IKONOGRAFIA Prezentację przygotowała mgr Magdalena Jędrzejczak.

Prezentacja na temat: "IKONOGRAFIA Prezentację przygotowała mgr Magdalena Jędrzejczak."— Zapis prezentacji:

1 IKONOGRAFIA Prezentację przygotowała mgr Magdalena Jędrzejczak

2 IKONOGRAFIA dziedzina badań historii sztuki, której zadaniem jest opis i interpretacja elementów treściowych i symbolicznych w dziełach sztuki.

3 IKONOGRAFIA CHRZEŚCIJAŃSKA
Podając źródło ikonograficzne określamy, czy motyw pochodzi ze Starego Testamentu, Nowego Testamentu lub z apokryfów.

4 apokryfy określenie używane obecnie głównie w kontekście ksiąg o zabarwieniu religijnym z okresu przełomu naszej ery, które Kościół uważa za nienatchnione, w szczególności to księgi niewchodzące w skład Biblii.

5 Stworzenie człowieka – Stary Testament (Księga Rodzaju)

6 Adam i Ewa Stary Testament

7 Wygnanie z Raju, Stary Testament

8 MOJŻESZ Stary Testament
Postać biblijna, przywódca Izraelitów w okresie ich wyjścia z Egiptu i wędrówki do Ziemi Obiecanej, święty prorok. Rogi przyprawił mu święty Hieronim, autor Wulgaty - pierwszego łacińskiego tłumaczenia biblii bezpośrednio z hebrajskiego. Rogi mogą być symbolem mocy, świętości.

9 Judyta z głową Holofernesa, Stary Testament

10 Historia często przedstawiana przez malarzy wielu epok
Historia często przedstawiana przez malarzy wielu epok. Pochodzi z Księgi Judyty i dotyczy wydarzeń mających miejsce za czasów Nabuchodonozora. Wojska asyryjskie oblegały miasto Betulia w Galilei. Judyta, wdowa po Manassecie, pozorując zdradę, udała się do obozu wrogiego wodza Holofernesa. Tam rozkochała go i podczas uczty, korzystając z upojenia mężczyzny, ucięła mu głowę mieczem. Służąca Abra schowała głowę do worka i razem opuściły obóz. Śmierć wodza spowodowała odwrót wojsk asyryjskich. Głowa Holofernesa została umieszczona na murach miasta.

11 Batszeba w kąpieli, Stary Testament
Batszeba - jedna z żon Dawida, króla starożytnego Izraela. Według przekazu biblijnego jej pierwszym mężem był Uriasz Hetyta. Gdy zaszła w ciążę z Dawidem, doprowadził on do śmierci Uriasza, a następnie poślubił wdowę po nim. Z Dawidem miała Batszeba czterech synów – m.in. Salomona, przyszłego króla. Według przekazu biblijnego, gdy Uriasz brał udział w oblężeniu ammonickiej twierdzy Rabba, Batszeba nawiązała romans z królem Dawidem. Rozpoczął się od tego, że Dawid dostrzegł z balkonu swojego pałacu w Jerozolimie kąpiącą się Batszebę. Oczarowany jej urodą kazał ją sprowadzić i spędził z nią noc. Później okazało się, że Batszeba zaszła z nim w ciążę

12 Zuzanna i starcy Zuzanna - piękna i cnotliwa małżonka bogatego rządcy Joakima. Dwaj starcy, którzy byli sędziami, zapałali żądzą do pięknej żony Joakima i pewnego razu, gdy się kąpała, posłużyli się szantażem, by ją zdobyć. Kiedy Zuzanna odrzuciła ich zaloty, starcy oskarżyli ją przed tłumem o cudzołóstwo. Niewinna Zuzanna poniosłaby śmierć przez ukamienowanie, gdyby nie młody prorok Daniel. Oburzony nieprawością starych sędziów, wykazał ich kłamstwa, za co skazano ich na śmierć, a Zuzanna odzyskała wolność i cześć.

13 Dawid i Goliat, Stary Testament

14 Opowieść o tych dwóch postaciach znajduje się w Księdze Samuela
Opowieść o tych dwóch postaciach znajduje się w Księdze Samuela. Wojska Filistynów rozbiły się pod Soko, w ziemi Judy, a oddziały Saula i Izraelici w Dolinie Terebintu. Zamiast stoczyć walną bitwę, Filistyni wystawili do walki swojego najlepszego wojownika Goliata. Wśród Izraelitów przez czterdzieści dni nie znalazł się nikt kto by go pokonał. Dopiero po tym okresie w ich szeregach pojawił się przypadkiem młody pasterz Dawid i postanowił walczyć z potężnym i mocno uzbrojonym Goliatem. Walka trwała krótko. Młodzieniec wykorzystał procę i kamieniem ugodził przeciwnika w czoło. Gdy ten padł Dawid własnym mieczem ofiary odciął mu głowę. Izraelici zwyciężyli, Dawid stał się bohaterem, a później królem.

15 Akeda (Ofiarowanie Izaaka)
Opowieść o ofiarowaniu Izaaka znajduje się w Rdz 22, Jahwe wzywa Abrahama do podążenia na górę Moria i złożenia tam w ofierze swego jedynego syna, Izaaka. Po dotarciu na miejsce Abraham sięga po nóż, aby zabić syna, lecz w ostatniej chwili anioł woła do niego z nieba i powstrzymuje go przed tym czynem, informując, że pomyślnie przeszedł próbę, na jaką wystawił go Bóg.

16 Wskazówka! Używamy imienia a) Maria zamiast Maryja (to funkcjonuje w kulcie, nie jest przypisane do historii sztuki) b) Jezus zamiast Jezus Chrystus (Chrystus to tytuł Jezusa oznaczający pomazańca, Mesjasza)

17 Drzewo Jessego artystyczne wyobrażenie drzewa genealogicznego Chrystusa. Główny motyw: ze spoczywającego na ziemi Jessego (ojciec króla Dawida) wyrasta łodyga lub pień drzewa o gałęziach zakończonych wizerunkami królów żydowskich oraz innych przodków Chrystusa. Na wierzchołku umieszczano Marię z Dzieciątkiem. Niektóre uproszczone realizacje redukują liczbę występujących osób i znaków, zachowując jednak zasadniczą symbolikę. Źródłem nazwy i motywu jest proroctwo z Księgi Izajasza, które głosi o nadejściu Mesjasza: Wyrośnie różdżka z pnia Jessego, wypuści się odrośl z jego korzeni. Chrześcijanie odnoszą ten fragment właśnie do osoby Jezusa Chrystusa. Lista przodków pochodzi najczęściej z pierwszych rozdziałów Ewangelii Mateusza lub Ewangelii Łukasza.

