Modele ekonomiczne rodziny – poglądy i preferencje Anna Baranowska Konferencja: Praca zawodowa a obowiązki rodzinne Warszawa, 20 czerwiec 2007 Modele ekonomiczne rodziny – poglądy i preferencje Konferencja współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

Struktura prezentacji 1. Percepcja społeczna ról kobiet i mężczyzn w sferze publicznej i prywatnej 2. Indywidualne preferencje respondentów dotyczące podziału obowiązków we własnej rodzinie 3. Wnioski dotyczące roli kulturowych uwarunkowań dla aktywności ekonomicznej Ze względu na ograniczenia czasowe prezentujemy jedynie wybrane zagadnienia

(Muszynska 2005, Corijn & Liefbroer 1999) 1. Percepcja społeczna ról kobiet i mężczyzn w sferze publicznej i prywatnej normy społeczne dotyczące modelu rodziny mają wpływ na zróżnicowanie aktywności ekonomicznej uwarunkowania kulturowe decydują o tym, czy realizację celów zawodowych łatwo pogodzić z aktywnością rodzinną, co może mieć wpływ na zdarzenia demograficzne (Muszynska 2005, Corijn & Liefbroer 1999) Uzasadnienie – dlaczego zajmujemy się tym problemem Konflikt pomiędzy karierą zawodową a rodzinną decyduje o polaryzacji postaw kobiet: aby go uniknąć, część z nich odracza moment założenia rodziny lub niekiedy nawet z niego rezygnuje, a część zakładając rodzinę wycofuje się jednocześnie z rynku pracy i poświęca wyłącznie obowiązkom domowym (Muszyńska 2005).

Ekonomiczne modele rodziny wyróżnione w badaniu male breadwinner model „tradycyjny”, z mężczyzną w roli głównego żywiciela rodziny i kobietą zajmującą się wyłącznie domem modernised male breadwinner model z mężczyzną w roli głównego żywiciela rodziny i kobietą pracującą w niepełnym wymiarze czasu dual earner – female double burden model, w którym zarówno mężczyzna i kobieta pracują zawodowo, ale odpowiedzialność za obowiązki rodzinne dotyczy kobiety dual earner – dual carer model „partnerski”, mężczyzna i kobieta w równym stopniu dzielą pomiędzy siebie obowiązki zawodowe i domowe (za: Leira 2002)

Ekonomiczne modele rodziny wyróżnione w badaniu - operacjonalizacja male breadwinner „mężczyzna powinien zajmować się zarabianiem pieniędzy a kobieta powinna troszczyć się o dom i rodzinę” modernised male breadwinner „najlepszym sposobem połączenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi dla matki jest praca w niepełnym wymiarze” dual earner – female double burden „oboje partnerzy powinni pracować zawodowo, ale za obowiązki rodzinne odpowiedzialna jest kobieta” dual earner – dual carer „oboje partnerzy powinni w równym stopniu dzielić się obowiązkami zawodowymi i rodzinnymi” Oceny stwierdzeń prezentowane w powyższej tabeli przedstawiono respondentom , rejestrujac odpowiedzi na 5-stopniowej skali Lickerta, 1 = „zdecydowanie zgadzam się, 5 = zdecydowanie nie zgadzam się. Odpowiedzi 1 oraz 2 zgrupowano, połączono też odpowiedzi kodowane jako 3 i 4.

Poglądy dotyczące ekonomicznych modeli rodziny mężczyźni kobiety zgadzam się nie mężczyzna powinien zajmować się zarabianiem pieniędzy a kobieta powinna troszczyć się o dom i rodzinę 62,4 18,1 53,6 30,0 oboje partnerzy powinni w równym stopniu dzielić się obowiązkami zawodowymi i rodzinnymi 65,3 10,7 78,1 7,0 oboje partnerzy powinni pracować zawodowo, ale za obowiązki rodzinne odpowiedzialna jest kobieta 24,4 46,2 18,2 57,0 najlepszym sposobem połączenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi dla matki jest praca w niepełnym wymiarze 57,9 16,1 57,1 17,6

