O społecznych konsekwencjach przegrzania współczesnego prof. WSB dr hab. inż. JANUSZ MORBITZER Wyższa Szkoła Biznesu w Dąbrowie Górniczej Komisja Nauk Pedagogicznych Polskiej Akademii Nauk, Oddział w Krakowie Rada ds. Informatyzacji Edukacji (MEN) Ośrodek Rozwoju Kompetencji Edukacyjnych jmorbitzer@wsb.edu.pl O społecznych konsekwencjach przegrzania współczesnego środowiska medialnego Uniwersytet Otwarty AGH Kraków, 23 stycznia 2016

Człowiek w świecie mediów Media zimne i gorące PLAN WYSTĄPIENIA: Człowiek w świecie mediów Media zimne i gorące Selfie – gorące środowisko medialne Nienawiść w mediach Społeczny (edukacyjny) efekt cieplarniany Refleksje końcowe

Część 1. Człowiek w świecie mediów

MEDIA – wszelkie środki służące do utrwalania informacji w czasie lub przekazywania jej w prze- strzeni*, a także instytucje związane z tymi procesami *T. Goban-Klas: Cywilizacja medialna. Geneza, ewolucja, eksplozja. WSiP, Warszawa 2005, s. 17

– najważniejsze media: Rozwój cywilizacji – najważniejsze media: mowa (ok. 50 tys. lat temu) pismo (ok. 5,5 tys. lat temu) druk (J. Gutenberg, 1049/1445) telegraf (S. F. B. Morse, 1837) radio (G. Marconi, 1894) telewizja (A. S. Popow, 1896/1907) komputer (1946/1981) Internet (1969/1991) telefon komórkowy (1956/1973/1992) iPhone (Apple, 2007), tablet – mobilność

kanadyjski badacz mediów Kształtujemy nasze narzędzia, a potem one kształtują nas. Marshall McLuhan (1911–1980), kanadyjski badacz mediów

Obecna eksplozja technologii cyfrowej nie tylko zmienia sposób życia, komunikowa- nia się, ale także szybko i zna- cznie zmienia nasze umysły. prof. GARY SMALL, specjalista ds. funkcji mózgu, dyrektor Ośrodka Badań nad Starzeniem się, Uniwersytet Kalifornijski, Los Angeles, USA

Współczesny człowiek żyje w warunkach znacznego nadmiaru informacji i bodźców: wielość programów telewizyjnych gry komputerowe i gry wideo Internet (zalew informacyjny) sytuacje codziennego życia Pod wpływem nadmiaru informacji ludzki mózg przechodzi w tzw. stan awaryjny i skraca obieg informacji – odłączony zostaje płat przedczołowy, odpowiedzialny za empatię, altruizm, tolerancję. Człowiek obojętnieje na wszystko, co jego nie dotyczy.

wzajemne oddziaływanie technologii (mediów), która MIĘKKI DETERMI- NIZM MEDIALNY: wzajemne oddziaływanie technologii (mediów), która coś umożliwia i ludzi, którzy tę możliwość urzeczywistniają P. Levinson: Miękkie ostrze, czyli historia i przyszłość rewolucji informacyjnej. Wydaw. Literackie „MUZA”, Warszawa 2006, s. 24

Część 2. Media zimne i gorące

Media (wg M. McLuhana): ZIMNE (komunikat niepełny, wyma- gają zaangażowania intelektualnego i uzupełnienia komunikatu przez od- biorcę, silnie oddziałują na wyobraźnię) GORĄCE (komunikat pełny, są łatwe w odbiorze, b. silnie angażują zmysły) M. McLuhan podzielił też kultury na zimne (kraje zacofane) i gorące (kraje rozwinięte). Duże znaczenie ma, w jakiej kulturze działa dane medium.

od racjonalności do emocjonalności (dominacja emocji – HOMO AFFECTUS) ROZWÓJ MEDIÓW – od zimnych do gorących: rozwój technologii (rozdzielczość, jakość obrazu i dźwięku, polisensoryczność) wirtualizacja życia, globalność komunikacji, łatwość i szybkość dostępu do informacji społeczne zapotrzebowanie na informację pełną, bogatą w szczegóły, multimedialną od racjonalności do emocjonalności (dominacja emocji – HOMO AFFECTUS) Tendencje w rozwoju mediów są częś- ciowo sprzeczne z potrzebami edukacji.

