Assessment of damages in the district heating pipe cartel Katarzyna Gąska Łukasz Stępkowski

Czym jest kartel?  Kartel to grupa przedsiębiorstw które zmówiły się w celu kontrolowania ceny i wielkości podaży na jakimś rynku. Celem kartelu jest zapewnienie członkom zysku monopolowego. Istnienie kartelu pociąga także za sobą zyski pośrednie, dla tworzących go przedsiębiorstw. Zmniejsza się wówczas niepewność związana z zachowaniem konkurentów i możliwe staje się wzniesienie dodatkowych barier, utrudniających wejście nowym przedsiębiorstwom:  Z punktu widzenia firm, nawiązanie współpracy z konkurencją jest pożądane, gdyż pozwala zbliży się do pozycji monopolisty,  Z punktu widzenia dobrobytu społecznego, wręcz przeciwnie,  Czynnikiem wpływającym na powstawanie karteli jest istnienie rynku oligopolowego, na którym istnieje niewielka liczba podmiotów gospodarczych. Następuje wówczas łatwa możliwość komunikowania się konkurentów i minimalizowanie ryzyka nieprzewidzianych zachowań klienta, odmiennie niż jest to w warunkach naturalnej rywalizacji;  Do utworzenia kartelu zwykle dążą firmy efektywne kosztowo. 2

Rodzaje karteli  Porozumienia poziome (kartele horyzontalne) - charakteryzują się tym, że są zawierane pomiędzy konkurentami, a więc podmiotami funkcjonującymi na tym samym stopniu produkcji lub obrotu. Jako przykłady takich porozumień można wskazać uzgodnienia między konkurentami cen, zasad ich ustalania w stosunkach z osobami trzecimi, podział rynku wg kryteriów terytorialnych, asortymentowych, podmiotowych, a także ustalanie lub ograniczanie wielkości produkcji, sprzedaży lub skupu towarów;  Porozumienia pionowe (kartele wertykalne) - do tych porozumień należą porozumienia polegające na ustalaniu cen odsprzedaży, porozumienia dyskryminujące niektóre kategorie podmiotów, porozumienia służące wymuszaniu transakcji wiązanych;  Do typowych karteli zaliczyć należy: kartele cenowe, kartele podziałowe (dzielące rynek zbytu lub zaopatrzenia), kartele kontyngentowe, kartele ograniczające dostęp do rynku lub zmierzające do eliminacji konkurentów. 3

Proces powstawania kartelu  Kartel jest wynikiem dwu-etapowej gry niekooperacyjnej: I. Najpierw przedsiębiorstwa decydują w sposób jednoczesny i niezależny od siebie czy zostać uczestnikiem kartelu, czy raczej pozostać poza nim; II. Po dokonaniu tego wyboru firmy, które utworzyły kartel wspólnie decydują o poziomie ceny maksymalizującej ich łączny zysk. Natomiast każda z firm, która postanowiła pozostać poza kartelem przyjmuje cenę ogłoszoną przez kartel jako daną i wybiera poziom produkcji maksymalizujący jej indywidualny zysk;  W gałęzi składającej się z przedsiębiorstw o heterogenicznej strukturze kosztów możliwe jest utworzenie kartelu, który będzie pełnił funkcję lidera cenowego. Ponadto, uczestnictwo w kartelu przyjmą przedsiębiorstwa najbardziej efektywne kosztowo w danej gałęzi, zaś przedsiębiorstwa mniej efektywne wybiorą funkcjonowanie w segmencie konkurencyjnym;  Dokładna liczba uczestników kartelu jest uzależniona od konkretnych parametrów kosztowych oraz popytowych. 4

Kartel rur ciepłowniczych  Kartel producentów rur ciepłowniczych powstał w Danii na przełomie listopada i grudnia 1990 r. i rozszerzył się na Włochy i Niemcy w 1991 r., a następnie został zreorganizowany w 1994 r. obejmując cały obszar wspólnego rynku;  Uczestnicy kartelu ustalali geograficzny podział rynku w oparciu o granice krajów, zawierali porozumienia cenowe oraz ustawiali przetargi;  Ponadto umawiali się wspólnie co do sposobów osłabiania pozycji jedynego niezależnego od kartelu rywala, szwedzkiej firmy Powerpipe;  Stwierdzono również, że wykorzystywano standardy przemysłowe do opóźnienia wdrożenia nowej, tańszej technologii. 5

