Biblia Izraela na tle pism sakralnych ludów ościennych

problemy badawcze  pisma ludów ościennych – fragmentaryczne  specyfika języka Biblii  natura tekstu Biblii –historia w Biblii –historia biblijna –wiara twórców Biblii  interpolacja współczesnego myślenia –pytanie o „prawdę” –pytanie o „zapożyczenia”

materiały pozabiblijne  teksty mity i genealogie bóstw teksty kultowe (instrukcje, zaklęcia) inskrypcje okolicznościowe kodeksy prawne, kroniki królewskie modlitwy i pisma mądrościowe  przedmioty materialne gliptyka i malowidła dekoracyjne pozostałości budowli i grobowce przedmioty użytkowe i kultowe

Starożytny Bliski Wschód charakterystyka ogólna

 religia w życiu ludów starożytnych  źródła doświadczenia religijnego  podstawy porządku społecznego i politycznego  źródła etosu i cechy moralności

Źródła koncepcji bóstwa  życie-śmierć, jałowość-płodność, chaos- kosmos  cykliczność czasu przyrody  zjawiska przyrody i ciała niebieskie  jedność i harmonia świata  cierpienie i śmierć

Natura bóstwa  cechy osobowe –zmysłowość, wrażliwość –zdolność do podążania za bodźcami  cechy nieosobowe –statyczność, niezmienność –determinizm w działaniu  skutki działania uzależnione od innych  „odwieczne prawo” – element struktury kosmosu

Izrael i jego religia  zaadoptowała wiele form i obyczajów, wyposażając je w nowe znaczenie  podlegała ewolucji w historii,  zmiany te można zauważyć a także wskazać na ich przyczyny,

Izrael jawi się jako ‘obcy’ w świecie swojego czasu; ‘obcy’, który ubiera się tak samo jak inni, zachowuje się tak samo jak inni – lecz pozostaje inny, w świecie w którym żyje. I to nie tylko dlatego, że każdy lud jest na swój sposób ‘inny’, ale dlatego, że w samym centrum jego historii stoją wydarzenia, dla których nie ma odpowiedników nigdzie indziej; dlatego, że nigdzie indziej nie wydarzyło się to, co było udziałem Izraela Martin Noth

 1. cykliczność dziejów świata  2. bóstwo władcą ziemi  3. politeizm  4. immanencja  5. wizerunki bóstw  6. determinacja losu ludzkiego  1. historia w dziejach świata  2. Jahwe władcą ludu  3. monoteizm  4. transcendencja boga  5. anikonizm  6. człowiek jako osoba

święte pisma ludów ościennych gatunki pochodzenie i przeznaczenie adresat funkcja w religii

pisma sakralne  treść –doktrynalne –kultowe –etyczne  gatunki –mity i genealogie bóstw –instrukcje dotyczące kultu –inkantacje i zaklęcia rytualne –prawa i pouczenia dotyczące etosu

teksty teo- i kosmogoniczne  objaśniały genezę kosmicznego ładu –aspekt pozytywny (egzystencja), –aspekt negatywny (cierpienie i śmierć).  źródła archetypów (osobowych i sytuacyjnych)  stanowiły także „obiekt kultowy” –w Mezopotamii i Syro-Palestynie mity recytowano w rytuałach Nowego Roku –w Egipcie - zadaniem dopomóc zmarłemu w przejściu do królestwa Ozyrysa

instrukcje kultowe  dotyczą zachowania w miejscu świętym  adresowane do personelu kultowego –króla i kapłanów, jako celebransów rytuałów –ludzi przychodzących do świątyni w związku ze świętem czy ofiarami  treść –zasady celebracji rytuałów –formuły pozyskiwania wyroczni  duża ilość; starannie przepisywane

inkantacje i zaklęcia  teksty recytowane –podczas rytuałów –celebrowanych w obecności bóstwa (posąg, macewa, itp.), –dla uzyskania jego interwencji w sprawach przekraczających ludzkie możliwości (np. choroby, wojny, kataklizmy przyrody)  znaczenie zależało od: –prawidłowego wykonania rytuału –dokładnej recytacji tekstu  adresat – celebransi rytuałów

teksty normatywne  sakralny charakter: –boskie pochodzenie –kształtowanie postaw osób i wspólnot, ochraniające istnienie kosmicznego ładu  prawa promulgowane przez królów, pojmowane jako objawione  prawa zwyczajowe, czytelne w kontraktach  pochodzą głównie z terenu Mezopotamii i Syro-Palestyny

pozostałe pisma  odnosiły się do bogów i boskości  nie objawione przez bogów  niższy status sakralności  gatunki –hymny i modlitwy –kroniki królewskie –wyrocznie i proroctwa – teksty mądrościowe

hymny i modlitwy  pojawiają się w każdej ludzkiej kulturze  wyrażają: –potrzebę relacji do Boga –uczucia wdzięczności i uwielbienia –prośby o pomoc  odzwierciedlają dobrze politeizm –ograniczone możliwości bóstwa –hierarchiczna struktura panteonów  obrazują hierarchię społeczności –modlitwy królów – bóstwa kosmiczne –modlitwy prywatne – bóstwa opiekuńcze

