Drobne gospodarstwa rolne – stan aktualny i perspektywy na przyszłość dr hab. inż. Józef Kania, prof. UR Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Instytut Ekonomiczno-Społeczny, Zakład Rozwoju Obszarów Wiejskich i Doradztwa jozef.kania@ur.krakow.pl Szczyrk, 25 czerwca 2013 r.

Definicja gospodarstwa drobnego W Polsce do określenia, które gospodarstwa zaliczamy do drobnych wykorzystuje się jego powierzchnię. Jednak wielkość ta ulega dość częstym i szybkim zmianom: do 2 ha- małe, powyżej 2 ha- średnie, 1-5 ha (za socjalizmu), 1-10 ha (w początkach gospodarki rynkowej - lata 90-te)  20 ha (obecnie ?).

Definicja gospodarstwa drobnego Pomiar wielkości gospodarstw poprzez wielkość sprzedaży (produkcję towarową): nietowarowe - brak sprzedaży, gospodarstwo traktowane jest jako działka przyzagrodowa, towarowe - produkcja towarowa nadaje status gospodarstwa.

Definicja gospodarstwa drobnego Pomiar w oparciu o wielkość ekonomiczną wyrażoną w ESU* w Polsce: < 2 ESU - nieżywotne ekonomicznie, 2 do 4 ESU zdolne do rozwoju (niskotowarowe), > 4 ESU – żywotne ekonomicznie, > 8 ESU - w obszarze zainteresowań WPR. Klasy ekonomiczne w UE: b. małe <4 ESU, małe 4-8 ESU średnio-małe 8-16 ESU, średnio-duże 16-40 ESU duże 40-100 ESU, b. duże >100 ESU *1 ESU odpowiada 1200 euro wartości Standardowej Nadwyżki Bezpośredniej tworzonej w gospodarstwie rolnym.

Definicja gospodarstwa drobnego Pomiar ze względu na wielkość zasobów siły roboczej: < 0,1 AWU zatrudnienie znikome (marginalne), 0,1 – 0,5 AWU gospodarstwa wybitnie dwuzawodowe, 0,5 – 1,0 AWU gospodarstwo potencjalnie dwuzawodowe > 1 AWU gospodarstwo rodzinne AWU – całkowite roczne nakłady pracy ludzkiej w ramach działalności operacyjnej gospodarstwa rolnego = 2 200 godz./rok.

Definicja gospodarstwa drobnego Pomiar ze względu na osiągany poziom dochodu rolniczego na 1 AWU i na gospodarstwo: dysparytetowa, parytetowa, ponadparytetowa. Pomiar ze względu na możliwości rozwoju majątku produkcyjnego tj.: o reprodukcji zawężonej, reprodukcji prostej, reprodukcji rozszerzonej.

Co dalej z drobnymi gospodarstwami? Jak dotąd polityka krajów rozwiniętych była zorientowana na gospodarstwa duże (rozwojowe, żywotne, konkurencyjne). Argument za tym przemawiający był wciąż ten sam: zwiększenie efektywności dla podołania konkurencji. Z góry zakładano, że gospodarstwa drobne są zacofane, niewydajne i nieefektywne, traktowano je jako przeszkodę na drodze modernizacji sektora rolnego. W maju 2008 r. Rada Unii Europejskiej podjęła kwestię drobnych gospodarstw, zwracając uwagę na potrzebę rozpoznania korzyści jakie one przynoszą na płaszczyźnie ekonomicznej, środowiskowej i społecznej oraz ich możliwości rozwojowych.

Dylematy Czy polityka rolna powinna wspierać utrzymywanie się drobnych gospodarstw w UE, czy też wspomagać ich wyjście z rolnictwa? Czy gospodarstwa drobne powinny dostać nową szansę w ramach WPR? Czy powinny być eliminowane czy też podtrzymywane?

Jak wspierać gospodarstwa drobne? wsparcie tworzenia kapitału społecznego, wsparcie lokalnych rynków i systemów żywnościowych, wykorzystanie rosnącego popytu na żywność niszową o w.w.d., wsparcie modernizacji gospodarstw z uwzględnieniem np. kryterium największej społecznej wartości dodanej.

