Literatura rabiniczna na przykładzie wybranych responsów rabinackich z kolekcji starych druków ŻIH. Magdalena Bendowska 1

Responsa W judaizmie responsa (łac. responsum – odpowiedź) stanowią specjalny dział literatury rabinicznej. Tworzą go zbiory pisemnie udzielanych odpowiedzi na pytania kierowane do rabinów cieszących wielkim autorytetem religijnym. Po hebrajsku nazywane są szeelot u-tszuwot, czyli pytania i odpowiedzi. Gminy lub indywidualne osoby wysyłały zapytania dotyczące konkretnych przypadków z zakresu prawa religijnego do uczonych cieszących się sławą i szacunkiem. Fakt kierowania takich pytań uważano za miarę autorytetu i rangi uczonego. Rozstrzygnięcia zagadnień zawarte w odpowiedziach rabinów miały moc normatywną, dlatego też studiowanie responsów stanowiło część edukacji prawniczej. Każde rozstrzygnięcie można było wykorzystać na zasadzie precedensu. W ciągu wieków zmieniał się zakres i styl responsów. Z czasem zaczęły obejmować wszelkie aspekty religijnego życia żydów i stały się ważnym źródłem historycznym. Miały też różną długość, od pojedynczych zdań do formy całych traktatów.

Szlomo ben Jechiel Luria (1510-1573) Szeelot u-tszuwot. RESPONSA Szlomo ben Jechiel Luria (1510-1573) Szeelot u-tszuwot. Fürth : Chajim ben Cwi Hirsz, 1768. 1-sze wyd. responsów Szlomo Lurii wydrukowane w Lublinie w 1574 było jednocześnie pierwszym zbiorem responsów wydanym w Rzeczypospolitej i pierwszym autorstwa polskiego rabina. Pośrodku karty tytułowej sygnet drukarski Chajima ben Cwi Hirsza, który w latach 1737-1774 wydał 80 książek. 3

Karta zawierająca aprobatę rabinacką (haskamę) rabina Josefa ben Menachema Steinharta, udzieloną 13 tiszri [5]527 = 16 wrzesień 1766 Responsa zawarte w tym zbiorze dotyczą między innymi: sposobu obchodzenia świąt i szabatu, genealogii rabinicznej (nr 29), ale również bardzo szczegółowych kwestii: czy niewiasta, której ojciec nie jest znany, może poślubić kapłana (nr 17); która uroczystość ma pierwszeństwo, jeśli obie wypadną tego samego dnia: obrzezanie czy pogrzeb rodzica (nr 70); czy można jeść z niezakrytą głową (nr 72); jak postępować ma kobieta z mężem opojem i hazardzistą (nr 69). . 4

Frankfurt nad Menem : Johann Wust, 1697. 1-sze wydanie Joel ben Szmuel Sirkes, Szeelot u-tszuwot, Frankfurt nad Menem : Johann Wust, 1697. 1-sze wydanie Oficyna chrześcijanina Johanna Wusta działała w latach1690-1706, drukując wiele książek na użytek gminy żydowskiej. Responsa Sirkesa początkowo ukazały się z inną kartą tytułową, którą rabini uznali za nieodpowiednią. Wydrukowano więc drugą kartę przedstawiającą dwa cherubiny podtrzymujące wieniec z kwiatów otaczający tekst.

Karta zawierająca aprobaty rabinackie dla responsów Joela Sirkesa, podpisane przez: [Israela] Josefa Szmuela ben Cwi Hirsza z Krakowa, 11 tamuz 456 = 11 lipca 1696. Jaakowa Sasportasa – głównego rabina gminy sefardyjskiej w Amsterdamie, rosz chodesz tewet 457 = 25 grudzień 1696. Szeelot u-tszuwot Sirkesa dostarczają wiele informacji dotyczących społecznych i ekonomicznych aspektów życia żydów w Rzeczypospolitej oraz relacji polsko-żydowskich. Autor zajmował się m. in. przypadkami apostazji – odstępstwa od judaizmu, oskarżając konwertytów o motywy materialistyczne.

Portret rabina Jaakowa Sasportasa, który udzielił haskamy dla responsów Szmuela Sirkesa.

Przykłady drzeworytów ze zbioru responsów Joela Sirkesa. Kolofon: Ukończono na chwałę Boga stwórcy świata 4-tego dnia przed sederem [czyli świętem Pesach] … 457 wg skróconej rachuby [1697 rok]

Cwi Hirsz ben Jaakow Aszkenazi, zwany Chacham Cwi, Szeelot u-tszuwot. Amsterdam, Szlomo Proops, 1712. 1-sze wydanie. W tym czasie autor był głównym rabinem gminy aszkenazyjskiej W Amsterdamie. Syn Chachama Cwi, Jaakow Emden, zamieścił w swoich pismach odpowiedź ojca z 1698 roku na zapytanie krakowskiego rabina Saula ben Heszela, której nie opublikowano w tym zbiorze responsów. Pytanie dotyczyło rozwijającego się bujnie w Rzeczypospolitej ruchu chasydzkiego, który Cwi uznał za heretycki i zalecił polskim rabinom, aby stanowczo się z nim rozprawili.

Kolofon na ostatniej karcie responsów Cwi Hirsza Aszkenaziego: Koniec Koniec Koniec [wytłoczone] przez zecera wiernie uprawiającego święte rzemiosło Jaakowa ben Mosze Segala bł. pamięci ze świętej gminy w mieście Hamburgu