18 ŚWIĘTA ANNA O życiu świętej Anny, matki Marii i babki Jezusa nie znajdziemy żadnych informacji w księgach Nowego Testamentu. Ewangelie kanoniczne milczą na jej temat. Jedyne informacje dotyczące życia świętej Anny pojawiają się w pismach apokryficznych, pochodzących z początków chrześcijaństwa. Apokryfy nie należą do ksiąg natchnionych, ale w swojej treści oprócz opisów legendarnych i baśniowych, zawierają informacje prawdziwe, przekazywane przez Tradycję Kościoła. Najwięcej wiadomości o matce Maryi znajdziemy w Protoewangelii Jakuba i Ewangelii Pseudo-Mateusza. Anna otrzymała od swoich rodziców staranne wychowanie pogłębione przez służbę w Świątyni Jerozolimskiej. Swojego męża Joachima poślubiła, gdy miała 24 lata. Joachim także pochodził z pokolenia Dawidowego. Wychowywać miał się w zamożnej i znakomitej rodzinie w Nazarecie.

19 Spotkanie przy Złotej Bramie - apokryfy
Historia opowiada o Joachimie i Annie, którzy przez wiele lat byli bezdzietni. Brak potomstwa w czasach biblijnych uznawany był za karę boską a poczęcie w podeszłym wieku za oznakę łaski Bożej. Stan bezdzietności u Joachima spowodował wygnanie go ze świątyni, w której chciał złożyć ofiarę. Pełen rozpaczy udał się na pustynie do pasterzy, gdzie pościł przez 40 dni a Anna opłakiwała swój los i modliła się do Boga.

20 Narodziny Marii – motyw apokryficzny

21 Święta Anna Samotrzecia – w ikonografii chrześcijańskiej przedstawienie św. Anny z Matką Bożą i małym Jezusem

22 Zwiastowanie – motyw apokryficzny

23 Nawiedzenie świętej Elżbiety przez Marię, Nowy Testament
W tym czasie Maryja wybrała się i poszła z pośpiechem w góry do pewnego miasta w [pokoleniu] Judy. Weszła do domu Zachariasza i pozdrowiła Elżbietę. Gdy Elżbieta usłyszała pozdrowienie Maryi, poruszyło się dzieciątko w jej łonie, a Duch Święty napełnił Elżbietę. Wydała ona okrzyk i powiedziała: "Błogosławiona jesteś między niewiastami i błogosławiony jest owoc Twojego łona. A skądże mi to, że Matka mojego Pana przychodzi do mnie? Oto, skoro głos Twego pozdrowienia zabrzmiał w moich uszach, poruszyło się z radości dzieciątko w moim łonie. Błogosławiona jesteś, któraś uwierzyła, że spełnią się słowa powiedziane Ci od Pana". Wtedy Maryja rzekła: "Wielbi dusza moja Pana, i raduje się duch mój w Bogu, moim Zbawcy. Bo wejrzał na uniżenie Służebnicy swojej. Oto bowiem błogosławić mnie będą odtąd wszystkie pokolenia, gdyż wielkie rzeczy uczynił mi Wszechmocny. Święte jest Jego imię. (Łk ).

24 Zaślubiny z Józefem - apokryfy

25 Boże Narodzenie, Nowy Testament

26 Pokłon trzech króli, N.T. Ewangeliczna historia Mędrców (astrologów, magów) opowiada o cudzoziemcach (ich liczba nie jest znana – w przekazach biblijnych mówi się jedynie o trzech darach i to na tej podstawie wysnuwa się potocznie przyjętą liczbę trzech mędrców), którzy, wiedzeni gwiazdą, wyruszyli w drogę do Betlejem, które wyznaczyli jako miejsce narodzin, aby złożyć pokłon i dary narodzonemu królowi żydowskiemu. Po drodze wstąpili na dwór Heroda. Ten, usłyszawszy nowinę, w narodzonym upatrywał rywala. Mędrcy według ewangelii weszli do domu, w którym przebywali Maria i Józef z Jezusem, ofiarowali mu mirrę, złoto i kadzidło (kadzidło i mirra była wówczas w cenie złota, tę aromatyczną żywicę z rzadkich drzew palili w swoich pałacach jedynie najzamożniejsi ludzie). Otrzymawszy podczas snu wskazówkę, aby nie wracali do Heroda, pielgrzymi wyruszyli z powrotem do swych krajów inną drogą.

27 Zesłanie Ducha Świętego, Nowy Testament
według Dziejów Apostolskich wydarzenie, które miało miejsce w pierwsze po zmartwychwstaniu Jezusa święto Pięćdziesiątnicy. Na zebranych w wieczerniku apostołów zstąpił Duch Święty. Apostołowie zaczęli przemawiać w wielu językach oraz otrzymali inne dary duchowe – charyzmaty.

28 Zaśnięcie Marii - motyw apokryficzny
W ikonografii chrześcijańskiej scena Zaśnięcia Marii Panny to przedstawienie śmierci Marii matki Chrystusa, w otoczeniu 12 apostołów i Chrystusa odbierającego duszę matki.

29 Wniebowzięcie Marii - motyw apokryficzny

30 Koronacja Marii Jako właściwą koronację Marii nazywa się występującą od XIII w. scenę, w której Matka Boska koronowana jest przez Chrystusa lub Trójcę Świętą. Początkowo Maria tronuje obok Chrystusa i z pokorą schyla ku niemu swoją głowę. Od XIV w. Maria klęczy przed Chrystusem - w ten sposób podkreślona zostaje jednocześnie Jej rola orędowniczki ludzkości. W późniejszych czasach Maria klęczy frontalnie (tzn. jest widoczna od przodu), pomiędzy Chrystusem i Bogiem Ojcem, którzy wspólnie ją koronują; nad koroną unosi się gołębica Ducha Świętego.

31 HODEGETRIA PRZEWODNICZKA – WSKAZUJE DROGĘ DO CHRYSTUSA
NAZWA OD ŚWIĄTYNI W KONSTANTYNOPOLU UMIESZCZONA W KLASZTORZE TON HODEGON najstarszy typ ikonograficzny Matki Boskiej z Dzieciątkiem Jezus na ręku, najczęściej Maryja ukazana w półpostaci, bez malujących się uczuć do Syna, dostojnym gestem prawej dłoni wskazuje na nie. HODEGETRIA SMOLEŃSKA XV W.

32 DZIECIĄTKO PRZYTULA POLICZEK DO MATKI
ELEUSA DZIECIĄTKO PRZYTULA POLICZEK DO MATKI Matka Boska Włodzimierska Andrej Rublow, ok. 1408 tempera na desce 101 × 69 cm Muzeum Włodzimierskie ELEUSA, XV W.

33 MAESTA w malarstwie przedstawienie Madonny na tronie w otoczeniu aniołów i świętych. Matka Boska Włodzimierska Andrej Rublow, ok. 1408 tempera na desce 101 × 69 cm Muzeum Włodzimierskie ELEUSA, XV W.

34 SACRA CONVERSAZIONE w nauce o ikonografii chrześcijańskiej wtórnie powstała nazwa tematu obrazów przedstawiających stojącą lub tronującą Matkę Bożą z Dzieciątkiem Jezus w otoczeniu postaci świętych. ELEUSA, XV W.