Poglądy dotyczące ekonomicznych modeli rodziny „mężczyzna powinien zajmować się zarabianiem pieniędzy a kobieta powinna troszczyć się o dom i rodzinę” ponad 10 p.p. różnicy pomiędzy poziomem akceptacji tego modelu wśród mężczyzn i kobiet poparcie dla tego modelu maleje wyraźnie wraz z wiekiem, a siła tego spadku jest silniejsza wśród kobiet niż wśród mężczyzn poparcie dla tradycyjnego modelu rodziny spada także wraz ze wzrostem wielkości miejscowości zamieszkania oraz poziomu wykształcenia. Udział odpowiedzi zgadzam się lub zdecydowanie zgadzam się: M:62% K:53,6 Poparcie dla tego modelu maleje wyraźnie wraz z wiekiem, a siła tego spadku jest silniejsza wśród kobiet niż wśród mężczyzn – WYKRES NA KOLEJNYM SLAJDZIE

Poglądy dotyczące ekonomicznych modeli rodziny „mężczyzna powinien zajmować się zarabianiem pieniędzy a kobieta powinna troszczyć się o dom i rodzinę”

Poglądy dotyczące ekonomicznych modeli rodziny „partnerzy powinni w równym stopniu dzielić się obowiązkami zawodowymi i rodzinnymi” kobiety wyrażały aprobatę dla partnerskiego modelu rodziny znacznie częściej niż mężczyźni - różnica zdań pomiędzy przedstawicielami obu płci była wyraźna zwłaszcza wśród osób w wieku 18-34 lat udział osób popierających model partnerskiego rośnie wraz z poziomem wykształcenia i wielkością miejscowości, ale także w tych dwóch przekrojach wzrost poparcia jest bardziej wyraźny dla kobiet pozytywna ocena modelu tradycyjnego nie wyklucza akceptacji modelu partnerskiego : 36% respondentów akceptuje oba modele rodziny 23,5% opowiadało się za modelem partnerskim krytycznie oceniając model tradycyjny 6,5% akceptowało model tradycyjny ale nie akceptowało modelu partnerskiego Udział odpowiedzi zgadzam się lub zdecydowanie zgadzam się: M:65,3 K:78,1 Udział osób, które akceptują zarówno model tradycyjny jak i partnerski wśród wszystkich respondentów wyniósł 36% i był wyższy niż udział osób które miały bardziej „spójne” preferencje, to znaczy opowiadały się za modelem partnerskim krytycznie oceniając model tradycyjny (23,5%) lub odwrotnie: akceptowały model tradycyjny ale nie akceptowały modelu partnerskiego (6,5%). RESZTA NIE MIAŁA ZDANIA CO DO JEDNEGO Z MODELI – POR PONIŻSZY SLAJD (UKRYTY) próby objaśnienia: 1) zdaniem respondentów w rodzinie w której kobieta zajmuje się domem a mężczyzna zarabia na utrzymanie jest równy – w tym sensie, że jest sprawiedliwy – każdy z członków rodziny ma swoje kompetencje i nie jest obciążony obowiązkami bardziej niż partner. 2) żaden z dwóch modeli nie stoi w sprzeczności z normami społecznymi obowiązującymi w polskim społeczeństwie, natomiast w życiu prywatnym respondenci zdecydowaliby się tylko na jeden z nich. 3) Każdy z modeli jest akceptowalny, ale w innej fazie cyklu życia rodziny – do tego problemu powrócimy w dalszej części prezentacji UWAGA: w badaniu PPA uzyskano również wynik sugerujący wysokie poparcie dla modelu „male breadwinner” i modelu „dual earner” wsrod tych samych repondentow, postawiono tezę że wynika to z przekonania , że kobiety powinny pracować zawodowo by pomóc mężom zasilaniu domowego budżetu, nie rezygnując z wyłączności w kwestii sprawowania obowiązków domowych. Jednakze niniejsze badanie wykazalo, ze model w którym kobieta jest obciążona podwójnie: zarówno obowiązkami domowymi jak i zawodowymi jest oceniany negatywnie przez dużą część respondentów, wśród osób które opowiadały się zarówno za modelem tradycyjnym, jak i za ideą równego podziału obowiązków, odsetek pozytywnie oceniających podwójne obciążenie kobiet był wyższy niż wśród osób, które popierały model partnerski kontestując jednocześnie model tradycyjny (11% wobec 7%). Wydaje się jednak że różnice te nie są na tyle znaczne, by wyjaśnić złożoność tego problemu, tym bardziej że odsetek osób krytykujących podwójne obciążenie kobiet w grupie popierających zarówno model tradycyjny jak i partnerski był niemal taki sam jak w grupie osób akceptujących wyłącznie model partnerski (74,2% wobec 73,2%).