Diagnoza WSiP – wnioski: brak podziału na świat realny i wirtualny komunikacja za pomocą FB i Messengera brak myślenia o przyszłości (gimnazjaliści) ogarnianie – kluczowe słowo (zarządzanie wszystkimi sferami swojego życia (licealiści) brak chęci współpracy – nauka indywidualna szkoła (tradycyjna, analogowa) i obszar poza szkołą (świat mediów cyfrowych) to różne światy nauczyciel jako coach (przewodnik, doradca) Badania etnograficzne (terenowe) – Marta Byrska i Natalia Puciato z instytutu Millward Brown na zlecenie WSiP (2015)

poznawcza emocjonalna Dwie najważniejsze formy inteligencji: O sukcesie życiowym decyduje głównie inteligencja społeczna i emocjonalna; udział inteligencji poznawczej to ok. 20%. Szkoła powinna kształtować inteligencję emocjonalną.

angażują uwagę odbiorcy (dziś cenne!) Media gorące – cechy: silnie angażują zmysły, bardzo mało intelekt, silnie oddziałują na emocje są łatwe w odbiorze, nie wymagają wysiłku intelektualnego (uzupełnień) angażują uwagę odbiorcy (dziś cenne!) „wyłączają” odbiorcę (zimne – włączają) głównie media przestrzenne (mobilne) Koncepcja M. McLuhana wymaga dziś nowej interpretacji. McLuhan był zwolennikiem mediów zimnych (cenił aforyzmy, konteksty i sztukę).

Część 3. SELFIE – gorące środowisko medialne

i uzależnienie (selfioza): SELFIE – nowa moda i uzależnienie (selfioza): 2/3 użytkowników smartfonów używa ich do wykonywania „autodokumentacji” (selfie) „selfie” – na liście 10 najmodniejszych słów („Time”, 2012); słowo roku 2013 (Oxford Dictionary) w przypadku mężczyzn istnieje związek między liczbą umieszczanych w sieci zdjęć a posiadaniem osobowości narcystycznej bądź psychopatycznej poczucie kontrolowania i kreowania własnego wizerunku (szczególnie ważne dla nastolatków) Selfie oddziałuje głównie na emocje – podgrzewa medialne środowisko.

Część 4. Nienawiść w mediach

rozmowy z pozycji Alfy i Omegi (ignoranci udają fachowców) Media społecznościowe – ring w kisielu: brak szacunku w debatach internetowych (trollowanie – łamanie zasad netykiety) rozmowy z pozycji Alfy i Omegi (ignoranci udają fachowców) internauta – widz rzymskich pojedynków Wkroczyliśmy w niebezpieczny etap, kiedy o pozycji człowieka nie decyduje jego praca i realne zasługi, lecz emocjonalny osąd niekompetentnych internautów.

Obraźliwy napis na murze ma zasięg lokalny i można go łatwo zamalować; Mowa nienawiści w Internecie: mowa nienawiści (ang. hate speech) – wszelkie formy ekspresji, które rozpowszechniają, podże- gają, wspierają lub usprawiedliwiają nienawiść rasową, religijną, ksenofobię, antysemityzm lub inne formy nienawiści wynikające z nietolerancji między wolnością słowa a dobrem jednostki aspekty prawne (penalizacja – art. KK 119, 256, 257) aspekty kulturowe (wych. do odpowiedzialności) Obraźliwy napis na murze ma zasięg lokalny i można go łatwo zamalować; informacja w sieci jest nieusuwalna.

Społeczny (edukacyjny) efekt cieplarniany

EFEKT CIEPLARNIANY – terminologia: ważne pojęcie klimatologii – działu geografii fizycznej, zajmującego się badaniem klimatu zjawisko podwyższenia temperatury Ziemi, spowodowane obecnością gazów cieplarnianych w atmosferze (m.in. para wodna, CO2, metan) termin ten odnosi się do naturalnego podwyż- szenia temperatury, jak i do zmiany tego efektu, wywołanego emisją gazów cieplarnianych wskutek działalności człowieka (tzw. globalne ocieplenie)

Wpływ CO na mózg człowieka: 2 mózg ludzki rozwijał się przy stężeniu 180-300 ppm (liczba cząsteczek CO2 na mln cząst. powietrza) powyżej 600-800 ppm maleją zdolności inte- lektualne (w tym decyzyjne) człowieka obecne stężenie CO2 jest największe na przestrzeni kilkunastu mln lat (efekt spalania paliw kopalnych) wzrost emisji dwutlenku węgla powoduje upośle- dzenie wyższych funkcji myślowych człowieka Przy wzroście stężenia dwutlenku węgla powyżej 1000 ppm należy się spodzie- wać znacznego spadku inteligencji ludzi.

