PRZEGLĄD MODELI WYKORZYSTYWANYCH DO OCENY RYZYKA (ANALIZ WIELOKRYTERIALNYCH) Marek Gall Wydział Inspekcji WIOŚ w Warszawie Październik 2013r. 1

Analiza wielokryterialna funkcjonująca w ISWK Końcowa punktacja w analizie wielokryterialnej zgodna z regułą: k = r x u Ocena końcowa - k (konkretna liczba punktów) będąca wymierną oceną skali zagrożenia dla zdrowia i życia ludzi oraz środowiska, która powinna decydować o przypisaniu zakładu do kategorii I -V, ale aktualnie determinuje kolejność w poszczególnych kategoriach, z uwzględnieniem częstotliwości kontroli. 2 k ocena końcowa = r ryzyko wystąpienia awarii x u uciążliwość dla środowiska

3 u = (∑w ∑s ∑z 1-3 ) u uciążliwości dla środowiska w : wrażliwość otoczenia s : skala oddziaływania z : zabezpieczenia +

4 Lp.R : Ryzyko wystąpienia awarii przemysłowejOcena ryzykaPunktacja 1.­Zakłady o dużym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (ZDR) bardzo duże5 2.­Zakłady o zwiększonym ryzyku wystąpienia poważnej awarii przemysłowej (ZZR) duże4 3.­Zakłady zaliczone do pozostałych sprawców poważnych awarii (PSPA) ­Zakłady inne niż PSPA na terenie, których miała miejsce w ciągu ostatnich 4 lat poważna awaria przemysłowa średnie3 4.­Zakłady produkcyjne, bazy lub stacje paliw - inne niż w poz wykorzystujące substancje niebezpieczne małe2 5.­Pozostałe zakładybardzo małe1

U- uciążliwość dla środowiska w: wrażliwość otoczenia, wskaźnik zawierający lokalizację, stan środowiska i częstotliwość wniosków o interwencję z punktacją 1 -5 dla każdej pozycji, s : skala oddziaływania, wskaźnik zawierający rodzaj przedsięwzięcia, oddziaływania odprowadzanych ścieków, emisje do powietrza, wytwarzanie odpadów i emisję hałasu z punktacją 1 -5 dla każdej pozycji, z ; zabezpieczenia środowiska, wskaźnik zawierający przygotowanie zakładu tj. wyposażenie w urządzenia ochrony środowiska, zarządzanie i spełnianie wymagań z punktacją 1 -5 dla każdej pozycji. 5

6 Ryzyko (r) Uciążliwości (u) bardzo duża dużaśredniamała bardzo mała bardzo duże duże średnie małe bardzo małe Kategorie IIIIIIIVV

7 Wady to : - zbyt duży wpływ czynnika „r” (ryzyka ustalanego w oparciu o kwalifikacje zakładów do ZDR itp…) na wynik, - zbyt mały wpływ stwierdzanych uchybień na wynik, - brak bezpośredniego przełożenia na planowanie, - brak możliwości uwypuklenia czynnika wrażliwego (uśrednianie). W oparciu o model otrzymujemy konkretną, uporządkowaną pod względem ryzyka listę zakładów, ale nie przekłada się ona na kategorię ryzyka, a więc i na częstość kontroli (plan). Dodatkowo wprowadzono sztuczny podział na kategorie ryzyka uwzględniając częstotliwości wynikające z obowiązujących przepisów prawnych w zakresie kontroli i raportowania priorytety.

8 Modele (formuły) analizy wielokryterialnej. Ryzyko działalności (przemysłowej) w ramach planowania kontroli definiowane jest jako (potencjalny, możliwy) wpływ działalności na środowisko lub zdrowie ludzi, który może wystąpić jeżeli podmiot korzystający ze środowiska nie działa zgodnie z przepisami prawa lub warunkami pozwolenia. Ryzyko = Skutek x Prawdo- podobieństwa

9 Skutek zależy od siły oddziaływania źródła i od podatności receptora. Wskazuje jaki jest wpływ źródła na receptor. Skutek determinuje kryteria wpływu. Aby ocenić efekt dokonywana jest ocena obiektu z punktu widzenia kryteriów wpływu. Kryteria wpływu mogą różnić się w zależności od organów kontroli i zadań. W ramach oceny ryzyka dla instalacji zintegrowanego zapobiegania zanieczyszczeniom i ich kontroli (IPPC) (dyrektywa dotycząca emisji przemysłowych (IED)) przykłady odpowiednich kryteriów wpływu to: ilość/jakość zanieczyszczenia powietrza, ilość/jakość zanieczyszczenia wody, (potencjalne) zanieczyszczenie gleby i wód gruntowych, produkcja odpadów lub gospodarka odpadami, ilość substancji niebezpiecznych, lokalne uciążliwości (hałas, odory).