Poglądy dotyczące ekonomicznych modeli rodziny „partnerzy powinni w równym stopniu dzielić się obowiązkami zawodowymi i rodzinnymi” ocena modelu partnerskiego zdecydo-wanie zgadzam się zgadzam się brak zdania nie zgadzam się zdecydowanie nie zgadzam się ogółem ocena modelu trady- cyjnego zdecydowanie zgadzam się 9,5 7,2 4,3 1,0 31,6 6,7 10,5 6,0 1,1 0,1 24,5 5,3 7,5 4,8 0,6 18,3 8,5 6,5 0,8 0,0 16,5 7,3 1,2 0,3 9,2 37,3 35,3 18,9 7,0 1,6 100,0

Poglądy dotyczące ekonomicznych modeli rodziny „oboje partnerzy pracują zawodowo, ale za obowiązki rodzinne odpowiedzialna jest kobieta ” ocena tego modelu nie różni się istotnie pomiędzy poszczególnymi kohortami osób w wieku produkcyjnym poziom deklaracji wyrażających akceptację dla takiego modelu był niski niezależnie od wielkości miejsca zamieszkania ważnym czynnikiem różnicującym ocenę układu ról w którym kobieta wykonuje zarówno pracę zawodową jak i wszystkie niezbędne obowiązki domowe był poziom wykształcenia poziom akceptacji dla modelu w którym oboje partnerzy pracują zawodowo, ale za obowiązki rodzinne odpowiedzialna jest kobieta jest niski – mimo, że jednocześnie obserwuje się jego częste zastosowanie w praktyce. (rozdzial Basi) Za stwierdzeniem, że tak powinien wyglądać podział ról w rodzinie opowiedziało się jedynie 24% mężczyzn i 18% kobiet, a przeciwko odpowiednio 46% i 57%. W przeciwieństwie do modelu tradycyjnego i partnerskiego ocena tego modelu nie różni się istotnie pomiędzy poszczególnymi kohortami osób w wieku produkcyjnym. Różnice pomiędzy poziomem akceptacji w grupie osób w wieku 18-34 i 35-54 lat były stosunkowo niewielkie – rzędu 2-3 punktów procentowych. Poziom deklaracji wyrażających akceptację dla takiego stwierdzenia był niski niezależnie od wielkości miejsca zamieszkania oraz sytuacji rodzinnej. Natomiast ważnym czynnikiem różnicującym ocenę układu ról w którym kobieta wykonuje zarówno pracę zawodową jak i wszystkie niezbędne obowiązki domowe był poziom wykształcenia – tu zróżnicowanie odpowiedzi mężczyzn było nawet silniejsze niż w przypadku kobiet.

Poglądy dotyczące ekonomicznych modeli rodziny „oboje partnerzy pracują zawodowo, ale za obowiązki rodzinne odpowiedzialna jest kobieta ”

Poglądy dotyczące ekonomicznych modeli rodziny „najlepszym sposobem połączenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi dla matki jest praca w niepełnym wymiarze” osoby o niższym poziomie wykształcenia chętniej wyrażały aprobatę dla zatrudnienia matek w niepełnym wymiarze wyższa akceptacja tego modelu rodziny wśród osób mieszkających w miejscowościach liczących ponad 100 tys. mieszkańców oraz na wsi wśród kobiet poparcie dla pracy w niepełnym wymiarze rośnie wraz z liczbą posiadanych dzieci, wiek dziecka nie był natomiast czynnikiem różnicującym poglądy na temat pracy matki w niepełnym wymiarze Wśród kobiet poparcie dla pracy w niepełnym wymiarze rośnie wraz z liczbą posiadanych dzieci – wśród matek z jednym dzieckiem odsetek kobiet uważających, że najlepszym sposobem połączenia pracy zawodowej z obowiązkami rodzinnymi jest praca w niepełnym wymiarze wyniósł 58,7%, a wśród matek z dwójką dzieci lub więcej 64-65%, podczas gdy wśród kobiet nie posiadających dzieci odsetek ten wynosił 55,2%. Wiek dziecka nie był natomiast czynnikiem różnicującym poglądy na temat pracy matki w niepełnym wymiarze