35 Piękna Madonna typ rzeźby, przedstawiającej stojącą Maryję z Dzieciątkiem na ręku, występujący w sztuce gotyckiej około roku 1400 w ramach tzw. stylu pięknego. Madonna jest młoda i piękna, często o wysmukłych proporcjach i niedużej głowie. Jej ciało wygięte jest esowato i okryte obficie drapowaną szatą często o delikatnie łamiących się fałdach, które mają w pełni dekoracyjny charakter. Wyróżnikiem jest także czuła, relacja Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Maria podtrzymuje lewą ręką Dzieciątko, w drugiej ręce trzyma zaś owoc jabłoni, po który sięga Jezus. Maria w typie Pięknej Madonny charakteryzuje się daleko idącą sublimacją, idealizacją, liryzmem i dworską elegancją.

36 Elementy programu ikonograficznego:
Madonna szafkowa Elementy programu ikonograficznego: MADONNA Z DZIECIĄTKIEM TRON ŁASKI MADONNA W PŁASZCZU OPIEKUŃCZYM

37 Immaculata - apokryfy Niepokalane Poczęcie Najświętszej Marii Panny. Motyw ikonograficzny utożsamiający postać Marii z Niewiastą z Apokalipsy św. Jana. Maria unosi się na obłoku, towarzyszą jej aniołowie. Jest ubrana w błękitny płaszcz, często depcze smoka.

38 Przedstawienie o charakterze nie- dogmatycznym - Mater Misericordiae
Przedstawienie Matki Boskiej Miłosiernej, która rozkłada płaszcz, pod którym gromadzą się wierni

39 Matka Boska Pokorna - przedstawienie polega na ukazaniu Maryi, która siedzi bezpośrednio na ziemi, nie na tronie, lecz na łące, czasem na poduszce.

40 EMMANUEL CHRYSTUS DZIECKO XVII W.

41 Nowy Testament (ewangelia św. Mateusza)
Ucieczka do Egiptu, Nowy Testament (ewangelia św. Mateusza)

42 Ucieczka do Egiptu Ucieczka do Egiptu
Gdy oni odjechali, oto anioł Pański ukazał się Józefowi we śnie i rzekł: «Wstań, weź Dziecię i Jego Matkę i uchodź do Egiptu; pozostań tam, aż ci powiem; bo Herod będzie szukał Dziecięcia, aby Je zgładzić». On wstał, wziął w nocy Dziecię i Jego Matkę i udał się do Egiptu;  tam pozostał aż do śmierci Heroda. Tak miało się spełnić słowo, które Pan powiedział przez Proroka: Z Egiptu wezwałem Syna mego Z ewangelii wg Św. Mateusza

43 Nowy Testament (ewangelia św. Mateusza)
Chrzest Chrystusa Nowy Testament (ewangelia św. Mateusza)

44

45 Przemienienie Pańskie (Transfiguracja), Nowy Testament
Jezus zabrał trzech wybranych uczniów: Piotra, Jakuba i Jana na górę, gdzie zobaczyli go w nieziemskiej chwale, rozmawiającego z Mojżeszem i Eliaszem. Ewangelie nie podają nazwy góry, przyjmuje się, że była to góra Tabor.

46 Wskrzeszenie Łazarza, Nowy Testament

47 Ostatnia wieczerza, Nowy Testament

48 Modlitwa w Ogrójcu, Nowy Testament

49 Pocałunek Judasza, Nowy Testament

50 Ecce Homo Ecce homo (łac. oto Człowiek, Jan 19,5) — motyw w sztuce chrześcijańskiej przedstawiający ubiczowanego Chrystusa w koronie cierniowej. Słowa oto Człowiek miał wypowiedzieć Piłat ukazujący Chrystusa ludowi żydowskiemu.

51 Ukrzyżowanie, Nowy Testament

52 ROZESŁANIE APOSTOŁÓW , Nowy Testament (ewangelia św. Łukasza)
Jezus zwołał Dwunastu, dał im moc i władzę nad wszystkimi złymi duchami i władzę leczenia chorób. I wysłał ich, aby głosili królestwo Boże i uzdrawiali chorych. Mówił do nich: «Nie bierzcie nic na drogę: ani laski, ani torby podróżnej, ani chleba, ani pieniędzy; nie miejcie też po dwie suknie. Gdy do jakiego domu wejdziecie, tam pozostańcie i stamtąd będziecie wychodzić. Jeśli was gdzie nie przyjmą, wyjdźcie z tego miasta i strząśnijcie proch z nóg waszych na świadectwo przeciwko nim». Wyszli więc i chodzili po wsiach, głosząc Ewangelię i uzdrawiając wszędzie.

53 Chrystus frasobliwy w ikonografii chrześcijańskiej jest to przedstawienie rozmyślającej postaci Jezusa Chrystusa w pozycji siedzącej z głową opartą na dłoni. Na głowie znajduje się korona cierniowa zaś na ciele widoczne są ślady biczowania. Według niektórych autorów ma to być moment na Golgocie tuż przed ukrzyżowaniem, choć figurę tę można także interpretować jako symboliczne streszczenie Męki Pańskiej.

54 Pieta przedstawienie Matki Boskiej trzymającej na kolanach martwego Chrystusa.

55 Złożenie do grobu Nowy Testament
Czterech mężów niosło nosze; z przodu Nikodem i Józef, z tyłu Abenadar i Jan. Za nimi postępowały Najświętsza Panna, starsza Jej siostra Maria Helego, Magdalena i Maria Kleofy.

56 (Anastasis), Nowy Testament
Zmartwychwstanie (Anastasis), Nowy Testament

57 Noli me tangere, Nowy Testament
Noli me tangere (łac. nie dotykaj mnie!, tłumaczone także jako nie zatrzymuj mnie!) - słowa, które wg Ewangelii wg św. Jana (J 20,17) wypowiedział Jezus do Marii Magdaleny po zmartwychwstaniu. Chrystus ukazany jako ogrodnik ze szpadlem.

58 Wniebowstąpienie Wniebowstąpienie Jezusa Chrystusa opisane zostało w Ewangelii Marka , Ewangelii Łukasza oraz w Dziejach Apostolskich. Jezus przez 40 dni po swoim zmartwychwstaniu przebywał wśród uczniów. Po tym czasie udał się razem z uczniami na Górę Oliwną, skąd uniósł się w górę i zniknął z ich oczu

59 ZBAWICIEL W SIŁACH (CHRYSTUS MIĘDZY MOCAMI)
3 MANDORLE: CZERWONY ROMB – OGIEŃ PRAWDY BŁĘKITNY OWAL – SFERY NIEBIESKIE KWADRAT NA DOLE - ZIEMIA XV WIEK, MUZEUM W SANOKU

60 Pantokrator w ikonografii przedstawienie Jezusa Chrystusa jako władcy i sędziego Wszechświata.

61 PANTOKRATOR przedstawienie Jezusa Chrystusa jako władcy i sędziego Wszechświata. Jako Pantokrator Chrystus przedstawiony jest w pozycji stojącej lub siedzącej na tronie, z otwartym Pismem Świętym w lewej dłoni i uniesioną prawą dłonią w geście błogosławieństwa. Ułożenie palców nawiązuje do greckiego monogramu Chrystusa: IC XC. Połączone są dwa palce: kciuk z serdecznym. Dzięki temu palce wskazujący i zgięty środkowy przypominają litery IC. Skrzyżowane ukośnie kciuk i serdeczny w zestawie z małym palcem tworzą XC. Nie jest to jedyna interpretacja gestu, według niektórych teologów połączony kciuk z palcem serdecznym są symbolem dwoistości natury Chrystusa: boskiej i ludzkiej. Natomiast złączenie trzech palców: małego, serdecznego i kciuka symbolizuje Trójcę Świętą. Księga, jaką Jezus trzyma w lewej dłoni, nawiązuje do jego misji nauczania. Zwykle zamieszczony jest na niej cytat z Ewangelii według św. Jana: Nie sądźcie z zewnętrznych pozorów, lecz wydajcie wyrok sprawiedliwy.

