Opracował: Trzciński Dariusz Opiekun projektu: mgr Cezary Krywiczanin

. Mazury spośród innych krain Polski wyróżniają się nieprzeciętnymi walorami przyrodniczymi i krajobrazowymi. Walory te były i są coraz większym magnesem ściągającym tu wielu gości polskich i zagranicznych. Niestety, i ta piękna kraina od dziesiątków lat poddana była gospodarczej presji ze strony człowieka, czego wynikiem był gwałtowny wyrąb lasów, osuszanie terenów bagiennych, torfowisk a nawet całych jezior, a w ostatnim czasie także agresywna chemizacja i zabudowa brzegów wód. Aby zachować dla potomnych chociaż fragment niezniszczonego i reprezentatywnego krajobrazu mazurskiego, prof. Władysław Szafer, znany botanik z Krakowa i zaangażowany działacz w międzynarodowym ruchu ochrony przyrody, w połowie lat 60- tych, zaproponował utworzenie Mazurskiego Parku Narodowego. W ideę tę zaangażował się ówczesny i wielce zasłużony w ochronie przyrody Warmii i Mazur Wojewódzki Konserwator Przyrody Jan Panfil. W skład parku narodowego miał wejść najpiękniejszy obszar Pojezierza Mazurskiego, północno-zachodnia część Puszczy Piskiej z rzeką Krutynią i Jezioro Nidzkie. Sprzeciwiło się temu lobby gospodarcze - leśnictwo, myślistwo i masowa turystyka

Równolegle wrócono do opracowanej i zreferowanej przez doc. Tadeusza Szczęsnego w 1966 r. na sesji Państwowej Rady Ochrony Przyrody koncepcji parków krajobrazowych na Mazurach takich, jak: Krutynią i Jezioro Nidzkie o funkcjach przyrodniczych oraz Śniardwy o charakterze wypoczynkowym. W 1970 r. Prezydium Wojewódzkiej Rady Narodowej podjęło uchwałę o utworze­niu Mazurskiego Parku Krajobrazowego (jako formy przejściowej do czasu utworzenia parku narodowego). Jezioro Nidzkie, które nie włączono do Mazurskiego Parku Krajobrazowego, zostało w wyniku wspólnych działań Jana Panfila i działacza turystyki Kazimierza Saysse-Tobiczyka, uznane w 1972 r. za rezerwat przyrody Po reformie podziału administracyjnego kraju w 1975 r. i utworzeniu wojewódz­twa suwalskiego, prawnicy podnieśli problem błędnej procedury prawnej przy powołaniu parku krajobrazowego w 1970 r. W związku z tym wznowiono utworzenie Mazurskiego Parku Krajobrazowego mocą uchwał Wojewódzkich Rad Narodowych w Suwałkach z dnia 5 grudnia 1977 r. i w Olsztynie z dnia 8 grudnia 1977 r. Tak więc, 1977 r. uznaje się za oficjalną datę utworzenia Mazurskiego Parku Krajobrazowego. W granicach tych Park liczył ok. 49 tyś. ha, a jego strefa ochronna ok. 19 tyś. ha.

Obejmował on swoimi granicami część gmin Mrągowo, Piecki i Świętajno w województwie olsztyńskim oraz Mikołajki, Ruciane Nida, Pisz i Orzysz w województwie suwalskim Rzowego. Pierwszym jej przewodniczącym został znany artysta malarz Andrzej Strumiłło, a wiceprzewodniczącym prof. Benon Polakowski z ART w Olsztynie. ok później powołano Społeczną Radę Koordynacyjną Mazurskiego Parku KrajobraW późniejszych latach dużą rolę odgrywał w Radzie zmarły prof. Wirgiliusz Żurowski. Zadaniem Rady było wydawanie opinii w sprawach pro­ blematycznych i większych inwestycji związanych z terenem Parku i jego strefy ochronnej. W 1983 r. przy Wojewódzkim Konserwatorze Przyrody w Olsztynie utworzono pierwszy etat urzędniczy - inspektora, związany z ochroną terenu Parku. Funkcję tę pełnił do 1990 r. Jerzy Kruszelnicki. Był to dobry okres w dziejach Parku, którego powierzchnię, w tym czasie, udało się powiększyć do niespełna 54 tyś. ha i utworzono na jego terenie 2 duże rezerwaty przyrody - Krutynię Dolną" (969,33 ha) i Pierwos" (605,48 ha). W tym czasie Konserwatorzy Przyrody w Olsztynie - Stanisław Dąbrowski i w Suwałkach - Zdzisław Szkiruć postarali się o etaty dla zawodowych strażników Parku - po czterech w każdym województwie.