Poglądy dotyczące ekonomicznych modeli rodziny – dodatkowe pytanie dotyczące zaangażowania krewnych: „oboje partnerzy powinni pracować zawodowo a w obowiązkach rodzinnych powinni pomagać im dziadkowie” z tym stwierdzeniem zgadzała się zaledwie co piąta osoba możliwe, że realizacja obowiązków rodzinnych nie jest zdaniem respondentów powinnością dziadków – stanowi formę wsparcia, które może – ale nie musi - być udzielane młodym rodzicom ze strony krewnych alternatywne wyjasnienie: korzystanie z pomocy krewnych wynika z niedostosowan instytucjonalnych do potrzeb rodziców i jest efektem konieczności a nie wyboru udział osób zgadzających się z tym stwierdzeniem jest podobny w różnych grupach wieku i nie zależy od wykształcenia charakterystyczna jest większa akceptacja takiego poglądu wśród osób mieszkających na wsi oraz wśród osób posiadających dzieci z tym stwierdzeniem zgadzała się zaledwie co piąta osoba - sprzeczność z obserwacjami dotyczącymi powszechnego korzystania ze wsparcia udzielanego przez krewnych rodzinom wychowującym dziecko Można sądzić, że w przypadku dużej części respondentów brak zgody z powyższym stwierdzeniem wynikał stąd, że realizacja obowiązków rodzinnych nie jest ich zdaniem powinnością dziadków – stanowi niejako formę wsparcia, które może – ale nie musi - być udzielane młodym rodzicom.  Za taką interpretacją tego wzorca przemawia fakt, że pozytywne oceny tego stwierdzenia bynajmniej nie przeważają wśród osób, które korzystają z opieki krewnych gdy pracują zawodowo – wprawdzie udział osób zgadzających się z tym stwierdzeniem był wyższy niż wśród wszystkich osób ogółem o 6 punktów proc. ale nie dominujący (32% wobec 26%). Inna interpretacja: korzystanie z pomocy krewnych wynika z niedostosowania instytucjonalnego – jest efektem konieczności a nie wyboru?

2. Indywidualne preferencje respondentów dotyczące podziału obowiązków we własnej rodzinie respondentów poproszono, by wskazali model rodziny, który byłby dla nich najbardziej odpowiedni w następujących sytuacjach: gdy w rodzinie wychowywane byłoby dziecko w wieku 0-3 lat, gdy w rodzinie wychowywane byłoby dziecko w wieku przedszkolnym (4-6 lat) gdy w rodzinie wychowywane byłoby dziecko szkolnym (7-14 lat) w sytuacji gdy nie ma konieczności sprawowania opieki nad dziećmi uzasadnienie: wyniki poprzednich badań (PPA 2001) sugerowały, że indywidualne preferencje respondentów zależą od cyklu rozwoju rodziny Respondentów poproszono, by wskazali model rodziny, który byłby odpowiedni w następujących sytuacjach: gdy w rodzinie wychowywane byłoby dziecko w wieku 0-3 lat, w wieku przedszkolnym (4-6 lat) i szkolnym (7-14 lat) oraz gdyby nie było konieczności sprawowania opieki nad dzieckiem. - motywacją dla takiego schematu badawczego było przeświadczenie, że respondenci mogą chcieć dokonywać zupełnie innych wyborów w sytuacji gdy dziecko jest bardzo małe i wymaga intensywnej opieki, a innych gdy jest już bardziej samodzielne lub gdy rodzina nie jest obarczona koniecznością sprawowania opieki nad żadnym z jej członków. - Poparcie dla stosowania sekwencji układów: dual earner – (modernised) male breadwinner - dual earner sygnalizowały już wyniki badania PPA, w którym stwierdzono, że indywidualne preferencje respondentów zależą silnie od cyklu rozwoju rodziny.

