PODSTAWOWE FUNKCJE OSOBOWOŚCI W UJĘCIU SPOŁECZNO-POZNAWCZYM   Konstruowanie poznawcze Strukturalizacja percepcji społecznej i autopercepcji; Konstruowanie obrazu siebie i możliwych „ja”, generowanie wyobrażeń, myślenie kontrfaktyczne itp.; nadawanie znaczenia (sensu) naszym doświadczeniom.   Wartościowanie zdarzeń, ludzi, i samego siebie, dzięki: identyfikacji z wartościami kulturowymi internalizacji norm moralnych rozwojowi standardów osobistych (kryteriów samooceny)

Programowanie działań ustanawianie zadań życiowych i celów; konstruowanie i dobór programów działań; wybór strategii adekwatnych do wymogów sytuacji. Sterowanie przebiegiem działania: procesy podmiotowej kontroli i samoregulacji aktywacja i realizacja celów; monitorowanie własnych myśli, emocji, intencji i zachowań; kontrola umysłu: m.in. tłumienie myśli i impulsów, zarządzanie uwagą itp.; kontrola działania: deliberacyjny vs. implementacyjny stan umysłu; odraczanie gratyfikacji; samo-nagradzanie i samokaranie itd.)

TEORIA KONSTRUKTÓW OSOBISTYCH KLASYKA POZNAWCZEJ TEORII OSOBOWOŚCI   TEORIA KONSTRUKTÓW OSOBISTYCH GEORGE’A KELLY'EGO (1955) Modele człowieka w psychoanalizie, psychologii S-R, i w podejściu poznawczym. Podstawowy postulat: osobowość „urządzeniem„ do przewidywania zdarzeń.   Konstrukt osobisty (opozycja pojęciowa, pojęcie dwubiegunowe) – podstawowa „cegiełka” budowy osobowości

GŁÓWNE TEZY TEORII KONSTRUKTOW OSOBISTYCH Indywidualny system konstruktów - odpowiedzialny za niepowtarzalny, osobisty charakter doświadczenia. (m. in. złożoność systemu a złożoność percepcji świata). Konstrukty centralne a konstrukty peryferyjne. (np. podobny do mnie-różny ode mnie; dowcipny-niedowcipny). System konstruktów a przewidywanie zachowania ludzi. Rozwój systemu konstruktów: znaczenie konstruowania nowych zdarzeń. REP test jako metoda pomiaru systemu konstruktów.

TEORIA OSOBOWOŚCI AUTORYTARNEJ (Adorno, Frenkel-Brunswick, Levinson, Sanford, 1950).   Źródła teorii - zainteresowanie wyjaśnieniem psychologicznych uwarunkowań faszyzmu. System wychowawczy w rodzinie autorytarnej. Psychodynamika autorytaryzmu. Główne przejawy osobowości autorytarnej: uległość wobec autorytetów etnocentryzm i uprzedzenia antyintracepcja pesymistyczna wizja ludzkiej natury „czarno-białe” widzenie rzeczywistości (nietolerowanie wieloznaczności)

OSOBOWOŚĆ DOGMATYCZNA, czyli UMYSŁ ZAMKNIĘTY (M. Rokeach,1957). Główna teza: Osobowość autorytarna to szczególne wcielenie umysłu zamkniętego (jego zawartość treściowa może być różna, vide dogmatyczny wierzący vs. dogmatyczny antyklerykał). Cechy umysłu dogmatycznego : czarno-białe widzenie rzeczywistości, niepodatność przekonań na zmianę, niespójność sądów i przekonań. Dogmatyzm a przetwarzanie informacji społecznych: Prymat spójności afektywnej nad deskryptywną. Dogmatyzm a wiara w absolutny autorytet. Psychologiczne funkcje dogmatycznego systemu przekonań: obrona przed lękiem.

OSOBOWOŚĆ JAKO SYSTEM WIEDZY   W wyniku poznawania świata i siebie - formuje wiedza osobista: spontanicznie wykorzystywana przez nas przy interpretowaniu nowych doświadczeń (konstruowaniu zdarzeń) i sterowaniu zachowaniem. Wiedza osobista to wiedza: naturalna gorąca słabo uświadamiana (utajona, latentna) pragmatyczna Wiedza zorganizowana w schematach poznawczych (uproszczonych, uogólnionych reprezentacjach pewnych obiektów i relacji między nimi, np.: schematach osób i ról społecznych; reprezentacji własnej osoby; stereotypach grup i kategorii społecznych itp.).