Musimy działać coraz szybciej, aby nadążyć za maszynami (technologią). Zmiana w życiu społecznym oznacza podgrzanie temperatury w społeczeństwie. MARGARET MEAD (1901-1978) – amerykańska antropolog kulturowa, wyróżniła trzy typy kultury: postfigura- tywną, kofiguratywną i prefiguratywną

Na świecie ludzie spędzają tygod- niowo 3 mld godz. na grach wideo; Polska – 51% uczniów uważa, że życie bez Internetu byłoby puste.

Płd. koreańskie PC BANGS – miejsce z ok. 100 boksami komputerowymi, gdzie na- stolatki spędzają większość wolnego czasu. Między gracza- mi nie ma żadnej interakcji.

T. Cantelmi: Technopłynność. Człowiek Rozpoczęła się era dominacji PERCEPCJI (postrzeganie – obraz, dotyk – taktylność) nad WYOBRAŹNIĄ. T. Cantelmi: Technopłynność. Człowiek w epoce Internetu. Technopłynny umysł. Wydaw. Bratni Zew, Kraków 2015, s. 72

Media a odpowiedzialność: media gorące działają destrukcyjnie na wyobraźnię (dominacja percepcji) odpowiedzialność – myślenie w katego- riach przyszłości (przyszłe konsekwencje naszych czynów – wyobraźnia jest wa- runkiem koniecznym odpowiedzialności) niewłaściwa interpretacja wolności media wpływają negatywnie na indy- widualne poczucie odpowiedzialności

Obecnie codziennie wchłaniamy średnio ponad 100 tysięcy słów (wzrost o 350% od roku 1980). Każdego miesiąca dostajemy tyle informacji, ile nasi dziadkowie przez całe życie. Świat wirtualny to postęp ludzkości, ale kiedy oddala od rodziny, od życia towarzyskiego, od sportu, od sztuki, to staje się chorobą psychologiczną. (papież Franciszek, Sarajewo, 6 czerwca 2015)

– z doczepionym mózgiem Współczesny uczeń – z doczepionym mózgiem WIEDZA WIEDZA Obecnie obserwujemy zmianę funkcji mózgu: przetwarzanie informacji (inteligencja płynna); dawniej – pamiętanie (int. skrystalizowana).

Inteligencja płynna i skrystali- zowana – R. Cattell (1905-1998): int. płynna jest wrodzona (zdeterminowana biologicznie), decyduje o przetwarzaniu informacji; jest to tzw. hardware inteligencji int. skrystalizowana (zwana społeczną) stanowi wynik inwestowania int. płynnej (edukacja, zaanga- żowanie); oparta na kulturze; z wiekiem wykazuje tendencje wzrostowe; tzw. software inteligencji Pewne osiągnięcia intelektualne nie są możliwe w młodości, gdyż ich warunkiem jest rozległa, skumulowana wiedza oraz długotrwały, zrównoważony rozwój i liczne doświadczenia.

gorące media, gorące ko- munikaty, gorąca kultura SPOŁECZNY (EDUKACYJNY) EFEKT CIEPLARNIANY gorące media, gorące ko- munikaty, gorąca kultura szczególnie gorące są treści pornogra- ficzne (kultura uprzedmiotowienia) przegrzane środowisko medialne destrukcyjne oddziaływanie mediów na wyobraźnię (i rozwój intelektualny) SPOŁECZNY EFEKT CIEPLARNIANY – negatywne zjawisko „prze- grzania” środowiska medialnego

TECHNOLOGIA SABOTUJE MĘSKOŚĆ. Internetowa porno- grafia i gry online prowadzą do upadku męskości w tej for- mie, w jakiej ją znamy. TECHNOLOGIA SABOTUJE MĘSKOŚĆ. Technologia online wycho- wała pokolenie młodych męż- czyzn, którzy przestali robić „normalne męskie rzeczy”.

Współczesne młode pokolenie domaga się nowych, silnych bodź- ców – podgrzewania środowiska, w którym przebywa; w przeciwnym wypadku gotowe jest sięgać po środki psychoaktywne (dopalacze).

