POZNAWCZO-SPOŁECZNE PODEJŚCIE DO "JA" Ja podmiotowe: Ja przedmiotowe:   William James (1890), Principles of Psychology. Ja podmiotowe: ja jako podmiot myśli, uczuć, i działań („ja myślę”, „ja czuję że”; ja chciałbym”, ja wyobrażam sobie, że” itd. itp.) Ja przedmiotowe:   ja jako przedmiot samo-poznania, oceny, analizy (zbiór sądów i ocen dotyczących własnej osoby („jestem raczej leniwy”; „uważam że jestem O.K.”; „myślę, że ludzie mnie lubią i szanują”; „kiedyś byłem inny, zmieniłem się”, itp.).

JEDNO "JA" CZY WIELE "JA"? Czy „ja” jest monolitem czy ma budową modularną? Rola orientacji temporalnej (ja przeszłe, ja teraźniejsze, ja przyszłe) Znaczenie kontekstu społecznego i skryptów związanych z rolą (ja usytuowane w różnych sytuacjach i różnych relacjach interpersonalnych) Tożsamość indywidualna a tożsamość społeczna (ja jako niepowtarzalna jednostka i ja jako członek grupy) Ja publiczne i Ja prywatne: zjawisko pozytywnej autoprezentacji (ja dla siebie i ja dla innych) Koncepcja schematów poznawczych i hierarchii pojęciowych jako próba rozwiązania problemu jedności vs. wielorakości Ja (Nancy Cantor).  

STRUKTURA „JA” JAKO ŹRÓDŁO MOTYWACJI I WARTOŚCIOWAŃ  „JA" JAKO GENERATOR DĄŻEŃ: 1. Podtrzymanie poczucia własnej wartości (autowaloryzacja) Np. egotyzm atrybucyjny; porównania w dół; racjonalizacje itp. 2. Podtrzymanie poczucia własnej tożsamości i odrębności (ciągłość w czasie własnej osoby; jej niepowtarzalność; istnienie charakterystycznych stałych właściowości) procesy autoweryfikacji, podkreślanie unikalności

3. Podtrzymanie poczucia kontroli nad zdarzeniami (przekonanie, że działamy w sposób nieskrępowany, wolny, wywieramy pożądany przez siebie wpływ na bieg wydarzeń, kształtujemy własny los, itp.) np.: iluzja kontroli; złudzenie omnipotencji (towarzyszące posiadaniu władzy; dążenie do odzyskania kontroli po jej utracie – procesy kompensacyjne) 4. Dążenie do trafnego samopoznania (silnych i słabych stron własnej osoby, pod względem np. kompetencji, uzdolnień, cech charakteru – ważne dla podejmowania decyzji życiowych ) np.: realistyczna ocena racji „za” i „przeciw” przy podejmowaniu decyzji; planowanie działań dostosowanych do poziomu własnych uzdolnień i możliwości.  

5. Dążenie do wzrostu i rozwoju własnej osoby (wzbogacania swojego doświadczenia, rozwijania własnych umiejętności, charakteru, i kontaktów z innymi; przekraczania granic własnego ja – potrzeba transcendencji). np.: niezadowolenie z osiągniętego status quo; stawianie sobie ambitnych celów (wysokie aspiracje); porównania społeczne w górę.   Zdrowie psychiczne: Trafne samopoznanie czy podtrzymywanie złudzeń na swój własny temat? (Sh. Taylor & J. Brown, 1988)

ROZBIEŻNOŚCI W „JA” A MOTYWACJA DO DZIAŁANIA: Reakcje na informacje nie potwierdzające naszej wartości, odrębności i kontroli Konflikt między dążeniem do samopoznania a dążeniem do pozytywnego myślenia o sobie: "ja" w ogniu krzyżowym   3. Rola rozbieżności między komponentami obrazu siebie (np. Ja realnym, Ja idealnym, i Ja powinnościowym - Higgins).

Idea „roboczego „Ja” (H. Markus) DOSTĘPNOŚĆ POZNAWCZA "JA" jako warunek jego wpływu na przetwarzanie informacji i kontrolę działania:   Idea „roboczego „Ja” (H. Markus) (tylko zaktywizowany podzbiór samowiedzy wpływa na zachowanie) istota i konsekwencje autokoncentracji (R. Wicklund, Ch. Carver i Scheier).   Autokoncentracja  aktywizacja standardów osobistych  wzrost zgodności zachowania ze standardami  pogorszeni nastroju autokoncentracja  zwiększenie natężenia doznawanej emocji istota i konsekwencje dezindywiduacji (Ph. Zimbardo). Warunki wyzwalające dezindywiduację. Konsekwencje: przejściowy zanik poczucia własnej tożsamości „rozhamowanie” zachowań impulsywnych, koncnetracja na „tu” i „teraz”.

AUTOSCHEMATY:   Poznawcze generalizacje n.t. samego siebie, wyprowadzone z ubiegłego doświadczenia, które organizują i ukierunkowują przetwarzanie informacji dotyczącej własnej osoby (Markus, 1977).