2. Indywidualne preferencje respondentów dotyczące podziału obowiązków we własnej rodzinie gdy dziecko ma 0-3 lat   partner praca w pełnym wymiarze praca w niepełnym wymiarze przerwa lub rezygnacja z pracy respondent mężczyźni 4,5% 11,2% 58,2% 1,5% 1,0% 1,6% 4,4% 0,3% 0,6% kobiety 5,1% 1,4% 3,8% 14,1% 1,1% 0,2% 59,1% 1,3% ok. 60% mężczyzn i 60% kobiet wybrałoby model z mężczyzną pracującym w pełnym wymiarze i kobietą przerywającą lub rezygnującą z pracy Uwaga: odsetki nie sumują się do 100 ze względu na to, że pominięto odpowiedzi „nie wiem“, które w przypadku mężczyzn stanowiły 16% wszystkich odpowiedzi, a wśród kobiet 14% wszystkich odpowiedzi. Przyczyną dla której braki odpowiedzi są znacznie wyższe w pytaniach dotyczących stosowanych modelów rodziny jest fakt, że nie wszyscy respondenci mieli doświadczenia z zakresu wychowywania dziecka w danym wieku.

2. Indywidualne preferencje respondentów dotyczące podziału obowiązków we własnej rodzinie gdy dziecko ma 4-7 lat   partner praca w pełnym wymiarze praca w niepełnym wymiarze przerwa lub rezygnacja z pracy respondent mężczyźni 18,8% 29,8% 27,6% 3,3% 1,1% 0,3% 2,1% 0,1% kobiety 24,0% 2,8% 1,8% 1,2% 0,2% 26,3% 0,0% Preferencje dotyczące modelu rodziny w którym dziecko jest starsze znacznie częściej uwzględniają pracę zawodową matki: w pełnym wymiarze lub w niepełnym wymiarze. Przy tym kobiety częściej deklarowały że dla nich idealnym modelem rodziny byłby model z dwojgiem pracujących rodziców Uwaga: odsetki nie sumują się do 100 ze względu na to, że pominięto odpowiedzi „nie wiem, które w przypadku mężczyzn stanowiły 35% wszystkich odpowiedzi, a wśród kobiet 33% wszystkich odpowiedzi .

1. Indywidualne preferencje respondentów dotyczące podziału obowiązków we własnej rodzinie gdy dziecko ma 7-14 lat   partner praca w pełnym wymiarze praca w niepełnym wymiarze przerwa lub rezygnacja z pracy respondent mężczyźni 47,7% 22,2% 8,8% 2,6% 0,6% 0,0% 1,0% 0,1% kobiety 52,6% 1,7% 0,9% 21,6% 0,7% Preferencje dotyczące modelu rodziny w którym dziecko jest w wieku szkolnym wyraźnie przesuwają sie w stronę modelu z dwojgiem pracujących rodziców – przy czym znów preferencje kobiet są mniej „konserwatywne” Uwaga: odsetki nie sumują się do 100 ze względu na to, że pominięto odpowiedzi „nie wiem, które w przypadku mężczyzn stanowiły 14% wszystkich odpowiedzi, a wśród kobiet 12% wszystkich odpowiedzi.

Indywidualne preferencje respondentów dotyczące podziału obowiązków we własnej rodzinie w odniesieniu do rodziny, w której nie ma konieczności sprawowania opieki nad dziećmi : model w którym nie tylko mężczyzna, ale i kobieta pracują zawodowo w pełnym wymiarze czasu wybrałoby 76% kobiet i 73,2% mężczyzn, przy czym pozostałe 7% osób wybrałoby model z kobietą pracującą w niepełnym wymiarze (tu wskazania były zbliżone wśród przedstawicieli obu płci) 11% nie miało zdania na ten temat. W sytuacji gdy nie ma konieczności sprawowania opieki nad dziećmi model w którym nie tylko mężczyzna, ale i kobieta pracują zawodowo w pełnym wymiarze czasu wybrałoby 76% kobiet i 73,2% mężczyzn, przy czym pozostałe 7% osób wybrałoby model z kobietą pracującą w niepełnym wymiarze (tu wskazania były zbliżone wśród przedstawicieli obu płci) 11% nie miało zdania na ten temat. kobiety młodsze i lepiej wykształcone mają zdecydowanie większą motywację by łączyć opiekę nad dziećmi z wykonywaniem obowiązków zawodowych w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu. Częściej zdecydowałyby się też raczej na przerwę niż na rezygnację z pracy.