62 Maiestas Domini

63 Maiestas Domini Maiestas Domini łac., Chrystus na majestacie, ikonograficzne przedstawienie tronującego Jezusa Chrystusa, zwykle w mandorli, w otoczeniu symboli ewangelistów. Ukazuje Chrystusa, posiadającego identyczną naturę, jak Jego Ojciec, w niebiańskiej wspaniałości. Jezus w glorii tronuje na wszechświecie (kula) lub tęczy. Prawą rękę wyciąga w geście błogosławieństwa, a lewą trzyma księgę Ewangelii na kolanach. Wokół glorii przedstawione są cztery istoty kosmiczne i symbole ewangelistów - lew i byk na dole, a człowiek (anioł) i orzeł u góry. Każda z czterech istot trzyma swoją Ewangelię, która głoszona jest na cztery strony świata. Także aniołowie mogą podtrzymywać glorię i, tak jak cztery istoty, adorować Chrystusa.

64 Sąd Ostateczny

65 NIE ROZPACZAJ PO MNIE MATKO
ikonograficzny odpowiednik zachodniochrześcijańskiej Piety, przedstawiający Chrystusa nagiego, do połowy złożonego w grobie, z zamkniętymi oczyma, pochyloną głową i rękoma (na których widoczne są rany po gwoździach) ułożonymi w znak krzyża. Za plecami Chrystusa często umieszcza się krzyż z inskrypcjami. Z prawej strony Bogurodzica podtrzymuje i przytula syna. XVII W.

66 Misericordia Domini Misericordia Domini Misericordia Domini Misericordia Domini - w ikonografii chrześcijańskiej przedstawienie Chrystusa ze śladami męki, stojącego w grobie. Czasem towarzyszy mu Maryja. Misericordia Domini ze Zbylitowskiej Góry, ok. 1450, Muzeum Diecezjalne w Tarnowie

67 DEESIS PANTOKRATOR, PO BOKACH MARIA I JAN CHRZCICIEL
CERKIEW W JAROSŁAWIU, POCZ. XVIII W.

68 TRON ŁASKI przedstawienie ikonograficzne ukazujące Trójcę Świętą. Przez to pojęcie rozumie się przedstawienie, głównie w sztukach plastycznych, w którym Bóg Ojciec trzyma w dłoniach swego Syna ukrzyżowanego. Duch Święty jest ukazywany w postaci gołębicy umieszczanej najczęściej nad krucyfiksem. Także do tego typu ikonograficznego zalicza się wyobrażenia, gdzie Bóg trzyma ciało Chrystusa tuż po zdjęciu z krzyża.

69 SALOME Z GŁOWĄ JANA CHRZCICIELA
Córka Heroda III i Herodiady. Znana głównie z roli, jaką odegrała przy śmierci Jana Chrzciciela – zachwycony tańcem Salome Herod Antypas, tetrarcha Galilei i Perei, obiecał spełnić każde jej życzenie, a ta – na polecenie matki – zażądała głowy żydowskiego proroka.

70

71 IKONOGRAFIA ŚWIĘTYCH ŚWIĘTYCH ROZPOZNAJEMY PRZEDE WSZYSTKIM DZIEKI ATRYBUTOM. ATRYBUTY MOGĄ BYĆ: Pojedyncze / jednostkowe – przysługujące tylko jednej postaci Rzeczowe – przedmioty codziennego użytku Symboliczne – przedmiot o pogłębionym znaczeniu Uniwersalne – wyodrębniają grupę postaci (męczenników, biskupów) Szczegółowe – indywidualizują poszczególnych świętych   Związane z życiem świętego – fragment fabuły apokryficznej (Piotrawin) Ze zdarzeniem historycznym – fakt, opowieść (Helena i Krzyż) Związane z zawodem i stanem – miecz, zbroja (rycerze) Sławiące walory moralne – krzyż, czaszka... Mówiące o rodzaju męczeństwa – strzały, kamienie Mówiące o patronacie, jaki dany święty pełni – Florian z cebrzykiem

72 JAN CHRZCICIEL W ikonografii św. Jan przedstawiany jest jako dziecko, młodzieniec lub mąż ascetyczny, ubrany w skórę zwierzęcą albo płaszcz z sierści wielbłąda. Jego atrybutami są: Baranek Boży, baranek na ramieniu, na księdze lub u stóp, baranek z kielichem, chłopiec bawiący się z barankiem, głowa na misie, krzyż.

73 Jan Ewangelista W ikonografii Zachodu św. Jan przedstawiany jest jako stary Apostoł, czasami jako młodzieniec w tunice i płaszczu, rzadko jako rybak. Atrybutem św. Jana jest m.in. orzeł. Symbol ten nawiązuje do wizji proroka Ezechiela (Ez 1), do której nawiązuje również Apokalipsa św. Jana. Pozostałe atrybuty: kielich z Hostią, kielich zatrutego wina z wężem

74 Symbole Ewangelistów:
1. Św. Mateusz - człowiek 2. Św. Marek - lew 3. Św. Łukasz - wół 4. Św. Jan - orzeł.

75

76 PIOTR

77 PAWEŁ w trakcie upadku z konia w drodze do Damaszku

78 TOMASZ

79 Bartłomiej – skóra zdarta z ciała

80 MARIA MAGDALENA pojemniczek na perfumy

81 Weronika – chusta z twarzą Chrystusa

82 Agata - piersi na tacy lub w szczypcach; czasem zamiast piersi - bułki
Urodziła się w V w. na Sycylii. Po przyjęciu wiary chrześcijańskiej postanowiła żyć w dziewictwie. Gdy odrzuciła rękę namiestnika Sycylii Kwincjana, oddano ją do domu rozpusty. Mimo to zachowała dziewictwo i nie wyparła się Chrystusa. Kiedy cesarz Decjusz rozpoczął prześladowania chrześcijan, Kwincjan jako jedną z pierwszych postawił przed sądem Agatę. Skazano ją na tortury, podczas których odcięto jej piersi. Z nastaniem niespodziewanego trzęsienia ziemi namiestnik nakazał zaprzestania tortur, dostrzegając w tym karę Bożą. Ostatecznie Agata poniosła śmierć rzucona na rozżarzone węgle. Jej ciało zostało pogrzebane przez chrześcijan poza miastem.