Liczba i struktura gospodarstw w UE (Eurostat 2007) UE-27 – 13,4 mln > 0,5 ha (6,4 mln < 1 ESU) 47,5% 0,5 – 2 ha 22,4% 2 - 5 ha 11,6% 5 - 10 ha _________ Razem: 81,5% - 15,9% gruntów rolnych

Największa liczba gospodarstw w UE (Eurostat 2007) Kraj mln Rumunia 3,8 Polska 2,3 Włochy 1,6 Hiszpania 1,0 Grecja 0,86 11

Odsetek drobnych gospodarstw w UE (Eurostat 2007) 0,5-2 ha 2-5 ha Bułgaria 85,3% 8,0% Węgry 72,3% 7,6% Rumunia 63,3% 24,6% Włochy 49,6% 23,7% Grecja 48,9% 26,6% Portugalia 46,3% 26,6% Polska 43,8% 24,3% 12

Przypadek Polski bardzo duża liczba gospodarstw drobnych - 2/5 to gospodarstwa samozaopatrzeniowe (2007 r.) - 37% to gosp. do 2 ha, - 63% to gosp. do 5 ha (2010 r.); duże zróżnicowanie przestrzenne; brak ładu przestrzennego (zabudowa); zachowanie potencjału demograficznego wsi;

Przypadek Polski cd. presja na alokację środków dla gospodarstw dużych (rozwojowych), które i tak nieproporcjonalnie dużo otrzymują; deprecjonowanie gospodarstw małych; brak klarownej wizji i programu dla gospodarstw małych w Polsce i UE.

Regionalne zróżnicowanie drobnych gospodarstw rolnych w Polsce

Mapa 1. Średnia wielkość gospodarstw rolnych* wg województw *) objętych dopłatami ARiMR w ha gruntów rolnych w 2008 r.

Mapa 2. Udział gospodarstw rolniczych w przedziale obszarowym 1-5 ha w Polsce wg województw (w %) Źródło: Rocznik statystyczny rolnictwa i obszarów wiejskich. Warszawa 2008

Udział gospodarstw rolniczych powyżej 30 ha wg województw (w %) Mapa 3. Udział gospodarstw rolniczych powyżej 30 ha wg województw (w %) Źródło: Rocznik Statystyczny Rolnictwa i Obszarów Wiejskich GUS Warszawa 2008

Pracujący w rolnictwie (osób/100 ha UR) wg województw Mapa 4. Pracujący w rolnictwie (osób/100 ha UR) wg województw Źródło: Wieś Jutra 6/08

Przypadek Węgier W 2000 r. funkcjonowało 958 534 gospodarstw rolnych – dominowały wśród nich niewielkie gospodarstwa produkujące na własne potrzeby. Jedynie 8% gospodarstw należało do grupy komercyjnych, produkujących głównie na rynek. 41,8% gospodarstw rolnych nie miało w ogóle żadnych gruntów rolnych i utrzymywało się z hodowli zwierząt przydomowych, sadów lub winnic. 30% gospodarstw posiadało mniej niż 0,5 ha gruntów ornych.

Przypadek Węgier cd. W latach 2003-2007 całkowita liczba gospodarstw malała. Działalność rolniczą zaprzestawały głównie osoby starsze. Według danych Eurostatu w 2007 roku : 80% gospodarstw posiadało mniej niż 2 ha ziemi, 8% od 2 do 5 ha , 4% od 5 do 10 ha , 4% od 10 do 20 ha , 4% powyżej 20 ha .

Przypadek Rumunii Gospodarstwa nietowarowe definiowane są jako gospodarstwa wykorzystujące więcej niż 50% swojej produkcji na zaspokojenie potrzeb konsumpcyjnych własnego gospodarstwa domowego. Stanowią one około 80% gospodarstw indywidualnych.

Przypadek Rumunii cd. Według danych Eurostatu w 2007 roku: 65% gospodarstw posiadało mniej niż 2 ha ziemi, 25% od 2 do 5 ha, 8% od 5 do 10 ha, 1,7% od 10 do 20 ha, 0,3% > 20 ha.

Przypadek Rumunii cd. Coraz częściej zwraca się uwagę na rolę nisko- i nietowarowych gospodarstw rumuńskich w procesie dostarczania dóbr publicznych. Usługi tworzenia rezerw zasobów: czyste powietrze i woda. Usługi regulacji: zasobów wodnych i klimatu, zasoby genetyczne rzadkich gatunków roślin i zwierząt. Usługi kulturalne i usługi wsparcia — rekreacja i turystyka. Bioróżnorodność – naturalne łąki i pastwiska.

Przypadek Włoch 1 677 tys. gospodarstw w tym: 50% < 2 ha 24% 2-5 ha

Przypadek Włoch 72% drobnych gospodarstw absorbuje 10,29% całkowitych płatności w ramach WPR. Gospodarstwa drobne są wyspecjalizowane np. w sektorze wina, oliwy z oliwek, w ogrodnictwie. Użytkują 13% ogólnej powierzchni gruntów rolnych i wytwarzają mniej niż 10% całkowitej produkcji rolniczej. Odgrywają jednak ważną rolę w społeczeństwie bowiem zaspokajają popyt na żywność wysokiej jakości, troszcząc się jednocześnie i przywiązując wagę do ochrony środowiska naturalnego.