Indywidualne preferencje respondentów dotyczące podziału obowiązków we własnej rodzinie preferencje większości respondentów można podsumować w kategoriach modelu sekwencyjnego: - gdy w rodzinie nie ma konieczności sprawowania opieki nad dzieckiem, oboje parterzy pracują w pełnym wymiarze czasu, gdy dziecko jest bardzo małe, mężczyzna pracuje w pełnym wymiarze czasu a kobieta częściowo lub całkowicie ogranicza swoje zaangażowanie na rynku pracy im starsze dziecko i im mniej intensywnej pracy wymaga, tym wyższa akceptacja dla zaangażowania zawodowego matki. w odniesieniu do wszystkich powyżej wcześniej wspomnianych sytuacji, kobiety młodsze i lepiej wykształcone częściej preferują model, w którym kobieta łączy opiekę nad dziećmi z wykonywaniem obowiązków zawodowych w pełnym lub niepełnym wymiarze czasu. Częściej zdecydowałyby się też raczej na przerwę niż na rezygnację z pracy.

Przyczyny rozbieżności pomiędzy preferowanym modelem rodziny a tym, który stosowano w praktyce przyczyna rozbieżności pomiędzy preferowanym a realizowanym modelem odsetek wskazań przyczyny jako najważniejszej mężczyźni kobiety brak możliwości znalezienia pracy 19,8% 18,4% brak możliwości znalezienia pracy w odpowiednim wymiarze czasu 17,2% 15,6% brak możliwości elastycznej organizacji czasu pracy 9,1% 11,3% brak dostępu do usług opiekuńczych odpowiedniej jakości 2,5% 3,7% zbyt wysokie koszty dostępnych usług opiekuńczych 11,7% 9,5% brak pomocy ze strony członków rodziny w sprawowaniu opieki 5,0% 5,1% konieczność podjęcia pracy z przyczyn finansowych 32,8% 36,1% odmienne preferencje partnera / partnerki 1,6% 0,2% w obawie przed krytyką moich wyborów przez otoczenie 0,3% Uwaga: w ankiecie nie sprecyzowano do której sytuacji odnosiło się pytanie dotyczące przyczyna rozbieżności pomiędzy preferowanym a realizowanym modelem rodziny. Ponadto pytanie zadawane bylo osobom ,ktore a) maja juz roznice b) doswiadczyly takich roznic – wiec jest to dosc selektywna grupa. Na uwage zasluguje fakt, ze przyczyny zwiazane z trudnsciami w laczeniu obowiazkow zawodowych z rodzinnymi zglosilo ok 25% wszystkich respondentow

3. Podsumowanie - wnioski dotyczące roli kulturowych uwarunkowań dla aktywności ekonomicznej Największym poparciem w cieszy się model rodziny, w którym oboje partnerzy w równym stopniu dzielą się obowiązkami zawodowymi i rodzinnymi Wysoka akceptacja modelu partnerskiego charakterystyczna jest przede wszystkim dla młodych, wykształconych kobiet, mieszkanek miast Rozbieżności pomiędzy poglądami dotyczącymi modeli rodziny a obserwacjami dotyczącymi stosowanych w praktyce rozwiązań: model w którym kobieta jest obciążona podwójnie : obowiązkami rodzinnymi i zawodowymi zaangażowanie krewnych w opiekę nad dziećmi …efekt niedostosowań instytucjonalnych do potrzeb rodzin? Indywidualne preferencje respondentów, którzy wypowiadali się na temat idealnego podziału obowiązków we własnej rodzinie, wskazują na to, że jako najbardziej odpowiedni wskazywany jest model, w którym mężczyzna pracuje w pełnym wymiarze niezależnie od wieku dziecka, natomiast kobieta zmniejsza swoje zaangażowanie zawodowe w okresie najbardziej intensywnej opieki nad dzieckiem (gdy ma ono 0-3 lat) Zastrzeżenie: kobiety młodsze i lepiej wykształcone relatywnie częściej preferują model w którym kobieta łączy opiekę nad dziećmi z wykonywaniem obowiązków zawodowych