Zesłańcy Powstania Styczniowego

Zesłania po powstaniu styczniowym Po stłumieniu powstania styczniowego Rosjanie zesłali na katorgę i osiedlenie około 40 tysięcy powstańców, z których więcej niż połowa już nie wróciła do kraju. W Tobolskim Urzędzie do Spraw Zesłańców decydowano o ich dalszym losie, przeznaczając jednych na osiedlenie do guberni zachodnich, innych na katorgę lub osiedlenie do guberni wschodnich. Polscy zesłańcy w Irkucku w krótkim czasie przyczynili się do rozwoju cywilizacyjnego tego miasta. Przybyli tam polscy lekarze, nauczyciele muzyki, języków i tańca, rzemieślnicy i ludzie interesu. Założono Magazyn Towarów Warszawskich, Polacy uruchomili browar, hotel i restaurację. Rosjanie jednak często nie potrafili wykorzystać możliwości polskiej inteligencji. Zesłańcy polityczni pracowali w Irkuckiej Warzelni Soli w Usolu Syberyjskim, gdzie wyniszczani byli ciężką pracą. Zatrudnieni byli także w kopalniach rudy i ołowiu w Akatuju w Okręgu Nerczyńskim. Zesłani polscy księża gromadzeni byli w Tunce. Powstanie zabajkalskie W czerwcu 1866 roku kilkusetosobowa grupa polskich zesłańców po powstaniu styczniowym zaatakowała wojska rosyjskie. Po rozbiciu część z nich podjęła próbę ucieczki ku chińskiej granicy, zostali jednak schwytani. Represje objęły 400 uczestników powstania, a jego przywódcy zostali skazani na karę śmierci. Działalność naukowa Znaczny był wkład polskich zesłańców w drugiej połowie XIX wieku w działalność badawczo-naukową tych ziem. Wybitnymi przedstawicielami nauki polskiej byli rekrutujący się z szeregów zesłańców m.in. Aleksander Czekanowski, Jan Czerski, Benedykt Dybowski, Wiktor Godlewski, Michał Jankowski, Wacław Sieroszewski i Bronisław Piłsudski.

W wyniku represji po powstaniu styczniowym masowo Polacy-zesłańcy napłynęli do Syberii. Pierwszy tysiąc siedemset osiemdziesiąt kilometrów z Warszawy do Moskwy i Niżnego Nowgorodu przebywali koleją. Tu kończyła się w tamtym czasie linia kolejowa, dalej na wschód wiódł odwieczny szlak handlowy do Chin, ze znaną warownią i ośrodkiem handlu na jej krańcu - Nerczyńskiem, założonym przez carów z dynastii Romanowych. Twórca nowożytnej potęgi Rosji, Piotr I zwany Wielkim, w ciągu czterdziestoletnich rządów i podboju Syberii, na tej prawie 7000km trasie wybudował w odległości 25 - 30 km drewniane strażnice, które w XVIIIw zamieniono na strzeżone więzienia, zwane etapami dla zesłańców dekabrystów, polskich powstańców 1831, 1846, 1863, tzw. narodników, oraz własnych kryminalistów skazanych na Sybir. Przemarsz i jego obsługa były zsynchronizowane i świetnie zorganizowane. Grupę około dwustu skazańców konwojował oficer mający do dyspozycji dwudziestu kozaków i kilkudziesięciu pieszych żołnierzy pod bronią. Z przeciwnego kierunku, do etapu zmierzała grupka katorżników, którym udało się przeżyć czas zsyłki i grupa rekrutów wcielonych do wojska. Po jednodniowym odpoczynku, przespanej nocy, eskortujący wymieniali konwoje i wracali do swej etapowej bazy. Tak uruchomione w 1826r. przez carską ochranę wahadło, dostarczyło do 1917r. na Sybir około 600 tys. katorżników niewolniczej pracy. Oczywiście zdarzały się przewidziane z góry przerwy, zarządzane przez naturę - wiosną i jesienią, kiedy zbyt szeroko wylewały rzeki, lub lód był zbyt słaby, aby zapewnić przejście kolumny. Takie okresy starano się przeczekać w dużych więzieniach gubernialnych, wtedy konwój dziesiątkował tyfus, roznoszony przez wszechobecne wszy i pluskwy. Miejscem zesłania powstańców najczęściej była gubernia irkucka. Pozostało więc do przejścia bagatela prawie 4700 kilometrów, zdarzały się odcinki, etapy kilkudziesięciu kilometrowych spływów łodziami. Pokonanie takiej odległości mieściło się średnio w okresie jednego roku.