Teraźniejszość i przyszłość drobnych gospodarstw rolnych w UE w deklaracji uczestników Drobne gospodarstwa rolne stanowią dla Europy unikatową, żywotną wartość w wymiarze społecznym, ekonomicznym, środowiskowym i kulturowym. Istotną rolę odgrywa II Filar WPR na rzecz ochrony środowiska oraz podtrzymywania żywotności obszarów wiejskich. Istnieje pilna potrzeba zwiększenia wsparcia dla drobnych gospodarstw rolnych. Jest to najbardziej efektywny sposób zapewnienia kontynuacji dostarczania żywotnych dóbr publicznych przez drobne gospodarstwa.

  Rekomendacje

W zakresie Filara I: Uproszczony pakiet pomocowy dotyczący drobnych gospodarstw rolnych powinien być ukierunkowany do wszystkich drobnych gospodarstw rolnych w krajach UE. Gospodarstwa drobne powinny być zdefiniowane jako podmioty otrzymujące w ramach płatności WPR mniej niż 2000 euro/rok.

W zakresie Filara I cd.: Aby zmniejszyć koszty administracyjne ponoszone przez rolników i agencje płatnicze, w procesie sięgania po wsparcie płatność powinna być wypłacana raz na trzy lata według jednolitej stawki w całej UE. Warunkiem otrzymania przez rolników płatności będzie spełnienie przez rolników kryteriów Dobrej Kultury Rolnej (ochrona środowiska, normy związane z obsadą zwierząt).

W zakresie Filara I cd.: Wielkość otrzymywanej przez rolnika pomocy powinna być wyższa od kwoty kosztów transakcyjnych ponoszonych na jej dystrybucję. Płatności ekologiczne powinny być uzupełnione o dodatkowe płatności do TUZ. Kryteria kwalifikujące obszary do TUZ powinny zostać uzupełnione w celu włączenia zadrzewionych pastwisk, które oferują tradycyjny wypas i podtrzymują naturalne ekosystemy. 

W zakresie Filara II: Konieczne jest wzmocnienie finansowania celów rolno-środowiskowych. Wielkość środków przeznaczonych na te cele powinna uwzględniać dotychczasowy dorobek historyczny i doświadczenia poszczególnych krajów w tym zakresie. Nowe działania PROW powinny być nakierowane w większym stopniu na innowacyjne projekty partnerstwa rozwoju obszarów wiejskich, w tym takie, które wspierają rolnictwo o wysokiej wartości przyrodniczej.

W zakresie Filara II cd.: Dla obszarów o naturalnych utrudnieniach dla prowadzenia działalności rolniczej powinny zostać zdefiniowane wymogi i cele dla gospodarowania rolniczego oraz wartości środowiskowe i przyrodnicze, natomiast zaprojektowane poziomy płatności oraz kryteria kwalifikowalności powinny zachęcać rolników do realizacji tych celów.

Źródła rozwoju obszarów wiejskich lokalna produkcja żywności, wysoka bioróżnorodność, krótkie łańcuchy dostaw, bogate dziedzictwo kulturowe. Sprawienie, aby małe gospodarstwo stało się dochodowe wymaga wielu nakładów, które bywają problemem nie do pokonania dla wielu niezamożnych właścicieli, ale uczynienie małego gospodarstwa dochodowym nie jest niemożliwe.

Funkcje drobnych gospodarstw rolnych Za podstawową funkcję istnienia i działalności gospodarstw rolnych, także tych małych, możemy przyjąć przede wszystkim produkcję rolniczą, jednak coraz więcej mówi się także o nierolniczych aspektach działania małych gospodarstw. Małe gospodarstwa mają trzy podstawowe zadania dla rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich: są buforem chroniącym przed ubóstwem, podstawą dywersyfikacji i wielofunkcyjności gospodarstw rolnych oraz zapewniają korzyści środowiskowe.

Drobne gospodarstwa a środowisko Zrównoważone, szanujące środowisko naturalne rolnictwo jest celem WPR i obejmuje ono odpowiedzialne gospodarowanie zasobami naturalnymi, unikanie nadmiernej eksploatacji, efektywne wykorzystywanie zasobów naturalnych, zachowanie bioróżnorodności. Jak pokazują publikacje Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) istnieją powiązania między technikami intensywnej produkcji rolnej a utratą bioróżnorodności – a te stosowane są na ogół przez gospodarstwa o większej powierzchni i produkujące na potrzeby rynku, korzystające z nawozów itp. Mniejsza efektywność i wydajność to elementy, za które krytykuje się drobne gospodarstwa rolne. Z innej perspektywy mogą one stać się ich atutem i zaletą.