W czerwcu 1985 roku z inicjatywy Jerzego Kruszelnickiego odbyło się w Olsztynie plenarne posiedzenie Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w sprawie przyspieszenia prac nad utworzeniem Mazurskiego Parku Narodowego. Jednym z głównych wyników obrad miało być utworzenie grupy roboczej, która pilotowałaby prace związane z tworzeniem parku naro­dowego mniej więcej w granicach parku krajobrazowego. W czerwcu 1985 roku z inicjatywy Jerzego Kruszelnickiego odbyło się w Olsztynie plenarne posiedzenie Komitetu Ochrony Przyrody Polskiej Akademii Nauk w sprawie przyspieszenia prac nad utworzeniem Mazurskiego Parku Narodowego. Jednym z głównych wyników obrad miało być utworzenie grupy roboczej, która pilotowałaby prace związane z tworzeniem parku naro­dowego mniej więcej w granicach parku krajobrazowego. Misję utworzenia tej grupy otrzymał prof. Zdzisław Kajak z Instytutu Ekologii PAN. Brak poparcia potencjalnych członków grupy z ośrodka olsztyńskiego doprowadził do tego, że misja ta zakończyła się fiaskiem, a sprawa parku narodowego została odłożona na czas nieokreślony. W 1988 r. Wojewodowie - Olsztyński i Suwalski powołali Zarząd Mazurskiego Parku Krajobrazowego z siedzibą w Ukcie, którą w 1990 r. przeniesiono do miejsco­wości Krutyń. Dyrektorem Zarządu został nadleśniczy terenowy w Nadleśnictwie Strzałowe Feliks Kaczanowski, a od 1998 r. Grzegorz Wagner.

Mazurski PK od 1977 roku służy zachowaniu wartości przyrodniczych, kulturowych i historycznych tej części Mazur dla potrzeb nauki, dydaktyki i turystyki. Jest jednym z najstarszych i zarazem największych parków krajobrazowych Polski. Jest dziełem lodowca, leży na morenie i sandrach. Obejmuje część Pojezierza Mrągowskiego i część Równiny Mazurskiej, większość terenów Parku położonych jest na terenie Krainy Wielkich Jezior. Siedziba dyrekcji Mazurskiego PK znajduje się we wsi Krutyń, jednej z 29 miejscowości położonych na obszarze blisko 54 tys. ha Parku Krajobrazowego. Dyrekcja parku mieści się w zabytkowym drewnianym budynku. We wsi, w zabytkowej stodole mazurskiej działa również Muzeum Parku ze stałą wystawą przyrodniczą – blisko 200 eksponatów. Ponad połowa powierzchni Parku pokryta jest lasem, dalsze 18 tys. ha. stanowi powierzchnia jezior i rzek, skromna reszta to grunty rolne. W granicach Parku leży największe w Polsce jezioro Śniardwy.Poza nim dużą powierzchnię zajmują lasy Puszczy Piskiej (ponad połowę Mazurskiego PK), przecinają je jeziora rynnowe: Bełdany, Mikołajskie i Mokre.

Poza dużymi jeziorami na terenach leśnych Parku położonych jest kilkadziesiąt mniejszych, niektóre z nich to jeziora dystroficzne utrzymujące w swoim otoczeniu ciekawą roślinność torfowiskową, tworząca niejednokrotnie pływające wyspy, których podstawą jest pło oderwane od brzegu. Rzeka Krutynia o charakterystycznym krętym biegu łączy jeziora: Krutyńskie i Gardyńskie. Stanowi fragment najbardziej znanego szlaku kajakowego długości 102 km. Do sieci cieków wodnych Parku należą również strumienie: Blankowa Struga, Pierwos, Uklanka, Skok, Garcianka. Sieć niewielkich oddalonych od siebie miejscowości o rozproszonych domostwach (zabudowa typu przysiółkowego, kolonijnego) rozwijała się na terenie Parku od XV w. Zasiedlano wtedy nadające się pod uprawę co lepsze fragmenty puszczańskich ostępów. W wieku XVIII osady majątkowe zostały zastąpione przez tzw. wsie szkatułowe (dające dochód bezpośrednio do szkatuły książęcej). Osadnictwo koncentrowało się głównie wzdłuż dróg stąd większość wsi to ulicówki (o zwartej zabudowie wzdłuż jedynej drogi przebiegającej przez wieś).Czas nie zmienił pierwotnego charakteru tej sieci osadnicMazurski Park Krajobrazowy obejmuje ochroną tradycyjną zabudowę mazurską, która wykrystalizowała się od XIX w. do pierwszej połowy XX wieku.