Kroniki królewskie  działalność króla – boskiego syna –wojny (obronne i podboje) toczone przez króla w imieniu bóstwa –przymierza z otaczającymi ludami –budowy i remonty świątyń –troska o prawidłowość rytuału i zabezpieczenie materiałów na ofiary  zwykle podają podstawy do objęcia tronu  niekiedy okoliczności narodzin króla  okoliczności podjęcia ważnych decyzji

wyrocznie i proroctwa  podstawowa forma kontaktów z bóstwem  założenie: bóstwo ma powody, żeby objawiać swą wolę i coś zalecać  celem było wspomaganie bóstw w podtrzymywaniu świata w istnieniu  naprawianie tego co zniszczone  samodzielne interwencje bóstw - zrzeszenia proroków i wieszczy

teksty mądrościowe  cieszyły się zwykle wielkim prestiżem  mędrców traktowano jako szczególnych wybrańców bogów  oparte o prawdy przekazywane przez pokolenia  podejmowały fundamentalne kwestie kosmicznego ładu  zwykle związane z problemami teodycei  tematyka i sugerowane rozstrzygnięcia odzwierciedlają etos społeczności

podsumowanie  teksty doktrynalne, kultowe i etyczne – objawione przez bóstwa  kroniki królewskie, proroctwa i wyrocznie - obraz działania bóstwa przez króla  modlitwy, hymny i pisma mądrościowe – świadectwa wiary i etosu społeczności  każdy gatunek ma innego adresata

 odzwierciedlają cechy religii kosmicznych –hierarchiczną strukturę społeczności, w której każdy ma swoje miejsce i obowiązki –istnienie więzi pomiędzy bogami a ludźmi –wiarę, że wszystko ma związek z działalnością bóstw

Biblia tekst struktura przesłanie

święte pisma Izraela  podejmują motywy znane z pism sakralnych ludów ościennych –problematykę tajemnicy egzystencji świata, cierpienia i zła –powinności ludzi wobec Boga i siebie nawzajem –kwestie natury, obecności i działania Boga  odmienna myśl teologiczna – koncepcja Boga, człowieka i świata

 połączenie różnych gatunków –różnorodność literacka –różni adresaci  wielokrotna redakcja tekstu  zmiany i aktualizacja  opowieść i prawo zamiast rytuału

gatunki pism  narracja  przykazania i pouczenia –dotyczące kultu –dotyczące życia społeczności  modlitwy  proroctwa  teksty mądrościowe

natura Biblii  zakres materiału nie ma odpowiednika w literaturze ludów ościennych  wbrew wszelkim tendencjom w religiach Regionu tekst podlegał rozwojowi i reinterpretacji

struktura tekstu  narracja jako kanwa literacka  sposób włączenia innych gatunków –pojedyncze zdania, charakteryzujące postać (Rdz 12,1-4; 17,18.23; Wj 5,22; Lb 12,13) – obszerniejsze zbiory (Wj 15; 20-23; Neh 9; Rdz 49; Lb 22-24; Pwt 32; 33) – samodzielne Księgi (Kpł; Mdr; Prz; Pss; proroków)

cechy formalne  fragmentaryczność  powtórzenia  tło historyczne z różnych okresów  istota akcji – sens wydarzenia  istota praw –postawa wobec Boga –relacje we wspólnocie  znaczenie pamięci

 niewiele postaci  rozwój prowadzi do: –zrozumienia otaczającej rzeczywistości –zawsze w odniesieniu do Boga  rzeczywistość opisana poprzez: –słowa związane treściowo z wydarzeniem –słowa kluczowe, liczby, powtórzenia,... –metafory, figury retoryczne i symboliczne

 znaczenie dydaktyczne –pouczenia i przykazania –postawy bohaterów  znaczenie kultowe –czas –przestrzeń  sprawy boskie są tajemnicą

 rodzaje pism w Biblii –mity mówiące o genezie kosmosu i ładu społecznego –instrukcje kultowe –prawo obyczajowe, gospodarcze i kryminalne –proroctwa –kroniki królewskie –modlitwy i teksty mądrościowe

 zestawione w spójną całość: –treść: dzieje wspólnoty, ujęte w perspektywie relacji z Bogiem –adresat: wszystkie teksty adresowane są do całego Izraela  symboliczna konstrukcja postaci, przestrzeni i czasu  za pomocą bogatej retoryki