Funkcja kształtowania krajobrazu Drobne gospodarstwa rolne pełnią istotną rolę w kształtowaniu krajobrazu wiejskiego – tego związanego nie tylko z przyrodą, ale również z kulturą użytkowania przestrzeni. Układ pól, budynków, przestrzeń zagospodarowana i wolna – elementy kształtowania krajobrazu, które często doceniane są dopiero, gdy znikają. Krajobraz wiejski, także poprzez istnienie drobnych gospodarstw rolnych, pozwala również na przekazywanie niematerialnych wartości historycznych. Są one rzadko uświadomione, często wydają się oczywiste i niezmienne, brak też możliwości zastąpienia, wypełnienia tej funkcji poprzez inne podmioty.

Funkcja opiekuńcza Ważnym wymiarem działania drobnych gospodarstw rolnych są obowiązki, jakie wypełniają one wobec swoich członków, użytkowników gospodarstwa. W tradycyjnych rodzinach wiejskich pracę w gospodarstwie wykonywali przedstawiciele kilku pokoleń, w każdym wieku można było znaleźć zajęcie odpowiednie dla siebie. Istotną funkcją tak działającego gospodarstwa była możliwość sprawowania opieki nad najmłodszymi i najstarszymi członkami rodzin wiejskich.

Opieka nad osobami starszymi Jeśli chodzi o opiekę nad osobami starszymi trudno o wiarygodne dane, dotyczące tego, jak wielu mieszkańców wsi korzysta z takich usług. Duża część domów opieki nad osobami starszymi mieści się na terenach wiejskich, nie oznacza to jednak automatycznie, że pensjonariuszami są także mieszkańcy wsi. Dostępność do placówek medycznych, aptek i ośrodków dziennego pobytu jest na terenach wiejskich gorsza niż w miastach, co nakłada na członków ich rodzin dodatkowe obowiązki związane z opieką nad ludźmi starszymi.

Opieka nad najmłodszymi Gorszy dostęp do edukacji i opieki na wsi, w porównaniu do miast, jest widoczny przede wszystkim na poziomie wychowania przedszkolnego. O ile dzieci uczęszczających do placówek przedszkolnych na terenach wiejskich jest coraz więcej, to opieka nad nimi jest odmienna na wsi i w mieście. Przykładowo – w przedszkolach miejskich aż 73% dzieci korzysta z 3 posiłków, na wsi tylko 34%. Niemal połowa dzieci uczęszczających do przedszkoli wiejskich je tam tylko jeden posiłek – co prawdopodobnie oznacza, że placówki te działają w mniejszym wymiarze godzin i nie odciążają rodziców tak bardzo, jak w warunkach miejskich.

Ochrona przed ubóstwem Kolejne z tych zadań – bufor chroniący przed ubóstwem - szczególnie w polskich warunkach wydaje się być bezdyskusyjnie aktualne. Produkcja rolna na własne potrzeby jest buforem chroniącym przed całkowitym ubóstwem, ponieważ zapewnia przynajmniej skromne zasoby żywności, a niekiedy także niewielki dochód. W sytuacji, gdy nie ma możliwości skorzystania z innych zabezpieczeń – ze względu na słabość systemu opiekuńczego czy wysoki poziom bezrobocia, brak miejsc pracy w pobliżu miejsca zamieszkania tego rodzaju zabezpieczenie staje się szczególnie ważne.

Ochrona przed ubóstwem cd. Dane Eurostatu pokazują, iż w Polsce liczba gospodarstw domowych (rolniczych) o łącznym dochodzie poniżej granicy ubóstwa wynosiła w 2006 roku 39% (granica ubóstwa w Polsce w 2006 roku wynosiła 1867 euro). W badaniu podano także odsetek gospodarstw, których stan poniżej granicy ubóstwa zmienił się i znalazły się ponad granicą ubóstwa w wyniku oszacowania wartości produkcji nie wprowadzonej na rynek. Dla Polski było to 7,4% badanych gospodarstw.

Rolnicy uskarżają się na swój los, swą sytuację ekonomiczną, różne są jednak akcenty i aspekty ich dylematów. Zwykle nieco inaczej te problemy widać z perspektywy: rolnika, wsi, regionu, kraju, Unii Europejskiej.

Dziękuję za uwagę! dr hab. inż. Józef Kania, prof. UR Uniwersytet Rolniczy w Krakowie Instytut Ekonomiczno-Społeczny, Zakład Rozwoju Obszarów Wiejskich i Doradztwa jozef.kania@ur.krakow.pl