83 Agnieszka - baranek Agnieszka była szlachetnie urodzoną dziewczyną (III/IV w.), ale nie chciała poślubić żadnego z zalotników, mówiąc, że jej serce jest już zajęte. Rozzłoszczeni adoratorzy oskarżyli ją o bycie chrześcijanką, a prefekt Semproniusz, którego syna propozycję małżeństwa odrzuciła, skazał ją na śmierć. Prawo rzymskie zakazywało zabijania dziewic, dlatego zaprowadzono ją do domu publicznego. Mężczyźni nie byli zainteresowani nieprzystępną dziewczyną, jeden bardziej zuchwały, gdy chciał się do niej zbliżyć, został rażony ślepotą. Mimo to złożono ją na stosie, drewno jednak nie chciało się palić, wtedy dowódca oddziału egzekucyjnego ściął Agnieszce głowę. Zmarła w wieku ok. 12 lat.

84 Sebastian – strzały, III w.
Za wyznawanie nauki Chrystusa został przywiązany do słupa (drzewa) i przeszyty strzałami. Sebastian nie zginął jednak. Kobieta, która postanowiła go pochować, zauważyła oznaki życia i doprowadziła go do zdrowia. Gdy Sebastian wyzdrowiał, poszedł bezpośrednio do cesarza i zarzucił mu barbarzyństwo w stosunku do chrześcijan. Cesarz w przypływie gniewu kazał go bić pałkami, żeby mieć pewność, iż tym razem Sebastian na pewno zginie. Prawdopodobnie nastąpiło to w 288 roku. Ciało męczennika wrzucono do kanałów miejskich.

85 Apolonia, III w. - szczypce z zębem
Jej męczeństwo zostało opisane w jednym z listów św. Dionizego Wielkiego. Zginęła podczas prześladowań chrześcijan. Była już w podeszłym wieku. Poganie „zmiażdżyli jej szczęki i powybijali wszystkie zęby”, a następnie za miastem zapalili wielki stos i zagrozili, że ją spalą jeśli nie wyrzeknie się wiary. Apolonia poprosiła o chwilę do namysłu, a następnie sama weszła do ognia.

86 ŁUCJA, III w. Atrybutami Świętej są: oczy na tacy, palma męczeństwa, lampka oliwna lub świeca; przedstawiana również z mieczem lub sztyletem i raną na szyi. Łucja pochodziła z bogatej rzymskiej rodziny z Syrakuz. Już w dzieciństwie złożyła w tajemnicy śluby czystości. Matka zaaranżowała małżeństwo Łucji z młodzieńcem tego samego stanu, ta odmówiła. Odtrącony zalotnik zemścił się, donosząc władzom, że dziewczyna jest chrześcijanką. Zaaresztowana i torturowana Łucja odmówiła porzucenia swej wiary. Mocą wyroku miała być zamknięta w domu publicznym i zmuszona do prostytucji. Wtedy, by się oszpecić, wydłubała sobie oczy. Została ścięta, mając 23 lata, w 304 roku podczas prześladowań chrześcijan za panowania Dioklecjana.

87 BARBARA, III w. wieża Wywodziła się z pogańskiej rodziny z Heliopolis. Ojciec (Dioskuros) wysłał ją na naukę do Nikomedii. Tam zetknęła się z chrześcijaństwem. Gdy Dioskuros dowiedział się, że Barbara została chrześcijanką chciał ją zmusić do wyparcia się wiary. Gdy to nie poskutkowało, doniósł na nią. Została uwięziona w wieży, gdzie miał przed śmiercią objawić się jej anioł z kielichem i hostią. Ścięta mieczem prawdopodobnie około roku 305 w Nikomedii lub Heliopolis, podczas prześladowań za panowania cesarza Maksymiana (305–311).

88 HUBERT, VII/VIIIw. Ikonografia przedstawia Św. Huberta najczęściej w czasie polowania, gdy objawił mu się jeleń z krzyżem między tykami. Atrybutem św. Huberta jest jeleń byk (często albinos) z jarzącym się krzyżem pomiędzy tykami wieńca. Według legendy Hubert ujrzał takiego jelenia podczas polowania w lesie. Po tym zdarzeniu zaniechał łowiectwa i oddał się służbie Bogu.

89 MARCIN W roku 338 św. Marcin wraz ze swoim garnizonem został przeniesiony do Galii w okolice miasta Amiens. To tutaj miało miejsce znane zdarzenie z jego życia. Zimą, gdy napotkał półnagiego żebraka, oddał mu połowę swojej żołnierskiej opończy. W nocy po tym zdarzeniu w swoim śnie zobaczył Chrystusa odzianego w jego płaszcz, który mówił do aniołów: "Patrzcie, jak mnie Marcin, katechumen, przyodział".

90 Krzysztof, III w- Dzieciątko Jezus na barkach
Według świeckich podań ludowych był olbrzymem: miał cztery metry wzrostu i niezwykłą siłę dzięki której przenosił pielgrzymów przez rzekę. Na popularnych wizerunkach przedstawiany z dzieciątkiem Jezus na barkach. Wedle legend święty zapadł się w dno rzeki pod ciężarem dziecka. Wtedy ono rzekło: "Dźwigasz cały świat, gdyż ja jestem ten, któremu służysz pomagając innym".

91 WOJCIECH, X w. W ikonografii chrześcijańskiej święty przedstawiany jest w stroju biskupa, w paliuszu, z pastorałem. Jego atrybuty to księga, czasem przypominająca śmierć odcięta głowa niesiona w ręce. Jego atrybuty to także orzeł, wiosło oraz włócznie, od których zginął

92 MAŁGORZATA, III/IV w. smok
Według zachowanego podania św. Małgorzata była córką pogańskiego kapłana, lecz została nawrócona na chrześcijaństwo przez swoją opiekunkę, która zajmowała się nią po śmierci matki. Za czasów panowania cesarza Dioklecjana miały miejsce prześladowania chrześcijan. W tym właśnie czasie zakochał się w niej rzymski namiestnik, którego św. Małgorzata nie chciała poślubić, odpowiadając, że jej serce należy do Chrystusa. Była w związku z tym torturowana, więziona, a w końcu ścięta około roku.

93 WAWRZYNIEC, III w. Przedstawiany jest w dalmatyce; najczęściej trzyma kratę (ruszt), na której był męczony i gałązkę palmy, jako symbol swego męczeństwa. Może też występować z Ewangelią i krzyżem, a także z torebką na pieniądze, z której rozdawał je ubogim.

94 DOROTA, III w. z koszyczkiem, z pękiem kwiatów lub jednym kwiatem
W czasach prześladowań chrześcijan za panowania cesarza Dioklecjana Dorota została skazana na śmierć. Do zaparcia się wiary namawiały ją dwie odstępczynie (wcześniej chrześcijanki) św. Krystyna i jej siostra św. Kalista. Widząc jednak jej stanowczość, same wybrały męczeństwo. Związano je plecami do siebie i spalono w beczce ze smołą. Prowadzona na śmierć Dorota spotkała młodego poganina, Teofila, który, szydząc, zapytał, dlaczego tak się śpieszy do śmierci. Gdy usłyszał odpowiedź: „Bo idę do niebieskich ogrodów”, zakpił, mówiąc: „Gdybyś z tych ogrodów dała mi kwiaty lub owoce, to wówczas bym uwierzył”. W tym momencie pojawiło się dziecko z koszem pięknych kwiatów i smacznych owoców. Nawrócony tym wydarzeniem, św. Teofil został ścięty mieczem razem z Dorotą.