cechy treści  umiejscowienie archetypów w mitach –postacie boskie –niebo –czas stworzenie świata  umiejscowienie archetypów w Biblii –opowieści o dziejach wybranych ludzi –osadzonych w realiach geograficznych –i historycznych

konsekwencje w religii  mity – niezmienność archetypów –podstawy stabilnych struktur kultowych –opartych o wzorce niebiańskie –pozwalających na naśladowanie bohaterów  Biblia –nie mogą być naśladowane struktury historyczne czyny bohaterów opowieści –naśladowane fundamentalne wybory  przeznaczone są do słuchania i refleksji  a nie do recytacji w rytuałach

specyfika Biblii  zakres materiału: nie ma odpowiednika w literaturze ludów ościennych  tekst - wbrew wszelkim tendencjom w religiach Regionu - podlegał rozwojowi i reinterpretacji

powstawanie kanonu  pierwotny kanon (zakres i układ materiału) –różne wersje –różne środowiskami powstawania  zawierał –opowieści o przeszłości –modlitwy –normy (prawne i sapiencjalne) regulujące życie społeczności

 motyw centralny – przymierze –stwierdzenie wybrania i zawarcia przymierza –motyw opisu dziejów i napomnień proroków –świadomość więzi z Jahwe w modlitwach –ze względu na przymierze Izrael otrzymuje prawo i zobowiązuje się przestrzegać je –w świetle więzi z Bogiem objaśnia się wydarzenia i ocenia poczynania królów  biblijna refleksja nad przymierzem –wiara w niezłomną wierność Boga –świadomość niewierności Izraela  odniesienie: ziemia, świątynia i król

kanonizacja świętych pism  różne wersje zawierające: –opowieści o przeszłości –modlitwy –teksty normatywne i sapiencjalne  ostateczna wersja –dzieło historyczne –pisma aktualizujące i objaśniające tę historię (mowy proroków przed- i powygnaniowych) –modlitwy i pisma mądrościowe

historia biblijna  Rdz 1-11 – „dzieje ludzkości, prehistoria”  Rdz – dzieje patriarchów Izraela  Wj-Pwt – Izrael pod wodzą Mojżesza  Joz-Sdz (Rt) – Izrael w ziemi obiecanej  Sam-Krl (Krn) – powstanie, historia i upadek monarchii  Ez-Neh (Mch) – wspólnota powygnaniowa wokół II świątyni

ST BH  Księgi Historyczne –pięcioksiąg –historia deuteronomisty –historia kronikarza  Księgi Dydaktyczne –Psałterz –Księgi Mądrościowe –Księgi Prorockie  Księgi Prorockie –prorocy więksi (Iz, Jr, Ez, Dn) –prorocy mniejsi Zawartość ST –Biblii Hebrajska –Księgi Deuterokanoniczne  Tora (5 Ksiąg, Rdz-Pwt)  Prorocy (8 Ksiąg) –Prorocy Pierwsi Jozuego Sędziów 1-2 Samuela 1-2 Królewska –Prorocy Ostatni Izajasz Jeremiasz Ezechiel 12-tu Proroków Mniejszych  Pisma (11 Ksiąg) Psałterz, Przysłów, Hioba 5 Megilot Daniel, Ezd-Neh, 1-2 Krn

kanon BH  Pięcioksiąg –wyróżniony status kanoniczny –stworzenie - obóz w Moabie początek świata i początek Izraela (Genesis) dzieje Mojżesza i Izraela w drodze (czteroksiąg) wyjście z Egiptu – przymierze i Prawo  Prorocy –wejście do ziemi obiec. – wyjście w niewolę –Tora: pocz. (Joz 1,6-8) – zak. (Ml 3,22) –teologia króla – nowy motyw teologiczny  Pisma –modlitwy, proroctwa, teksty hist i mądr –życie zgodne z Prawem Boga Ps 1 – postulat 2Krn 34 – konsekwencje i litość Boga  zakończenia zbiorów

kanon ST  Historyczne, Dydaktyczne, Prorockie – przeszłość, teraźniejszość, przyszłość  nowa koncepcja natchnienia  restrukturyzacja kanonu –deuterokanoniczne –Rt, Est, 1-2 Krn, Ezd-Neh – historyczne –Lm, Dn – Prorocy  historia – od stworzenia świata do czasów rzymskich  zakończenie ST – proroctwo Malachiasza

kanon  procesy kanonizacji Pism –wydarzenia historyczne –rola wspólnoty  powstawanie kanonów BH i ST –List Arysteasza (apokryf, dot. LXX) –Flawiusz – 22 Księgi [Mojżesz, Prorocy, Dawid]  kanon a interpretacja pism  krytyka kanoniczna a dialog międzyreligijny i ekumeniczny