Rynek rur ciepłowniczych w Europie Zachodniej (1990 – 1999) Uczestnicy kartelu cztery firmy duńskie: ABB I.C. Møller (ABB), Løgstør Rr (LR), Dansk Rørindustri (DRI), Tarco; trzy firmy niemieckie: Henss/Isoplus, Pan – Isovit, Brugg Rohrsysteme; fińska firma KWH; włoska firma Sigma Tecnologie. Trzon kartelu stawiły firmy duńskie, które posiadały 50% całkowitych mocy wytwórczych w UE. 6

Krótka charakterystyka rynku  Rynek rur ciepłowniczych w Europie Zachodniej jest wysoce skoncentrowany. W 1999 r. współczynnik koncentracji CR4 wynosił ok. 86, zaś Indeks Herfindahla- Hirschmana – ok Zatem nawet bez formalnego kartelu konkurencja na tym rynku jest znacznie ograniczona;CR4 wynosił ok. 86, zaś Indeks Herfindahla- Hirschmana – ok  Fakt, że klienci dokonują większych zamówień poprzez przetargi mógłby przyczynić się do zwiększenia konkurencji między przedsiębiorstwami, gdyby nie było porozumienia kartelowego;  W dniu 28 czerwca 1995 r. Komisja Europejska dokonała niespodziewanej rewizji w siedzibach dziewięciu z 10 członków kartelu po tym, jak firma Powerpipe poinformowała o nieprawidłowościach na rynku rur ciepłowniczych. Znaleziono dowody na współpracę w ramach kartelu od 1990 r. Później stwierdzono, że uczestnicy kartelu spotykali się w bardziej zakonspirowany sposób aż do marca 1996 r. 7

Klasyczne wskaźniki koncentracji czterech przedsieb. - odsetek sprzedaży obliczony dla czterech największych firm działających na rynku lub w gałęzi. Całkowite stężenie: 100% Wysokie: % Średnie: 50-80% Niskie:0-50% Brak koncentracji:0% Wskaźnik Herfindahla- Hirschmana - def. jako suma podniesionych do kwadratu udziałów rynkowych wszystkich przedsiębiorstw: HHI=s1^2+s2^2+...+sn^2 Wskaźnik HHI przyjmuje wartości od 0 dla rynku na którym działa nieskończenie wiele bardzo małych przedsiębiorstw, do dla czystego monopolu, którego udział w rynku wynosi 100% Przykładowe wskaźniki koncentracji rynku 8

Istota przedsięwzięcia  Jedno z pierwszych podjętych działań miało polegać na koordynacji podnoszenia cen zarówno na rynku duńskim, jak i na rynkach eksportowych. Dla celów podziału rynku duńskiego ustalono i stosowano kwoty, kontrolowane przez „grupę kontaktową” składającą się z osób odpowiedzialnych w zainteresowanych przedsiębiorstwach za sprzedaż. W przypadku każdego projektu handlowego przedsiębiorstwo, któremu grupa kontaktowa przydzieliła projekt, informowało pozostałych uczestników o cenie, jaką zamierzało zaproponować, i ci uczestnicy przedkładali wówczas wyższą ofertę, by w ten sposób chronić dostawcę wyznaczonego przez kartel;  W 1994 r. do porozumienia co do kwot dla całego rynku europejskiego. Ten kartel europejski zorganizowany miał być dwupoziomowo. „Grupa dyrektorów” skupiająca prezesów lub dyrektorów generalnych przedsiębiorstw uczestniczących w kartelu miała dokonywać przydziału kwot dla każdego przedsiębiorstwa zarówno na całym rynku, jak i na poszczególnych rynkach krajowych, a mianowicie na rynkach: austriackim, duńskim, fińskim, niderlandzkim, niemieckim, szwedzkim i włoskim. 9