10 W przypadku zakładów SEVESO niektóre odpowiednie kryteria wpływu to przykładowo: bezpieczeństwo zewnętrzne, stopień złożoności produkcji, organizacja ograniczania strat, zakłady mogące stworzyć „efekt domina”, oddziaływania w przeszłości. Przy ocenie wpływu bierze się pod uwagę dotkliwość konsekwencji i wrażliwość odbiornika.

11 Prawdopodobieństwo jest funkcją poziomu zarządzania, poziomu zgodności z prawem, przepisami i pozwoleniami, podejścia operatora, wieku instalacji itp. Prawdopodobieństwo determinuje kryterium zdolności podmiotu. Aby je uwzględnić obiekt należy poddać ocenie punktowej pod względem kryteriów wyników podmiotu np.: nastawienie, zgodność, wdrożenie systemu zarządzania środowiskowego, np. EMAS, wiek instalacji. Kryteria wyników podmiotu mogą mieć pozytywny (wysoki poziom zgodności) lub negatywny wpływ na ryzyko (wiek instalacji).

Współczynnik ważenia - w ramach oceny ryzyka nie wszystkie kryteria wpływu czy kryteria wyników podmiotu gospodarczego charakteryzują się tym samym poziomem istotności, dlatego też wprowadzono ważenie, aby jedno kryterium miało w obliczeniach wyższą wagę niż inne. Stosowanie ważenia to często wybór o charakterze politycznym. Pozwala to organowi kontroli w łatwy sposób dostosować ocenę ryzyka i wyznaczyć nowe priorytety w obszarach istotnych politycznie. 12

13 Modele Generalnie można je podzielić na: 1. Liniowe 2. Średniej wartości 3. Wartości maksymalnej 4. Wielofunkcyjne Dobór modelu uzależniony jest od celu jaki chcemy osiągnąć. W przypadku SK i ISWK celem powinno być (bo nie jest) ustalenie kategorii w odniesieniu do planowania z uwzględnieniem innych priorytetów.

1. Modele liniowe: R=∑Si, gdzie Si to kolejne wyznaczone możliwe skutki, którym przyporządkowano odpowiednie wartości punktowe, o kolejności decyduje wartość bezwzględna ryzyka (suma), R=∑SixKi, gdzie Ki to współczynnik wagi poszczególnych Si (skutków), decyduje wartość bezwzględna sumy iloczynów, przyjmując że Si może być wartością złożoną, to w tym modelu mieści się analiza wielokryterialna („K” to „r”, a „S” to „u” z ISWK), R=(∑SixKi)xP, gdzie P to prawdopodobieństwo, że może się coś zdarzyć (przygotowanie operatora, systemy, wypadki). 14

15 2. Modele średniej wartości R=∑Si : i, gdzie Si to kolejne wyznaczone skutki, którym przyporządkowano odpowiednie wartości punktowe, a i to określona liczba skutków, decyduje wartość średnia ryzyka, R=∑SixKi:i, gdzie Ki to współczynnik ważenia poszczególnych Si (skutków), decyduje wartość średnia ważona ryzyka, R=[(∑SixKi):i]xP, gdzie P to prawdopodobieństwo, że może się coś zdarzyć (przygotowanie operatora, systemy, wypadki), decyduje prawdopodobieństwo wystąpienia średniej ważonej skutków, R=(∑SixKixPi):i – średnie prawdopodobieństwo wystąpienia skutków (założonych) w środowisku. Model zbliżony do liniowego ale operujący wartościami średnimi wyniku oceny ryzyka, spłaszczonymi.

16 Wady: podobne wady modelów liniowych i średnich wartości - skutki pozytywne i negatywne kompensują się, - niewielka możliwość wyznaczenia skutków wiodących (najbardziej istotnych, priorytetowych), - im więcej kryteriów tym mniejszy wpływ pojedynczego, ale bardzo istotnego skutku, - mało przejrzyste granice kryteriów (szczególnie uśredniony), - brak umiejscowienia w modelach priorytetów.