Sposób diagnozy: Badania oceniali u siebie natężenie różnych cech charakteru, zarazem byli proszeni o określenie, na ile ważny jest dany atrybut. Autoschemat, jeżeli: -         ocena ekstremalna (wysoka lub niska), i -         atrybut uznany za ważny przez osobę.   W oryginalnych badaniach Markus - schematy związane z zależnością-niezależnością. Wyodrębniono trzy grupy kobiet: z autoschematami niezależności, z autoschematami zależności, oraz pozbawione autoschematów w tej dziedzinie.

Tak diagnozowane schematy - istotny wpływ na przetwarzanie informacji Tak diagnozowane schematy - istotny wpływ na przetwarzanie informacji. "Schematycy„: -    szybciej rozpoznają słowa odpowiednich kategorii (brak różnic dla słów neutralnych względem tych kategorii); -   w odpowiedzi na prośbę, dostarczają więcej przykładów zachowań odpowiednich kategorii; -   uważają zaangażowanie się w zachowania danej kategorii za bardziej prawdopodobne niż w zachowania innej kategorii; -   są bardziej skłonni do odrzucania informacji niezgodnej z ich obrazem siebie.  

Analogiczne wyniki (dla czasów rozpoznawania słów) stwierdzono dla szeregu innych autoschematów: kobiecości (sex-typing); otyłości, szczupłości itp.   Stwierdzono też, że ludzie szybciej odpowiadają na te pytania w kwestionariuszach osobowości, które dotyczą autoschematów (Fekken & Holden, 1992). Badania Furnhama i Fundera (1995) sugerują, że wytwarzane przez ludzi autoschematy są podzielane przez innych: Ekstremalność samoocen sprzyja nie tylko krótkim czasom reakcji przy przypisywaniu sobie odpowiednich cech przez sam podmiot, ale również - przy przypisywaniu takich cech przez innych ludzi (dobrych znajomych).

Autoschematy wpływają nie tylko na przetwarzanie informacji o sobie, ale też o innych ludziach.   -         Proszeni o ocenę innych, ludzie biorą pod uwagę najczęściej te wymiary, w zakresie których są "schematykami"; oceny innych na tych wymiarach cechują się większą pewnością; -         wymiary osobowości, na których ludzie mają szczególnie pozytywny pogląd na siebie, są łatwiej dostępne poznawczo i chętniej wykorzystywane przy ocenie innych ludzi. -         Autoschematy sprawiają, że ludzie organizują informację społeczną (np. zawartą w narracji) w większe jednostki działania; może to wskazywać, że rozpoznają znaczenia wyższego rzędu w sekwencji działań.

SAMOOCENA: UWARUNKOWANIA I FUNKCJE MOTYWACYJNE Poczucie własnej wartości = pozytywna ogólna samoocena. Wyraża się w: - Odczuwaniu pozytywnych emocji w stosunku do samego siebie (np. dumy, zadowolenia z siebie), oraz - pozytywnym ocenianiu siebie pod różnymi względami (np. jako osoby inteligentnej, dotrzymującej postanowień, o silnej woli itp.). W psychologii mierzy się ją przy pomocy specjalnych kwestionariuszy, np. skali samooceny Rosenberga (1965). Przykładowe twierdzenie: „Czuję, że jestem osobą wartościową, co najmniej tak samo jak inni”.

_________________________________________________________________ Dziedziny Ja podlegające Perspektywa oceny Ja ocenie własna cudza __________________________________________________________________________ Ja realne Ja realne w oczach własnych Ja realne w oczach innych (pojęcie Ja) ludzi (pojęcie Ja) Ja idealne Ja idealne w oczach własnych Ja idealne w oczach innych (ukierunkownie Ja) ludzi (ukierunkowanie Ja) Ja powinnościowe Ja powinnościowe w oczach Ja powinnościowe w oczach innych własnych (ukierunkowanie Ja) ludzi (ukierunkowanie Ja)

Samooceny cząstkowe a samoocena globalna (poczucie własnej wartości). Przykłady samoocen cząstkowych, dotyczących np.: - swojego wyglądu - sprawności fizycznej - inteligencji - umiejętności społecznych - towarzyskości - rozmaitych cech charakteru (np. systematyczności, impulsywności, lękliwości) - siebie w różnych rolach społecznych (jako pracownika, szefa, męża, matki, córki itp.) Poczucie własnej wartości nie jest zwykłą sumą ocen cząstkowych (dotyczy bowiem nie swoich poszczególnych wad i zalet, ale całościowego stosunku do własnej osoby).

