili poddanie zamku. Zapobiegł temu jednak dzielny Chrzanowski, który tward ą postaw ą, a jak trzeba było i szabl ą, otrze ź wił tchórzy. Wspierała go jak mogła ż ona Anna Dorota, która „w chwilach niebezpiecznych gro ź bami podniecała m ęż a”. Na dodatek obiecała, ż e „w razie poddania zamku jednym [no ż em] zada ś mier ć jemu, drugim sobie”. Tak „podniecony” m ąż, trwał wi ę c na swoim posterunku jak skała, na której wzniesiono mury twierdzy. Na wie ść o obl ęż eniu król, zgromadziwszy 20 tysi ę cy ż ołnierzy, ruszył na odsiecz. Sama wie ść o królewskim marszu wystarczyła, by z 4 na 5 pa ź dziernika Szyszman zwin ą ł obl ęż enie i pospiesznie si ę wycofał, po bezskutecznej detonacji ostatniej miny. Nazajutrz cisza zaskoczyła obro ń ców, którzy my ś leli, ż e jest to jaki ś podst ę p wroga. Z bł ę du wyprowadził ich dopiero polski podjazd. Obl ęż enie było zako ń czone. Rozbito beczki z winem i miodem, by pofolgowa ć olbrzymiej rado ś ci. Komendant Chrzanowski został nagrodzony za swoj ą postaw ę pułkownikostwem, a sejm w 1676 roku przyznał mu szlachectwo i 5 tysi ę cy złotych nagrody. Doceniono tak ż e postaw ę mieszka ń ców Trembowli, uwalniaj ą c ich na 10 lat od wszelkich podatków. Do legendy jednak przeszła głównie Anna Dorota Chrzanowska, stawiana nie raz za przykład niezłomnej ż ony i patriotki.

Buczacz

Buczacz to miasto szczególne dla Polaków ze wzgl ę du na swe historyczne dzieje. W 1672 r. zawarty został w nim haniebny dla nas traktat z Turcj ą. Na jego mocy odst ą pili ś my Turkom cz ęść Podola z Kamie ń cem. Nie pomogło nawet wysadzenie cz ęś ci twierdzy kamienieckiej przez Wołodyjowskiego i Ketlinga przedstawione w powie ś ci H. Sienkiewicza „ Pan Wołodyjowski” opisuj ą ce tamte wydarzenia w wersji literackiej. W rzeczywisto ś ci obiecali ś my równie ż płaci ć coroczny haracz w sumie dukatów. Było to niew ą tpliwie wielkie upokorzenie dla mejestatu królewskiego, braci szlacheckiej i całego pa ń stwa. Zanim doszło do podpisania umów pot ęż na armia turecka sułtana Mehmeta IV stan ę ła pod murami Buczacza. Obron ą zamku pod nieobecno ść m ęż a kierowała Teresa z Cetnerów Potocka ( według innych ź ródeł druga ż ona Jana Potockiego – Urszula z Daniłłowiczów). Jak mówi tradycja, widz ą c tragiczne poło ż enie, dzielna wojewodzina wysłała do sułtana posłów, powiadamiaj ą c go, ż e zamku broni kobieta i ż e pokonanie takiego przeciwnika sławy mu nie przyniesie. Turecki monarcha przerwał obl ęż enie i udał si ę na zamek. Potocka ofiarowała mu hojne dary. Rycerski post ę pek sułtana stał si ę gło ś ny w kraju. Nowa granica pa ń stwa podzieliła Buczacz na dwie cz ęś ci – polsk ą i tureck ą. Zamek pozostał w Rzeczpospolitej. Obserwuj ą c te wydarzenia z perspektywy czasu chciałoby si ę powiedzie ć, i ż był to pocz ą tek nadchodz ą cego zmierzchu pot ę gi Rzeczypospolitej.