3. Wartości maksymalnej - decyduje założona wartość maksymalna lub częstość jej wystąpienia: - max (Si); (SiKi); (SiKiPi), o kolejności (kategorii) decyduje konfiguracja występowania wartości maksymalnej Si (lub jego iloczynu ale przy założonej wadze i prawdopodobieństwie), np. I kategoria to wystąpienie 3 wartości maksymalnych lub 2 maksymalnych i 2 kolejne itp…, - lub max (Si); (SiKi); (SiKiPi), typujemy Si, które należy brać pod uwagę przy wartościach maksymalnych. Wada i zaleta : wskazuje newralgiczne kierunki działań inspekcyjnych ale oddala się od podejścia zintegrowanego. 17

4. Wielofunkcyjne – oparte o modele liniowe lub średniej wartości i dodatkowy parametr (priorytet). Podstawowa formuła porządkuje zakłady na liście wg wielkości ryzyka (np.: R=∑SixKi:i -średnia ważona ryzyka). Wprowadzenie dodatkowych wielkości zmienia kategorię ryzyka np. : - n(maxSi)- wystąpienie wartości maksymalnej skutku (skutków) powoduje przesunięcie do wyższej kategorii, - qi - szacowana zdolność operatora i/lub wystąpienie zdarzeń w przeszłości, przesunięcie do wyższej lub niższej kategorii, - P - wymóg prawa, polityka itd. przesunięcie do wyższej lub niższej kategorii, ale tylko przy planowaniu, - ……..? - do ustalenia 18

Z podstawowej formuły otrzymujemy listę punktową i proponowaną kategorię (w przedziale punktów) ale możemy ja zmienić poprzez priorytety. - np. wystąpienie co najmniej dwóch (maxSi) przesuwa do klasy pierwszej, a jednej o klasę wyżej, idąc dalej brak wartości maksymalnej może przesunąć o klasę niżej, - np. qi wg oceny zdolności operatora i/lub zdarzeń przyporządkowujemy -1,0,1 (uzyskane np. wg listy sprawdzającej) i przesuwamy instalację w kategorii, - P - wymóg prawny – możliwość ingerencji w końcową listę. Model umożliwiający planowanie wg ryzyka z uwzględnieniem priorytetów, zdolności operatora i zasady 20:80. 19

Propozycje zmian – ewentualne zmiany są ściśle uzależnione od celu jakiemu ma służyć analiza wielokryterialna. 1. Jeżeli tylko przydzieleniu pewnej liczby punktów, to najlepiej pozostawić obecna analizę bez zmian, w innym przypadku niezbędne będzie przeprowadzenie analizy dla wszystkich zakładów z ewidencji, 2.Jeżeli w oparciu o analizę wielokryterialną mają zostać ustalone tylko kategorie ryzyka, bez dalszego wykorzystania tej informacji, to model powinien być najprostszy; - pozostawienie aktualnego, dostosowując go do aktualnych wymagań prawnych, - pozostawienie aktualnego, dostosowując go do aktualnych wymagań prawnych oraz zmieniając wartość „r” poprzez zawężenie przedziału punktów z 1-5 np. na , - zastosowanie innego modelu liniowego (prostego w obsłudze). 20

3.Jeżeli w oparciu o analizę wielokryterialna ustalamy kategorie, planujemy i np. decydujemy jaki organ ma je kontrolować (polskie prawo tu jest nieprecyzyjne), to musi to być model uwzględniający liczbę punktów, możliwość wystąpienia zdarzenia o poważnych skutkach oraz zastosowanie priorytetów powinien to być model wielofunkcyjny. Przy większej liczbie kategorii z modelem liniowym, przy mniejszej wartości średniej do wstępnego ustalenia listy punktowej. 4. Jeżeli celem jest stosowanie reguły 20 : 80 może to być model wartości maksymalnej (nawet prosty – max Si). Maja propozycja : R=∑SixKi (liniowy - suma iloczynów wartości skutku i jego wagi) z uwzględnieniem nmax(Si), qi i ręcznej ingerencji. 21

Propozycja : wypracowana w ramach easyTools - IRAM (metoda zintegrowanej oceny ryzyka) Reguły IRAM: częstotliwość kontroli określana jest przez wartość najwyższego wskaźnika; częstotliwość kontroli jest zmniejszana o jedną, jeżeli nie został osiągnięty pułap minimalnej liczby najwyższych wartości wskaźnika (zwany „Regułą”); częstotliwość kontroli może być zmniejszona lub zwiększona o jedną na podstawie wyników podmiotu gospodarczego; im wyższa suma wartości wskaźników tym dłuższy czas kontroli. 22

W ramach metody wartości maksymalnej zadanie kontrolne – takie jak kontrole Seveso – skutkują najwyższą częstotliwością kontroli, a w przypadku IRAM koordynator kontroli podejmuje decyzję, ile najwyższych wskaźników zadania kontrolnego potrzeba, aby częstotliwość kontroli była najwyższa, przed rozpoczęciem oceny. Jest to tzw. reguła. Im większa liczba kryteriów wykorzystywanych w ramach procesu oceny, tym wyższa liczba najwyższych wartości wskaźników „niezbędnych”, aby uzyskać najwyższą częstotliwość kontroli. Jest to wyraźna różnica w stosunku do metod wartości średniej. Najwyższe wartości wskaźników nie mogą zostać wyrównane przez niskie wyniki dla innych kryteriów. 23

24 DZIĘKUJĘ