Jak powstaje i jakie funkcje pełni pozytywna samoocena? T1: Dążenie do pozytywnej oceny siebie jest wrodzone (np. teoria C. Rogersa) T2: Pozytywna samoocena formuje się w trakcie rozwoju psychologicznego, gdyż pozwala rozwiązać fundamentalne problemy przystosowawcze teoria opanowania trwogi (Solomon, Greenberg, Pyszczynski, 1991): wysoka samoocena jako środek opanowania lęku przed śmiercią. Identyfikacja ze światopoglądem kulturowym grupy (uwewnętrznienie norm, wartości i systemów przekonań) a geneza pozytywnej samooceny i obietnica symbolicznej kontynuacji egzystencji człowieka. teoria wykluczenia ze społeczności (Baumeister & Tice, 1990): wysoka samoocena jako następstwo opanowania lęku przed wykluczeniem społecznym (uzyskujemy ją, dostosowując się do oczekiwań innych, posteępując zgodnie z normami i zasadami przyjętymi w grupie).

Teoria samooceny jako socjometru (Leary, Downs, 1995): samoocena jako wskaźnik bieżącej akceptacji jednostki przez jej społeczne otoczenie. Samoocena - mechanizm psychoewolucyjny, zapewniający poczucie przynależności, utrzymywanie więzi i konformizm grupowy: „monitoruje otoczenie społeczne z uwagi na wskaźniki dezaprobaty, odrzucenia i wykluczenia” oraz „sygnalizuje jednostce wystąpienie takich wskaźników za pośrednictwem negatywnej reakcji afektywnej”.

KORELATY POZYTYWNEJ SAMOOCENY Wysoka samoocena wiąże się m.in. z (Tesser, 2001; Solomon, Greenberg, Pyszczynski, 1991) poczuciem i pragnieniem wewnętrznej kontroli zdarzeń; motywacją osiągnięć i wytrwałością w działaniu; potrzebą aprobaty społecznej; zadowoleniem z życia; skłonnością do częstszego przeżywania emocji pozytywnych (radość, zadowolenie, entuzjazm, satysfakcja) i rzadszego – emocji negatywnych (lęk, przygnębienie, poczucie beznadziejności); lepszym stanem zdrowia somatycznego; lepszym stanem zdrowia psychicznego; wyższym poziomem osiągnięć życiowych.

DĄŻENIE DO POZYTYWNEJ SAMOOCENY PROWADZI DO ZŁUDZEŃ NA SWÓJ WŁASNY TEMAT  autowaloryzacja, czyli dążenie do obrony, podtrzymania, lub nasilenia dobrego mniemania o sobie. Zawyżone poczucie własnej wartości, np. „efekt bycia lepszym niż przeciętny człowiek”, Bad. Crossa – niemal wszyscy studenci uważają siebie za osoby lepiej niż przeciętnie dające sobie radę w kontaktach z ludźmi, a 60% uważa, że mieści się w górnych 10% pod tym względem. inne złudzenia na temat siebie: nierealistyczny optymizm (Weinstein), iluzja kontroli (L. Alloy & L. Abramson; E. Langer) podtrzymywanie pozytywnych złudzeń a zdrowie psychiczne – Sh. Taylor i J. Brown (pozytywne złudzenia jako zasoby do walki z zagrożeniem wywołanym porażką, chorobą, utratą osoby bliskiej itp.) Procesy kompensacji w myśleniu o sobie: zjawisko autoafirmacji (Steele, 1975)

STRATEGIE ZAPEWNIANIA POZYTYWNEJ SAMOOCENY (A. Tesser, 2000) Mechanizmy obronne ego (wypieranie, zaprzeczanie, racjonalizacja, projekcja obronna, identyfikacja z agresorem, reakcja upozorowana itp.) Psychologia społeczna: - Egotyzm atrybucyjny - pozytywna autoprezentacja - samo-utrudnianie - korzystne porównania społeczne (w dół) - myśli kontrfaktyczne - identyfikacja z grupą (źródło pozytywnej tożsamości społecznej) Koncepcja „ogrodu zoologicznego Ja” (Self-ZOO) A. Tessera

Jak reagujemy na sukces innej osoby? Czasami boli i obniża samoocenę (kiedy np. dowiadujemy się, że mój kolega wypadł znacznie lepiej niż ja na egzaminie, na którym obojgu nam bardzo zależało). Czasami może być dla nas bardzo przyjemny i podwyższać samoocenę (bad. Greenwalda nad zakładaniem koszulek przez studentów: „my wygraliśmy”) Teoria podtrzymywania samooceny A. Tessera: porównania społeczne a "kąpanie" się w cudzej chwale (znaczenie ważności dziedziny dla Ja)

Dysfunkcjonalność negatywnej samooceny: Istota negatywnej samooceny: brak ocen pozytywnych + deficyt adaptacyjnych iluzji na swój własny temat (nt.: własnych kompetencji, przyszłości, możliwości kontrolowania zdarzeń) Dysfunkcjonalność negatywnej samooceny: Nastrój Nie podejmowanie działań Generalizacja porażki + brak autoafirmacji Oczernianie innych i przypisywanie wrogich intencji   Zagrożenia związane z wysoką pozytywną samooceną: - Podejmowanie zachowań ryzykownych (motocykliści - Pelham & Taylor, 1991) - nieracjonalny upór (Baumeister, Heatherton & Tice, 1993) negatywny odbiór u innych (zarozumiałość) Funkcjonalność wysokiej samooceny a fazy działania (Gollwitzer & Kinney, 1989)