Wśród 16 800 zesłanych na Syberię 23% odbywało katorgę, 12,8% było skazanych na osiedlenie bez katorgi, ale z pozbawieniem wszelkich praw, 8% na „zamieszkanie”, 50,5% zaliczono do kategorii wieczystych osadników (skazano na „umieszczenie” z zachowaniem części praw), 5,7% zesłano w trybie administracyjnym. Więźniowie polityczni z wysokimi wyrokami katorgi trafiali do tak zwanych koszar na wyspie oblanej wodami Angary. Musieli pracować i spać, zakuci w kajdany. Pracowali ciężko przy solankowych tężniach i kotłach warzelnianych lub w okolicznych kopalniach. Amnestia z okazji urodzin Mikołaja II (1868r.) przyniosła rozkucie z kajdan i możliwość opuszczenia koszar. Skazańcy mogli zamieszkać w kolonii zesłańców, ale nadal musieli pracować i meldować się w koszarach stając do apelu. Kolejna amnestia, przełom lat 60 i 70 XIXw. zmniejszyła represje zesłania. Zesłańcy pracowali na swe utrzymanie i mogli wynajmować mieszkanie. Wydany przez Aleksandra III w 1874r. dekret uwolnił wielu zesłańców z katorgi, osiedlając ich na Syberii, wyłączając miasta gubernialne i zakazując im pracy urzędniczej. Mogli sprowadzić rodzinę lub ożenić się i założyć nową. Po zakończeniu długoletniej kary byli zesłańcy, często pozostawali przymusowo lub dobrowolnie na Syberii, bo mieli tu swoje rodziny, działalność gospodarczą czy naukową, krąg znajomych. Można powiedzieć, że stworzyli diasporę polską do której dołączyli dobrowolni przybysze z Królestwa, Litwy i kresów. Na Syberii osiedlała się część wysłużonych żołnierzy, lekarzy wojskowych, urzędników i „stypendystów”, czyli absolwentów szkół wyższych i zawodowych, którzy musieli odsłużyć skarbowe zapomogi na naukę. Oprócz tego istniała też emigracja zarobkowa, rekrutująca się w większości z inżynierów i mechaników, wyjeżdżających na budowę kolei transsyberyjskiej. Zazwyczaj polscy zesłańcy stanowili na rosyjskim tle element lepiej wykształcony i rozwinięty cywilizacyjnie, i dlatego też władze carskie niejednokrotnie wykorzystywały ich jako pionierów kolonizacji podbitych przez Rosję terytoriów. Nie do przecenienia jest także wkład jaki wnieśli w badania naukowe tych ziem.

Aleksander Sochaczewski: Pożegnanie z Europą Wtedy ten obelisk - znak, nazywano pomnikiem łez. W ciągu XIXw. obok pomnika, syberyjskim traktem, przepędzono przeszło 600 tysięcy ludzi. Tutaj zaczynała się Azja, ziemia katorgi i śmierci. Sybir, który pochłonął miliony istnień ludzkich. Tak wspominał jeden z uratowanych "kajdaniarzy" z tego szlaku: Z pewnością mało jest takich miejsc, które były świadkami tylu bezlitosnych i przejmujących grozą wydarzeń, które widziały tyle struchlałych serc, słyszały tyle rozpaczliwych krzyków rozbrzmiewających w tym świecie przygnębienia i nieskończonego bólu. Ludzie skuci łańcuchami jak zwierzęta całują ten granitowy blok tłumiąc w sobie ogromna udrękę: "żegnaj Europo". Niektórzy ryją swoje nazwisko na słupie, gdzie jest już niewiele miejsca, inni zabierają ze sobą garść ziemi.

Zesłanie obecne jest w twórczości polskich malarzy: Jacka Malczewskiego, Aleksandra Sochaczewskiego, Artura Grottgera, Artura Nikutowskiego, Piotra Stachiewicza i Witolda Pruszkowskiego. Aleksander Sochaczewski nazwany został malarzem syberyjskiej katorgi, gdyż znał warunki życia katorżników z autopsji i wiernie je sportretował. W 1862 roku jako 19-latek, na fali aresztowań po nieudanych zamachach na Aleksandra Wielopolskiego, został uwięziony i skazany na śmierć. Karę, już po wybuchu powstania styczniowego, zamieniono mu na 20 lat katorgi na Syberii.