95 EUSTACHY Atrybutami świętego są: byk, krzyż, róg, jeleń.
Przed nawróceniem na chrześcijaństwo miał nazywać się Placidus i być generałem cesarza Trajana. Podczas polowania na jelenia zobaczył w porożu jelenia krzyż Jezusa. Po tym zdarzeniu nawrócił się i ochrzcił razem ze swoją rodziną, wtedy też przyjął imię Eustachy. Spotkała go seria nieszczęść sprawdzających jego wiarę: stracił majątek, jego służący poumierali na zarazę, podczas podróży morskiej została porwana jego żona, a gdy przechodził przez rzekę z dwoma synami, jego dzieci zostały porwane przez wilka i lwa. Eustachy lamentował, ale nie stracił wiary. Wkrótce po tym odzyskał swoją rodzinę i wcześniejszą pozycję. Ponieważ odmówił złożenia pogańskiej ofiary, został razem z żoną i synami skazany, przez cesarza Hadriana, na śmierć. Najpierw został rzucony lwom na pożarcie, ale ponieważ one nie wyrządziły mu szkody, został upieczony w rozżarzonym byku (lub wole) z brązu.

96 FLORIAN, III w. W ikonografii przedstawiany jest najczęściej w stroju rzymskiego oficera, z naczyniem z wodą do gaszenia ognia, lub wprost gaszącego pożar. Jego atrybutami są: kamień młyński u szyi, kolczuga, krzyż, czerwony i biały krzyż, miecz, palma męczeńska, płonący dom, orzeł, tarcza, zbroja. W młodym wieku został powołany do armii Dioklecjana. W roku 304 ujął się za prześladowanymi legionistami chrześcijańskimi, za co został skazany na karę śmierci. 4 maja 304 poniósł śmierć męczeńską w nurtach rzeki Enns (Anizy), w miejscowości Lorch.

97 CECYLIA W ikonografii św. Cecylia przedstawiana jest jako orantka, w późniejszych wizerunkach: w tunice, z palmą męczeńską w dłoni. Atrybutami świętej są: anioł, instrumenty muzyczne (cytra, harfa, lutnia, organy), płonąca lampka, miecz), wieniec z białych i czerwonych róż (oznaczające niewinność i męczeństwo).

98 KATARZYNA, III w. Przedstawiana jest w koronie, z palmą męczeństwa w dłoni i kołem do łamania kości (czasem jeszcze z książką i mieczem). Ukazywana jest też podczas mistycznych zaślubin z Chrystusem lub w więzieniu, w obecności Chrystusa. Według tradycji była bogatą i wykształconą chrześcijanką z Aleksandrii, która przyjęła śluby czystości. Poniosła śmierć męczeńską w wieku 18 lat. Wyrok śmierci zapadł po dyspucie religijnej, w której Katarzyna okazała się bieglejsza od pięćdziesięciu mędrców niechrześcijańskich, część z nich nawracając. Niezadowolony z takiego obrotu sprawy cesarz skazał Katarzynę na śmierć po torturach; odstąpiono od łamania kołem po zniszczeniu narzędzia tortur przez anioła i wyrok wykonano przez ścięcie.

99 JERZY postać historyczna III/IV w.
Ikonografia chrześcijańska przedstawia świętego w walce ze smokiem.

100 Aureola w formie koła z wpisanym trójkątem – tylko Bóg Ojciec.
AUREOLA – krąg świetlisty odróżniający świętych w przedstawieniach. Przysługuje świętym. NIMB - świetlista poświata rozjaśniająca tło za głową postaci; przysługuje błogosławionym. Aureola w formie koła z wpisanym trójkątem – tylko Bóg Ojciec. Aureola z dwóch nałożonych trójkątów – Syn Boży. Unia hypostatyczna – trójkąt szczytem w dół – natura ziemska; drugi boska. „Nimb” Krzyżowy – Jezus; niekiedy z napisem: Jestem, który jestem – imię Boga. MANDORLA (migdał) – otacza całą postać; jej wnętrze wypełnione promieniami – rodzaj glorii. Inne: Języki Ognia – apostołowie. Manus Dei w aureoli – znak obecności Boga. Aureola z atryb. onomatopeicznymi – np. pszczoły: Jan Złotousty/ Miodousty. Aureola monetarna – na niej napis. Nimb rombowy – postać jeszcze żyjąca. Nimb kwadratowy – niższy stan, mniej ważna – matka biskupa, wierny skryba.

101 Bibila Viviana, Karola Łysego, 845-846r, Ksiega ofiarowana Karolowi Łysemu przez hrabiego Viviana.
Często w wyobrażeniach maiestas domini mandorla ma kształt ósemki, w dolnej części znajduje się niebo, które jest tronem Boga i ziemia, która rzeczywiście jest jego podnóżkiem.

102 Inne przykłady mandorli w kształcie ósemki

103 MANUS DEI

104 Eklezja i Synagoga w sztukach plastycznych przedstawienie dwóch kobiet, personifikujących Stary i Nowy Testament. Eklezja ukazywana jest jako królowa, z koroną, krzyżem i kielichem, podczas gdy Synagoga ma zawiązane oczy, złamaną włócznię, spuszczoną głowę i wypadające z rąk tablice Mojżeszowe. Odnosi się to rozumienia Starego Testamentu jako przygotowania i zapowiedzi Nowego, nieprzyjętego przez Żydów. Stąd Synagoga przedstawiona jest jako osoba zaślepiona, której złamana włócznia i upadające tablice wyrażają utratę praw, a Eklezja, wyobrażająca chrześcijaństwo, jest zwycięską królową. Tego typu przedstawienia pojawiają się w sztuce chrześcijańskiej od IX wieku. Jednym z najbardziej znanych realizacji Eklezji i Synagogi są gotyckie rzeźby z katedry w Strasburgu z ok roku, umieszczone po dwóch stronach portalu południowego.