Składają się na nią rozproszone zabudowania o niewielkich gabarytach, podstawie prostokątnej i dwuspadowych dachach o konstrukcji drewnianej. Budynki wzniesione są prawie wyłącznie z materiałów pochodzenia lokalnego (cegła ceramiczna, kamień polny, drewno, dachówka holenderka). Typowy mazurski krajobraz kulturowy jest niestety obecnie w odwrocie. Stare, zniszczone zabudowania zastępowane są zabudową o odmiennych nowoczesnych wzorach. Spieszmy się zatem podziwiać i chronić póki nie jest jeszcze za późno.Po wsiach często jeszcze można znaleźć stare drewniane mazurskie chałupy. Oprócz nich najciekawsze zabytki na tym terenie to kościoły: gotycki w Nawiadach z 1437 r. (obecny z 1527 r.) oraz neogotyckie w Ukcie z 1864 r. i w Wejsunach z 1898 r. Inne związane są m.in. ze staroobrzędowcami, którzy chroniąc się przed prześladowaniami ze strony władz carskich i cerkiewnych dotarli w 1830 r. na Mazury. Staroobrzędowcy sprzeciwili się reformom religijnym prawosławnego patriarchy Nikona w 1652 r., pozostając przy starych obrzędach. Założyli wsie: Wojnowo, Gałkowo, Onufryjewo, Iwanowo, Fiedorowo (Osiniak), Piotrowo, Kadzidłowo, Śwignajno, Piaski. Wieś Ukta, dawniej Szklarnia, również zawdzięcza nazwę rosyjskim osadnikom (we wsi istniała w XVIII w. huta szkła).

Nadali oni także nową nazwę rzece Krutyni - dawniej Babant (bałtyckie słowo baba" oznacza czarownicę, wiedźmę; wg wierzeń Galindów zasnuta mgłą dolina rzeki była zamieszkiwana przez złe moce). We wsi Wojnowo pozostał po staroobrzędowcach czynny do dzisiaj klasztor z połowy XIX w., drewniana cerkiew prawosławna oraz murowana molenna - dom modlitwy ( ). Ponadto warto zobaczyć drewnianą dzwonnicę w Ukcie z 1846 r. oraz młyn wodny z XIX w. na rzece Krutyni w Zielonym Lasku. Wcześniejsze ślady ludzi na tym terenie to znaleziska sprzed około 10 tysięcy lat zachowane w bagnach lub torfach kościane ostrza, groty strzał oraz harpuny (np. z okolic Wojnowa). Narzędzia te należały do gromad rybacko-myśliwskich, wędrujących i polujących między innymi na renifery. Z okresu około 400 roku n.e. pochodzą cmentarzyska ciałopalne Galindów, plemienia należącego do Prusów, w Mojtynach, Zełwągach, Nawiadach i Onufryjewie. Należały do pierwszych osiadłych mieszkańców tych terenów. We wczesnym średniowieczu (po 400 r. n.e.) powstało także cmentarzysko koło Łuknajna, gdzie znaleziono miecz inkrustowany złotem, srebrem i miedzią oraz cmentarzysko z pochówkiem konnym w pobliżu Uklanki na zachodnim brzegu Jeziora Mokrego.

Przy południowym brzegu tego jeziora w Ławnym Lasku odnaleziono ślady osady. Prawdopodobnie w tym samym okresie powstały cmentarzyska z pobliskiego Koczka i Spychowa. Inne ślady pochówków - kurhany można odnaleźć koło Krutyni (kurhan kamienny) i w okolicach Lipowa.