Nast ę pny obronny zamek wybudowany pod koniec XIV w. nale ż ał do rodów Buczackich, Golskich i na pocz ą tku XVII w. do Potockich. Budowl ę wzniesiono z jasnego i czerwonego piaskowca na zaprawie wapiennej. Najstarsza cz ęść zamku od strony północnej jest pozostało ś ci ą zało ż enia ś redniowiecznego. Po przej ś ciu zamku w r ę ce Potockich, ż ona Stefana Potockiego, Maria Mohylanka rozbudowała i wzmocniła warowni ę o cz ęść południow ą z dwiema wielkimi półkolistymi bastejami od wschodu i zachodu, które flankowały załamuj ą ca si ę kurtyn ę południow ą. Mury tej cz ęś ci zachowały si ę do dzisiaj i maj ą 4 m grubo ś ci. Strzelnice umieszczone w bastejach do prowadzenia ognia krzy ż owego zlokalizowano na kilku kondygnacjach. Na murach obronnych od wewn ą trz widoczne s ą kamienne wsporniki, d ź wigaj ą ce dawniej drewniane ganki strzelnicze. Wewn ą trz obwodu zamkowego od strony wschodniej, zbudowano budynek renesansowy z kru ż gankami. Mie ś ciła si ę w nim tak ż e brama wjazdowa na wysoko ś ci I pi ę tra z mostem zwodzonym i pochylni ą.

Bibliografia Notatki slajd 5, 17, 21, 28, 37-39, 42-43, 46, Slajd 6, 10-12, Slajd 9, 30- „KRESY najpi ę kniejsze miejsca i budowle” wyd. imagine Slajd Larum-graja.html#axzz42F9MjcS6http://kresy.wm.pl/215993,Kamieniec-Podolski-Panie-Wolodyjowski- Larum-graja.html#axzz42F9MjcS6 Slajd slajd Slajd olesko-miasto-dwoch-krolow,id,t.htmlhttp:// olesko-miasto-dwoch-krolow,id,t.html Slajd Slajd Slajd palac.pl/trembowla_chwala_komendanta_i_jego_zony.htmlhttp:// palac.pl/trembowla_chwala_komendanta_i_jego_zony.html Slajd 56-

Zdj ę cia Slajd 4- „KRESY najpi ę kniejsze miejsca i budowle” wyd. imagine, fot. Dualcore Slajd 7- fot. Tanya.K Slajd 8- fot. alxpnhttp:// Slajd fot. Pavlo Boykohttp:// Boyko Slajd fot. Paweł „Osmól” Slajd anonimhttps://pl.wikipedia.org/wiki/Archiwum_Pa%C5%84stwowe_w_Poznaniu Slajd 18- Nicolas de Fer - brooks-planck.orgNicolas de Ferbrooks-planck.org Slajd fot. Ynesyn Slajd 23 (góra), fot. Tomasz Le ś niowskihttps://pl.wikipedia.org/Tomasz Le ś niowski Slajd 23 (dół)- fot. Ynesyn Slajd fot. PosterrrPosterrr Slajd twierdza-kresowa,id,t.html fot. Cezary Rudzi ń skihttp:// twierdza-kresowa,id,t.html Slajd 34- (p.góra) fot. Olahttp://waneta.flog.pl/wpis/ /jezdzcy-apokalipsy Slajd 34- (l. dół) fot. Stefanmuntwylerhttp:// slajd i-archiwalnych/rbjsl fot. Shutterstockhttp://podroze.onet.pl/gdzie-na-weekend/podhorce-zamek-koniecpolskich-na-zdjeciach-wspolczesnych- i-archiwalnych/rbjsl Slajd fot. Mykola Swarnykhttps://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_Zbara%C5%BCuMykola Swarnyk Slajd fot. vakkorhttp:// Slajd fot. scottalvord Slajd 54- Leopold LöfflerLeopold Löffler Slajd fot. Roman Zacharijhttps://pl.wikipedia.org/wiki/Zamek_w_BuczaczuRoman Zacharij Slajd fot. Alina Skrzypczak