Istota przedsięwzięcia  Jako jeden z elementów kartelu decyzja przedstawia w szczególności przyjęcie i wykonanie uzgodnionych działań zmierzających do wyeliminowania jedynego dużego przedsiębiorstwa, które w nim nie uczestniczyło, tj. Powerpipe. Niektórzy uczestnicy kartelu przyjęli do pracy „kluczowych pracowników” Powerpipe i dali mu do zrozumienia, że powinno wycofać się z rynku niemieckiego. W następstwie przydzielenia Powerpipe dużego projektu niemieckiego w marcu 1995 r. miało odbyć się w Düsseldorfie spotkanie, w którym miało wziąć udział sześciu wyżej wskazanych producentów i Brugg. Według Komisji podczas tego spotkania postanowiono o zastosowaniu zbiorowego bojkotu klientów i dostawców Powerpipe. Bojkot ten następnie przeprowadzono. 10

Wpływ kartelu na cenę dobra 11  W wyniku rozbicia kartelu cena rur ciepłowniczych spadła średnio o ok. 55% Indeks cen towarów dostarczanych przez firmę ABB z dwóch okręgów (1999=100) Źródło: raport KPMG Aalborg, Århus, Odense og Københavns Kommuner: Rapport om erstatningsopgørelser i forbindelse med kommunernes handel med Alstom Power Flowsystems A/S I perioden

Postanowienie Komisji Europejskiej 12  W odniesieniu do najbardziej istotnego aspektu przedstawionych spraw, a mianowicie kwestii obliczenia grzywien nałożonych na spółki, Komisja przyjęła, iż zachowanie wyżej wymienionych spółek na europejskim rynku rur ciepłowniczych spełniało przesłanki bardzo poważnego naruszenia art. 81 ust. 1 WE, co uzasadnia nałożenie grzywny w ryczałtowej kwocie podstawowej równej 20 milionów EUR na każde przedsiębiorstwo;  Po ustaleniu podstawowej kwoty grzywny w oparciu jedynie o wagę stwierdzonego naruszenia Komisja oceniła następnie szczególną wagę i tym samym rzeczywisty wpływ na konkurencję niedozwolonego zachowania poszczególnych przedsiębiorstw w celu:  a) dostosowania kwoty grzywny do faktycznej zdolności sprawców naruszenia do wyrządzenia znacznej szkody konkurencji;  b) zapewnienia sankcji wystarczająco odstraszającego skutku.

Postanowienie Komisji Europejskiej 13  Następnie dla każdego z tych przedsiębiorstw Komisja ustaliła kwotę grzywny, biorąc pod uwagę: a) czas trwania uczestnictwa w kartelach i b) ewentualne okoliczności łagodzące lub obciążające. W przypadku gdy obliczona w ten sposób kwota grzywny przekroczyła 10% światowego obrotu danego przedsiębiorstwa, Komisja obniżyła kwotę grzywny w taki sposób, by nie przekraczała ona tego progu Firma Firma Kary nałożone przez KE Kary nałożone przez Sąd pierwszej instancji ABB Ltd Brugg Rohrsysteme GmbH Dansk Rorindustri A/S Henss/Isoplus Ke-Kelit Kunstoffwerk GmbH Oy KWH Tech AB brak apelacji Logstor Ror A/S Pan-Isovit GmbH brak apelacji Sigma Tecnologie di Rivestimento Srl Tarco Energi A/S brak apelacji RAZEM

Uzasadnienie postanowienia KE 14  W uzasadnieniu decyzji Komisja stwierdziła istnienie począwszy od końca 1990 r. serii porozumień i uzgodnionych praktyk sprzecznych z art. 81 WE wprowadzonych w życie przez wnoszące odwołanie, które początkowo ograniczone były jedynie do rynku duńskiego (zwane dalej „kartelem duńskim”), a następnie zostały rozszerzone na cały rynek europejski (zwane dalej „kartelem europejskim”) w sektorze rur ciepłowniczych, przy czym ich celem było zasadniczo:  a) podzielenie rynku europejskiego pomiędzy różnych producentów za pomocą systemu kwot;  b) wyeliminowanie jedynego bezpośredniego konkurenta (Powerpipe AB) nienależącego do kartelu;  c) ustalanie cen produktów;  d) przyznawanie projektów z góry ustalonym producentom;  e) manipulowanie procedurami przetargowymi.