105 Eklezja i Synagoga - figury z elewacji wejściowej południowego ramienia transeptu katedry z Strasburgu, ok

106 HORTUS CONCLUSUS

107 IKONOGRAFIA MITOLOGIA

108 beczka, winogrona – Dionizos byk – Europa
delfin – Afrodyta, Apollo, Posejdon dzik – Adonis, Herkules dzida – Atena aulos – Marsjasz gałązka oliwna – Atena hełm – Atena jaszczurka – Apollo jeleń – Artemida, Hermes kitara – Apollo koturny – Melpomena kowadło – Cyklopi, Hefajstos kozioł – Dionizos, satyry księgi – sybille kwiaty – Flora

109 laska z wężem – Asklepios lira – Apollo, Eros, Erato łabędź – Leda
łania – Artemida, Herkules łódź – Charon łuk – Artemida maczuga – Herkules, centaur maska – Melpomena młot – cyklopi, Hefajstos muszla – trytony, syreny, nereidy orzeł – Ganimedes, Prometeusz, Zeus

110 palma – Afrodyta, Viktoria puszka – Pandora
róg obfitości – Pluton, Abundantia sierp – Demeter skóra ludzka - Marsjasz skóra lwa – Herkules skrzydła – Ikar, Dedal, Nike, Psyche, Gorgona, furie, Eros, Boreasz skrzydła u nóg – Hermes sowa – Atena stado owiec – Ajaks, Apollo, Hermes, Polifen strzała – Eros świnia – Ceres torba – Hermes trójząb – Posejdon

111 wieniec z gwiazd – Urania, Kloto wieniec z kłosów – Demeter, Persefona
waga – Temida wieniec z gwiazd – Urania, Kloto wieniec z kłosów – Demeter, Persefona wieniec laurowy – Apollo, Dafne, Nike wilczyca – Remus, Roma, Romulus winorośl – Dionizos wóz zaprzężony w centaury, tygrysy, pantery - Dionizos wóz zaprzężony w gołębie - Afrodyta wóz zaprzężony w konie – Apollo, Jutrzenka wóz zaprzężony w czarne konie - Pluton wóz zaprzężony w morskie konie – Posejdon, Tetyda wóz zaprzężony w smoki – Medea

112 w mitologii greckiej personifikacja duszy ludzkiej; przedstawiana jako młoda dziewczyna ze skrzydłami motyla. Uroda Psyche wzbudziła zazdrość Afrodyty, która nakazała Erosowi, by rozkochał dziewczynę w najbrzydszym z mężczyzn. Eros zakochał się jednak sam w Psyche i odwiedzał ją co noc pod osłoną nocy, uprzedzając, że straci go na zawsze, jeżeli będzie chciała zobaczyć jak wygląda. Ulegając namowom swych zazdrosnych sióstr, Psyche z ciekawości zapaliła pewnej nocy kaganek, chcąc ujrzeć Erosa, ale kropla rozgrzanej oliwy zbudziła pięknego boga, który zagniewany jej nieposłuszeństwem odleciał. Zrozpaczona Psyche rozpoczęła wędrówki po świątyniach w poszukiwaniu ukochanego. PSYCHE

113 Danae - postać z mitologii greckiej
Danae - postać z mitologii greckiej. Córka Akrizjosa, króla Argos i Eurydike córki Lakedajmona i Sparty. Ojciec, w związku z przepowiednią, że zginie z ręki wnuka, Akrizos zamknął Danae w spiżowej komnacie. Jednak za sprawą Zeusa, który przyjął postać złotego deszczu, Danae została matką herosa Perseusza.

114 Auguste Rodin , 1885, Musee Rodin, Paryż, biały marmur
Danaida Danaidy – córki króla Argos (50 córek) wydane za 50 synów brata ojca w noc poślubną z rozkazu ojca zabiły mężów bogowie zesłali je do Tartaru Auguste Rodin , 1885, Musee Rodin, Paryż, biały marmur

115 Dafne - nimfa z mitu greckiego, córka Gai i Penejosa, boga tesalskiej rzeki; daremnie próbując uciec od zakochanego w niej Apollina, Dafne wyprosiła u ojca, aby zmienił ją w drzewo wawrzynu.

116 Ganimedes - w mitologii greckiej to piękny książę Troi, porwany przez Zeusa na Olimp. Był prywatnym posłańcem i służącym Zeusa. Ganimedes z Hebe rozdawali ambrozję, rozlewali do złotych pucharów nektar. Wedle innej wersji mitu, Ganimedes był pięknym chłopcem, w którym zakochał się Zeus, i przybrawszy postać orła porwał go na Olimp, obdarzył nieśmiertelnością i uczynił swoim kochankiem.

117 Laokoon - według Wergiliusza, syn Antenora czy też Akoitesa, kapłan Tymbrajskiego Apollina, ostrzegał Trojan o niebezpieczeństwie, jakim był drewniany koń, i z tego powodu został wraz z dwoma synami zabity przez dwa ogromne morskie węże nasłane nań przez zagniewanych bogów, sprzyjającym Grekom, czyli Achajom.

118 Narodziny Wenus

119 Trzy gracje w mitologii rzymskiej - Gracje, czyli greckie Charyty. Uważane za boginie uosabiające piękno, wdzięk, przyjaźń i upajające uroki życia ludzkiego oraz przyrody. Córki Zeusa i jego żony Eurynome, należały do bóstw niższej rangi. Według najbardziej rozpowszechnionej wersji mitu były trzy i nosiły imiona: Eufrosyne- ”Radosna”, Talia- ”Kwitnąca”, Aglaja- ”Świetlista”. W Atenach czczono dwie Charyty: Aukso (czyli ”Wzrost”) i Hegemone (czyli ”Panowanie”). Malowane zwykle w postaci nagich dziewcząt. Były towarzyszkami Afrodyty i zajmowały jedną z głównych ról w jej orszaku. To one były też obecne przy narodzinach Wenus.

120 BACHUS – wino, winorośl, beczka, wieniec z winorośli na głowie

121 NEPTUN trójząb

122 MEDUZA w mitologii greckiej była najmłodszą z trzech Gorgon i najgroźniejszą. Jako jedyna z trzech Gorgon była śmiertelna. Zamiast włosów miała węże, a jej spojrzenie zamieniało żywe istoty w kamień. Jedynym lekiem na to były łzy jednorożca. Meduza ponoć była tak piękna, że zakochał się w niej Posejdon i uwiódł w świątyni Ateny. Z początku Meduza była jednym z bóstw przedolimpijskich, potworem. W późniejszych wersjach zaczęto ją uważać za ofiarę zemsty bogini Ateny. Meduza miała być piękną dziewczyną, która ośmieliła się rywalizować urodą z boginią. Atena zamieniła więc Meduzę w skrzydlate, okropnie brzydkie potwory ze żmijami zamiast włosów i szponami u dłoni. Meduza została zabita przez Perseusza który odciął jej głowę, a dzieci uwięzione w jej łonie wyskoczyły z szyi Gorgony Pegaz i Chrysaor. Jej głowę Atena umieściła na egidzie, tarczy Zeusa.

123 NARCYZ Nie chciał odwzajemnić uczuć nimfy Echo, wobec czego Nemezis ukarała go miłością do własnego odbicia w tafli wody. Narcyz zmarł z niezaspokojonej tęsknoty i po śmierci na jego grobie wyrósł kwiat nazwany później jego imieniem – narcyz.

124 ATENA w mitologii greckiej bogini mądrości, sztuki, wojny sprawiedliwej oraz opiekunka miast, m.in. Aten i Sparty. Jest jedną z dwunastu głównych bogów olimpijskich. Jej atrybutami były: sowa, miecz, gałązka oliwna. Jej rzymskim odpowiednikiem jest Minerwa.