SCHŁODZENIA środowiska medialnego – przesunięcia Edukacja wymaga SCHŁODZENIA środowiska medialnego – przesunięcia w stronę logosfery i sztuki, zmiany form aktywności – z medialnych na związane z rozwojem fizycznym. Mniej oglądania, więcej czytania i biegania! Ruch zamiast klikania!

58% Polaków nie ma kontaktu z książką (książek nie czyta 2/3 mężczyzn) Stan czytelnictwa w Polsce (badania Biblioteki Narodowej 2014): 58% Polaków nie ma kontaktu z książką (książek nie czyta 2/3 mężczyzn) 41% Polaków w ostatnim roku nie prze- czytało ani jednej książki powyżej 7 książek przeczytało zaledwie 11% Polaków (tzw. realni czytelnicy) 16% gospodarstw domowych nie ma ani jednej książki (jest to aż 10 mln Polaków!), 15% – tylko podręczniki i książki dla dzieci, 80% gospodarstw – nie więcej niż 3 książki Czytają bądź nie czytają nie tyle pojedyncze osoby, ile całe grupy znajomych lub rodziny.

cyfrowa dieta, cyfrowy detoks pielgrzymka na cyfrową pustynię Istota postu 2.0: rezygnacja z korzystania z sieci w wybranym okresie lub krytyczne i selektywne używanie narzędzi TI cyfrowa dieta, cyfrowy detoks pielgrzymka na cyfrową pustynię więcej czasu dla rodziny i dla siebie Przeciętny Polak spędza w Internecie 18,5 godzin tygodniowo, czyli 80 godzin w miesiącu, tj. ok. 1000 godz. (40 dni!) w roku.

Część 6. Refleksje końcowe

aksjologiczne zagubienie emocjonalne rozchwianie SPOŁECZNY EFEKT CIEPLARNIANY – pedagogiczne konsekwencje: aksjologiczne zagubienie emocjonalne rozchwianie intelektualne rozleniwienie (degradacja) pogorszenie relacji on-line z ludźmi kultura uprzedmiotowienia (pornografia) Z edukacyjnego punktu widzenia media zimne są cenniejsze – silnie aktywizują odbiorcę.

Internet jest traktowany jako kultura wolności, ale konieczne jest budo- wanie równoległej kul- tury odpowiedzialności. Istotnym zadaniem jest kształtowanie u uczniów postawy ODPOWIEDZIALNOŚCI.

(1821–1883), polski poeta, prozaik, dramatopisarz, rzeźbiarz i malarz INTERNET to wielka globalna odpowiedzialność. CYPRIAN KAMIL NORWID (1821–1883), polski poeta, prozaik, dramatopisarz, rzeźbiarz i malarz

MAMA, TATA, TABLET RAPORT

– nauka o szkodliwych psychicznie EUTYFRONIKA – nauka o szkodliwych psychicznie skutkach cywilizacji i sposobach obrony przed nimi; zajmuje się ona ochroną – nauka o szkodliwych psychicznie skutkach cywilizacji i sposobach obrony przed nimi; zajmuje się ona ochroną Prof. Józef Bańka tożsamości człowieka oraz podstawowych wartości ludzkich w stechnicyzowanym świecie tożsamości człowieka oraz podstawowych wartości ludzkich w stechnicyzowanym świecie HOMO EUTYFRONICUS – (gr. euthyphron = prosty) człowiek prostomyślny, łączący umiejętność posługiwania się nowymi technologiami ze światem tradycyjnych wartości

Jak pogodzić wymogi etyczne klasycznej ETYKA MEDIÓW: przegrzanie (dewastacja) środowiska medialnego rodzi nowe problemy etyczne (wybór dobra/zła) etyka (gr. ethos – obyczaj) zajmuje się ustalaniem, co jest moralnie dobre, a co złe – tych problemów nie podejmują nauki szczegółowe, jak biologia, psychologia, socjologia czy neurodydaktyka dla klasycznej pedagogiki wychowanie to rozwój człowieczeństwa – rozwój moralny (PAIDEIA) konieczna jest ETYKA MEDIÓW (powrót do filozofii) Jak pogodzić wymogi etyczne klasycznej pedagogiki z osiągnięciami współczesnych nauk szczegółowych (w tym neuronauk) ?

Najcenniejsze, co można zaoferować drugiemu człowie- kowi, to obecność. Thich Nhat Hanh (ur. 1926), wietnamski mnich buddyjski, mistrz zen, aktywista ruchów pokojowych, poeta, autor ponad 100 książek (w tym 13 w j. polskim)

Dziękuję za uwagę.