Wieczór - Zakładanie kajdan W czasie śnieżycy gdy ucieczka, nawet jej zamiar, nie przychodził do głowy, wtedy i politycznym w drodze łaski zdejmowano kajdany, zakuwano na powrót po pracy, po powrocie na noc. Tą scenę przedstawia obraz. Na pierwszym planie autoportret - Sochaczewski z nogą na kowadle. Obok, zakuty przed chwilą starzec Peszyński, podwiązujący sznurkiem łańcuch do pasa, aby łatwiej było iść.

Jutrznia - W drodze do katorgi - Poranek w kopalni Katorżnicy w drodze do kopalni i warzelni soli na całodzienną robotę. Idą przez zamarzniętą Angarę z tzw. koszar umieszczonych na wyspie. Wszystkie postaci na tym obrazie to drobiazgowe studia portretowe zesłańców z Ujsola. Pierwszy to Józef Kalinowski - św. Rafał Kalinowski kanonizowany 17.11.1991r. przez papieża Jana Pawła II. Drugi Kamelski, następna para Tomasz Ilnicki z Jakubem Giejsztorem, w głębi ks. L.Godlewski. Żołnierz patrzący z współczuciem na zakutego w kajdany przyszłego świętego, to rosyjski chłop, też "skazany" na 25 lat służby w wojsku.

Odpoczynek zbiegłych - Para małżeńska z dzieckiem Para małżeńska z dzieckiem, zamierzająca uciec z katorgi. Jeszcze nie wiedzą, że z Sybiru ucieczka jest prawie niemożliwa. On zupełnie wyczerpany i bezradny. Jej miłość macierzyńska promieniująca z twarzy, dodaje sił i energii do ratowania życia dziecka.

Ucieczka więźniów - Ofiary kruków Osoby występujące, to ta sama rodzina zesłańców szukająca drogi do ojczyzny w bezkresnych śniegach Sybiru. Tu pod granicznym słupem guberni w towarzystwie kruków oczekujących na żer.

Śmierć brodiażki - Ostatni wysiłek Dalszy ciąg historii zbiegów z obrazu "Odpoczynek zbiegłych". Kobieta, matka nie sprostała trudom. On, ojciec wetknął w stygnącą dłoń, krzyż z kostura i porwany ostatnim wybuchem instynktu samozachowawczego biegnie przed siebie, szukając schronienia przed burzą. Dziecko przytulił do twarzy by ogrzać je swym oddechem. Za nim kruki. Przed nim w śnieżycy majaczy biała śmierć.

Śmierć na taczce Zamożny obywatel Ukrainy - powstaniec przykuty do taczki, pada przy pracy. Litościwa śmierć wystawia cyrograf, silniejszy od carskiego ukazu: - Ten już wolny!

W śród śnieżnej pustyni - Wierny towarzysz Trup skazańca, oczy z wyrzutem wpatrzone w niebo, oblany światłem księżyca. Obok, jedyny towarzysz, wyjący pies. Po wschodzie słońca, przylecą kruki.

Starzec w kajdanach Starzec z siwą brodą siedzący na pryczy na nogach kajdany. Widoczna na szyi "obroża" to racjonalizatorskie rozwiązanie zesłańców, służące do zawieszenia łańcucha skuwającego nogi, ułatwia chodzenie.

List z kraju List, to jedyna łączność z krajem i rodziną. Poczta - list, to miesiące wędrówki z etapem, niesłychana radość i szczęście okrutnie rzadko doświadczające zesłańca. Tu szczęśliwa adresatka z upragnionym listem, okryta płaszczem "katorżniczą nakrywką". Litery GN to znaczy Gubernia Nerczyńska, miejsce zesłania

Więźniowie przy pracy Zesłańcy polityczni w Usolskiej warzelni soli, transportujący sól. W głębi zemdlony starzec na taczkach, współtowarzysz podaje mu wodę, inny podkłada pod plecy kłodę.

Jacek Malczewski: Na etapie.

Jacek Malczewski: Śmierć na etapie

Jacek Malczewski: Sybiracy

Jacek Malczewski: Niedziela w kopalni.

Jacek Malczewski: Sybirak.

Jacek Malczewski: Wigilia na Syberii

Artur Nikutowski: Zsyłka na Sybir

Witold Pruszkowski: Na zesłanie w Sybir

Piotr Stachiewicz: Pochód na Sybir

Artur Grottger: Pochód na Sybir

Artur Grottger: Pochód