125 LEDA Jedna z wersji mitu podaje, iż tej samej nocy Leda oddała się Zeusowi (który przybrał postać łabędzia) i swojemu mężowi. Stąd za ojca Polideukesa i Heleny uchodził Zeus, natomiast Kastora i Klitajmestry – mąż Ledy

126 PERSEFONA Została porwana przez Hadesa, gdy wraz z towarzyszkami bawiła się na łące. Kiedy próbowała zerwać piękny kwiat narcyz, ziemia rozwarła się i pojawił się Hades w złotym rydwanie, uprowadzając ją do swego królestwa. Zrozpaczona Demeter przez dziewięć dni i nocy poszukiwała córki, aż w końcu poruszony jej cierpieniem Helios wyznał bogini prawdę. Rozzłoszczona Demeter opuściła Olimp i zabrała ziemi płodność. Zaniepokojony losem głodujących ludzi Zeus zgodził się zwrócić Demeter córkę, pod warunkiem że podczas pobytu w podziemiach nic nie spożyła. Świadom podstępu Hades poczęstował Persefonę przed odejściem owocem granatu. Ostatecznie Zeus zadecydował, że Persefona dziewięć miesięcy będzie spędzała z matką, zaś trzy z mężem. Gdy Persefona powracała do matki nastawała wiosna, gdy wracała pod ziemię rozpoczynał się okres zimy.

127 MARSJASZ Należał do orszaku boga Dionizosa lub bogini Kybele. Pewnego dnia satyr znalazł wyrzucony przez Atenę aulos – rodzaj fujarki (bogini dmuchając w instrument wyglądała niekorzystnie i została skrytykowana przez Herę i Afrodytę). Dźwięki znalezionej piszczałki spodobały mu się do tego stopnia, że wyzwał na pojedynek Apollina grającego na kitarze (lirze). Apollo przyjął wyzwanie, stawiając warunek, że zwycięzca będzie mógł obejść się z pokonanym wedle swej woli. Pierwsze starcie zakończyło się remisem. Apollo sprytnie zaproponował zmianę zasad: granie na instrumencie odwróconym do góry nogami. W ten sposób Marsjasz przegrał, został powieszony przez Apollina na sośnie lub platanie, a następnie obdarty ze skóry

128 Mitologiczne „cudaki”

129 centaur Górna część ich ciała (tułów, głowa, ręce) była podobna do ciała człowieka, natomiast dolna miała kształt konia. Uchodziły za potomstwo Kentaurosa i klaczy magnezyjskich lub Iksjonai widziadła (chmury) Nefele, której Zeus nadał postać Hery. Tworzyły prymitywne plemię. Zamieszkiwały góry i lasy Tesalii oraz Arkadię. Obyczaje miały dzikie, to jest żywiły się surowym mięsem upolowanych zwierząt, kilkakrotnie usiłowały porwać lub zgwałcić kobiety, łatwo się upijały. Przebywając na dworze króla Lapitów Pejritoosa, jako jego weselni goście z powodu nadmiaru wypitego przez nich wina wszczęli bójkę. Walkę z nimi podjęli znani mityczni herosi: Herakles, Nestor i Tezeusz.

130 satyr w mitologii greckiej każda z istot o mieszanej budowie (ludzie z koźlimi nogami i uszami oraz prąciem) z orszaku Dionizosa.

131 faun staroitalski bóg płodności, bóg lasów górskich, opiekun pasterzy, darzący płodnością ich stada, nauczyciel uprawy roli. Często występujący w otoczeniu innych bóstw leśnych, utożsamiany z greckim Panem. Początkowo nie charakteryzował się żadnymi specjalnymi cechami, pod wpływami greckimi przyjął cechy Pana - kozie różki i kopytka. Według rzymskiej mitologii był królem Latynów, synem Pikusa, wnukiem Saturna, bratem i mężem Fauny.

132 hydra Hydra lernejska – w mitologii greckiej potwór wyobrażany najczęściej jako wielogłowy (różne źródła podają różną ilość łbów) wąż wodny, córka Tyfona i Echidny. Zamieszkiwała bagna w okolicy Lerny w Argolidzie. Pokonanie jej było drugą z 12 prac Heraklesa.

133 sfinks mityczne stworzenie, przedstawiane zazwyczaj jako lew z ludzką głową. Wizerunek ten wywodzi się z czasów egipskiego Starego Państwa - tworzonym wówczas rzeźbom starożytni Grecy nadali nazwę, określającą żeńskiego potwora, "dusicielkę", wywodzącą się z greckiej mitologii.

134 chimera ziejący ogniem potwór pochodzący z mitologii greckiej, dziecko Tyfona i Echidny. Przyjmuje się najczęściej, że miała głowę lwa, ciało kozy i ogon węża.

135 lamassu w sztuce asyryjskiej posąg wyobrażający skrzydlatego byka o ludzkiej, brodatej twarzy, czyli tzw. istotę zoomorficzną.

136 feniks Feniks miał przylatywać z Indii, skąd po 500 latach życia udawał się do Lasu Lebannon, gdzie „kąpał skrzydła w zapachu”. Następnie leciał do Egiptu, gdzie na ołtarzu słońca w Heliopolis, w miesiącu Adar kapłani przygotowywali specjalny stos, na którym się spalał i zmartwychwstawał po 3 dniach.

137 gryf mityczne zwierzę przedstawiane najczęściej z ciałem lwa oraz z głową i skrzydłami orła.

138 jednorożec stworzenie fantastyczne, występujące w mitach i legendach, posiadające jeden róg pośrodku czoła. Najwcześniej opisane przez Ktezjasza w V-IV w. p.n.e.; Pliniusz Starszy dodał mu jeszcze łeb jelenia, stopy słonia i ogon lwa. W średniowieczu przedstawiano go z głową i korpusem białego (rzadziej czerwono-czarnego) konia, dodając niekiedy nogi jelenia i lwi ogon.

139 w mitologii greckiej i rzymskiej pół ludzie, pół ryby
tryton w mitologii greckiej i rzymskiej pół ludzie, pół ryby

140 hippokamp W sztuce przedstawiane są zwykle jako istoty o mieszanej budowie. Górna część ich ciała (tułów, głowa) jest podobna do ciała konia, natomiast dolna ma kształt ryby (tak jak trytonów i ichtiocentaurów; przeważnie mają rybi ogon skręcony spiralnie). Posiadają parę końskich nóg.

141 Cesare Ripa ( ) włoski pisarz z XVI wieku, badacz sztuki i ikonografii. Autor wydanej w 1593 r. Ikonologii zawierającej najważniejsze symbole epoki. Wiele dzieł zostało rozszyfrowanych na podstawie symboli przedstawionych przez Ripę, np. w pracy Vermeera, Alegoria malarstwa, modelką okazała się być muza historii – Clio.

142 Melancholia Ponury pejzaż łączy się z mrocznym zamyśleniem skrzydlatego geniusza (twórca ogarnięty sceptycyzmem), który siedzi bezczynnie wśród porozrzucanych narzędzi (piła, młotek, obcęgi, hebel itp.) na tle rozpoczętej budowli. Klepsydra jest symbolem przemijania czasu, zaś pies jest odwiecznym symbolem wierności.