Kartele w Polsce  W czerwcu 2006 r. Urząd Ochrony Konkurencji i Konsumentów ujawnił, że w Polsce istnieje kartel cementowy (tzw. Grupa 7). UOKiK prowadził postępowanie w tej sprawie jeszcze trzy lata, ale już 21 czerwca 2006 r. spółka Lafarge Cement przyznała się do udziału w zmowie;  W latach 2007–08 Lafarge Cement i Górażdże Cement przekazały prezesowi UOKiK setki informacji, gdzie i kiedy uzgadniano ceny, wielkość produkcji, jak dzielono między siebie rynek. Powstawał szczegółowy obraz działania kartelu. Jednocześnie ceny cementu rosły. W sieci Polskich Składów Budowlanych wzrost ten sięgał w ciągu roku 4–13 proc. Dopiero w końcu 2009 r. cement podzielił los większości materiałów budowlanych: staniał o 3–5 proc.;  Łączna suma kar wyniosła 339 mln zł. 15

Kartele w Polsce  Polifarb Cieszyn – Wrocław, producent farb budowlanych, ustalił ceny minimalne na swoje chodliwe wyroby, a markety zobowiązały, się że nie zejdą poniżej ustalonych kwot. W zamian otrzymywały specjalne rabaty. Dyscyplinę (z którą ponoć różnie bywało) egzekwowano poprzez odbieranie zniżek, a nawet pozbawianie dostaw towaru;  Działanie kartelu (wytropionego przez media) przerwała akcja policyjna połączona z jednoczesnym przeszukaniem biur jego uczestników. Łączna suma kar wyniosła 110 mln zł. Polifarb, jako inicjator, i sieć Leroy Merlin, jako największy uczestnik, dostały kary najwyższe – każdy ponad 32 mln zł;  Castorama skorzystała z instytucji leniency (odpowiednik instytucji świadka koronnego w prawie karnym)  Kary uniknie tylko ten, kto zgłosi się jako pierwszy; decydować może nawet godzina złożenia wniosku. Następnych dwóch – o ile będą lojalnie współpracować z UOKiK – może liczyć na 50 i 30 proc. obniżki kary. Z programu wyłączony jest jednak inicjator oraz członkowie nakłaniający innych;  W tym przypadku Castorama została ukarana „symbolicznie” (kara w wysokości 50 tys. zł) 16

Pytania 17 Nadrzędnym celem uczestników kartelu jest: a) udoskonalenie procesu produkcji; b) maksymalizacja utargu krańcowego; c) osiągniecie zysku na poziomie zysku monopolisty; d) wzniesienie nowych barier wejścia; Kartel horyzontalny: a) dotyczy kooperujących przedsiębiorstw,działających na różnym poziomie obrotu; b) jest de facto innym określeniem na syndykat; c) jest znacznie mniej szkodliwy społecznie aniżeli kartel wertykalny; d) żadne z powyższych; Wskaźnik Herfindahla-Hirschmana: a) Mierzy siłę rynkową lidera kartelu; b) Opisuję stratę społeczną z tytułu funkcjonowania kartelu; c) Jest to inaczej tzw. luka cenowa (różnica pomiędzy średnią cena produktu w okresie funkcjonowania kartelu a ustabilizowaną ceną produktu po rozbiciu kartelu); d) Jest przykładowym wskaźnikiem koncentracji rynku; Określenie leniency odnosi się do: a) łagodnego wzrostu cen danego dobra związanego z pojawieniem się kartelu na rynku; b) odszkodowania, jakie zostaje zasądzone na rzecz firm poszkodowanych w wyniku działalności kartelu; c) instytucji prawa konkurencji, polegająca na możliwości zmniejszenia lub uniknięcia przez przedsiębiorstwo kary pieniężnej nakładanej przez odpowiedni organ; d) strategii rynkowej firm, będących poza kartelem; Jaki jest główny motyw braku uczestnictwa w kartelu (przykład szwedzkiej firmy Powerpipe w latach 90.) a) obawa przed utratą reputacji; b) niska efektywność kosztowa; c) strach przed karą urzędu antymonopolowego; d) żadne z powyższych.