częstość, z jaką schemat aktywizowany był w przeszłości. UŻYCIE WIEDZY: kategorie (schematy) ulegają aktywizacji, stając się dostępne poznawczo (accessible). (wiedza o sobie, o świecie jest nam dostępna "po kawałku", nigdy jako całość).     O aktywizacji schematu decyduje pojawienie się sygnału wywołującego (prime, pryma), wyrazistego bodźca specyficznie związanego z treścią tego schematu (np. widok własnej twarzy; widok osoby czarnoskórej) częstość, z jaką schemat aktywizowany był w przeszłości.    O użyciu zaktywizowanego schematu decyduje jego dopasowanie do danych (category fit; applicability)

Zaktywizowany schemat wpływa na: ukierunkowanie uwagi kategoryzację i interpretację nowej informacji - procesy inferencyjne (atrybucje, wnioskowanie o cechach itp.) - procesy pamięciowe (kodowanie w pamięci; wydobywanie informacji pamięciowych) Oceny - podejmowanie decyzji i kontrolę działania (Fiske i Taylor, 1991; Wojciszke, 1986)     W różnych okolicznościach aktywizowane mogą być różne schematy, prymujące różne perspektywy poznawczo-ewaluatywne prowadzą do różnych działań.

Schematy a spójność ludzkich zachowań Schematy (konstrukty) chronicznie dostępne znajdują się w stałym pogotowiu (Higgins, 1990). Dzięki temu, autoschematy zapewniają ciągłość doświadczenia, międzysytuacyjna spójność i stabilność zachowania.   Wiedza osobista ma dwa jakościowo różne komponenty: wiedzę deklaratywną (zwaną też wiedzą faktualną, "wiedzą że") i wiedzę proceduralną, "wiedzą jak" (Winograd, 1975).

Wiedza deklaratywna: jest łatwo dostępna świadomości (łatwa do zadeklarowania) względnie łatwa do modyfikacji przetwarzanie informacji z jej udziałem przebiega powoli Wiedza proceduralna - zawarta w samych procedurach przetwarzania informacji i sterowania zachowaniem jest trudno dostępna naszej świadomości trudna do modyfikacji przetwarzanie informacji z jej udziałem przebiega bardzo szybko

Ze wspomnianymi rodzajami wiedzy związane są dwa typy przetwarzania informacji: przetwarzanie kontrolowane i przetwarzanie automatyczne (Bargh, 1994; Shiffrin i Schneider, 1977).    Przetwarzanie kontrolowane: zależne od zasobów poznawczych (uwagi, pamięci roboczej) ma charakter sekwencyjny przebiega powoli, z wysiłkiem poznawczym  Przetwarzanie automatyczne: niezależne od zasobów ma charakter równoległy przebiega bardzo szybko, bez wysiłku poznawczego

system doświadczeniowy vs. system racjonalny Dwa systemy regulacji psychicznej: system impulsywny vs. system refleksyjny (Strack & Deutsch, 2004). SYSTEM IMPULSYWNY: automatyczny system przetwarzania; odpowiada za „szybkie” procesy (reakcje emocjonalne, spontaniczne inferencje i intencje behawioralne); oparty na reprezentacjach asocjacyjnych (tzw. statystyce doświadczenia); SYSTEM REFLEKSYJNY: „nadbudowany” nad systemem regulacji automatycznej i odpowiedzialny za meta-regulację naszej aktywności (np. samokontrolę, siłę woli, intencjonalną zmianę zachowania, świadome uczenie się itp.). Pracuje wolniej, uwzględnia bardziej odległą perspektywę czasową działania, odpowiada za jego integrację z systemem społecznie uzgodnionych standardów postępowania, czyli systemem kulturowym. ANALOGICZNE ROZRÓŻNIENIE: S. Epstein system doświadczeniowy vs. system racjonalny

OSOBOWOŚĆ A POZNAWCZE KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI I PRZESZŁOŚCI   Konstruowanie może dotyczyć tego co dzieje się tu i teraz własnej przyszłości własnej przeszłości konstruowanie poznawcze: rzadko kiedy - wysoce świadome i refleksyjne na ogół spontaniczne, bez wysiłku poznawczego (np. wnioskowanie o cechach charakteru z zachowania, Newman & Uleman, 1989).

Ważną rolę w konstruowaniu zdarzeń odgrywają ogólne przekonania o naturze rzeczywistości, np. że:   świat jest sprawiedliwy bądź niesprawiedliwy (Lerner, 1980; Doliński, 1993) wrogi nam bądź przyjazny (Epstein, 1998) zdolności człowieka można rozwijać, bądź przeciwnie, zdolności są czymś niezmiennym (Dweck, 1996).

KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZYSZŁOŚCI   Proaktywne konstruowanie własnej przyszłości polega na samodzielnym generowaniu przez człowieka dalekosiężnych zamierzeń służących jego rozwojowi i samorealizacji. Efekty: - powstanie możliwych Ja (Markus i Cross, 1990) - formowanie się zadań życiowych (Cantor i Zirkel, 1990) - wytwarzanie długodystansowych celów (dążeń) osobistych związanych z możliwymi Ja i zadaniami oraz planów ich realizacji (Emmons, 1996; Mądrzycki, 1996).

Źródła: osobiste doświadczenie (np. znajomość swoich preferencji i upodobań)   wiedza kulturowa, wiedza „z drugiej ręki” (znajomość rozpowszechnionych ideologii, oczekiwań rodziców, wzorców osobowych, dostępnych ról społecznych)

Konstruowanie proaktywne przyczynia się w istotnym stopniu do rozwoju osobowości. Prowadzi do:   ustanowienia ważnych wewnętrznych standardów (powstawanie silnych i stabilnych motywacji) przyrostu autonomii osobowości wzrostu wewnętrznej koherencji naszego działania (odległe cele przesłanką wyboru: celów bieżących, budowania programów aktywności, spójnej oceny jej przebiegu efektów).

Inne procesy, służące konstruowaniu własnej przyszłości:   Ustanawianie celów (Bandura; 1977; Oettingen, 1996) Wyobrażanie sobie przyszłości (Taylor & Pham, 1996) Samoutrudnianie (Berglas & Jones, 1978) Defensywny pesymizm (Cantor & Norem, 1989) Nierealistyczny optymizm (Weinstein, 1980) Autonarracje (Hermans, 2000; Trzebiński, 1997)

KONSTRUOWANIE WŁASNEJ PRZESZŁOŚCI Ubiegłe doświadczenie podlega poznawczemu konstruowaniu (przepracowaniu), czyli porządkowaniu, uspójnianiu, przewartościowaniu, dopasowywaniu do przyjętych poglądów na swój temat.   Źródło: psychoanalityczna idea mechanizmów obronnych ego - nieświadomie stosowanych strategii poznawczych służących takiemu interpretowaniu zagrażających doświadczeń, by stały się one do przyjęcia dla człowieka.

Przykłady współcześnie badanych procesów:   procesy uzasadniania i usprawiedliwania swojego postępowania (Aronson, 1997). Teoria dysonansu poznawczego. Post-decyzyjna zmiana postaw (proces nieświadomy). nieświadome modyfikowanie zapisu pamięciowego naszych doświadczeń (rewriting memory) - "wymazywanie" z pamięci niewygodnych faktów - wypełnianie luk we wspomnieniach   - bezwiedne dopasowywaniu zapisu przeszłych doświadczeń do pożądanych cech obrazu siebie A.    Greenwald (1980) – pojęcie „totalitarnego ego”

Atrybucje przyczynowe - procesy wyjaśniania przyczyn wydarzeń (Weiner, 1990).   Skłonność do atrybucji nasila się, gdy zdarzenie ma charakter nieoczekiwany bądź osobiście zagrażający.   Funkcja: atrybucje są "buforem" neutralizującym negatywne emocje, przywracającym wiarę w siebie i poczucie kontroli nad zdarzeniami. Pesymistyczny vs. optymistyczny styl eksplanacyjny (Peterson & Seligman, 1984) Egotyzm atrybucyjny (Gilbert, 1995)  Obronna atrybucja odpowiedzialności (Doliński, 1993)  Atrybucje służące kontroli (Taylor, 1983).

Porównania społeczne (Wills, 1981; Taylor, 1983)   porównania w dół, czyli porównania z osobami, które znalazły się w podobnej do nas, trudnej sytuacji, ale ich położenie jest znacznie gorsze por. Doliński, 1993). Funkcja: poprawa samopoczucia porównania w górę, a więc porównania z osobami podobnymi do niego, ale mającymi większe niż on osiągnięcia w ważnej dla niego dziedzinie. Funkcja: pobudzenie motywacji do działania, poznanie skutecznych programów

Myślenie kontrfaktyczne - "co by było gdyby" (counterfactual thinking; Gavanski i Wells, 1989; Roese, 1994).    Reakcja na zdarzenia nieoczekiwane i pobudzające emocjonalnie Myślenie kontrfaktyczne a atrybucje przyczynowe: poziom deliberacji i konkretność. „gdybanie” w górę („mogło być lepiej”) – służy budowaniu programów działań. „gdybanie: w dół („mogło być gorzej”) – służy pocieszeniu się, rozładowaniu napięcia. Myślenie kontrfaktyczne nie zawsze przynosi pożytki adaptacyjne (Davis i in., 1995).    

Autonarracje jako środek „przepracowania” doświadczenia (Pennebaker): Wpływ zaangażowania się w tworzenie narracji na temat traumy psychicznej – konsekwencje psychologiczne i immunologiczne.