Zgodnie z priorytetami, ustalonymi przez Ministerstwo Edukacji Narodowej i Sportu na rok szkolny 2004/2005, nadzór pedagogiczny Dolnośląskiego Kuratora Oświaty koncentrował się m.in. nad zadaniami szkół w zakresie problematyki wychowawczej. Wnioski z przeprowadzonych zewnętrznych mierzeń jakości pracy szkół wskazywały na konieczność dokładniejszego zbadania realizacji zadań opiekuńczo – wychowawczych w szkołach podstawowych i gimnazjach. Planowanie, organizację i realizację zadań opiekuńczo–wychowawczych regulują następujące przepisy prawa oświatowego: ustawa z dnia 7 września 1991r. o systemie oświaty (Dz. U. z 2004r. Nr 256, poz. 2572) rozporządzenie MENiS z dn. 7 stycznia 2003r. w sprawie zasad udzielania i organizacji pomocy psychologiczno – pedagogicznej w publicznych przedszkolach, szkołach i placówkach (Dz. U. Nr 11, poz. 114) statut szkoły

Informacje ogólne na temat badania Badaniem ankietowym objęto wszystkie szkoły podstawowe i gimnazja województwa dolnośląskiego. W niniejszym opracowaniu wykorzystano wyniki ze 130 dolnośląskich gmin, co stanowi 77% liczby 169 gmin w województwie. W tej liczbie znajdują się: 4 duże miasta: (100%) Wrocław, Legnica, Wałbrzych, Jelenia Góra, 22 gminy miejskie (69%), 39 gmin miejsko-wiejskich (74%), 65 gmin wiejskich (81%). Badaniem objęto 793 szkoły podstawowe i gimnazja, w których uczy się 234 145 uczniów, w 10 200 oddziałach i zatrudnionych jest 20 771 nauczycieli: w dużych miastach uczy się - 71 321 uczniów (30,5%), w gminach miejskich – 53 878 uczniów (23%), w gminach miejsko – wiejskich – 62 421 uczniów (26,7%), w gminach wiejskich – 46 525 uczniów (19,9%).

Informacje ogólne na temat badania

Dane statystyczne Pedagogów szkolnych zatrudniają szkoły w 122 gminach (93,85%), a w 8 gminach wiejskich (6,15%) nie zatrudniono w ogóle pedagogów. Psychologów zatrudniono w szkołach na terenie 24 gmin (18,5%): w 3 dużych miastach, w 8 gminach miejskich, w 10 gminach miejsko – wiejskich, oraz w 3 gminach wiejskich. Na zatrudnienie pedagogów szkolnych przeznaczono 563,02 etatu, a na zatrudnienie psychologów 70,05 etatu. Na jeden etat pedagoga przypada, średnio 416 uczniów, na jeden etat psychologa – średnio 3 343 uczniów. Należy zaznaczyć, że w poszczególnych gminach występuje duże zróżnicowanie, i tak dla przykładu: najkorzystniej przedstawia się sytuacja w gminie, gdzie na 574 uczniów przypada 3,5 etatu pedagoga, tak więc jeden pedagog zatrudniony na pełnym etacie obejmuje opieką 164 uczniów, w jednej gminie liczącej 1 094 uczniów nie zatrudniono ani jednego pedagoga ani psychologa w innej, liczącej 1 368 uczniów, dla pedagogów szkolnych przeznaczono jedynie 0,4 etatu (średnio: 3 420 uczniów na etat!)

Liczba uczniów przypadających na 1 etat pedagoga waha się od 104 do 3 420, w zależności od gminy, co obrazuje poniższy wykres:

Zestawienie danych w układzie gmin:

Czas pracy i obowiązki pedagogów i psychologów Obowiązkowy wymiar czasu pracy, ustalony dla pedagogów i psychologów, jest w poszczególnych gminach zróżnicowany i zawiera się w przedziale od 18 do 30 godzin tygodniowo. Tygodniowy czas pracy pedagogów szkolnych przedstawia się następująco: 18 godzin – w 1 gminie (0,77%), 20 godziny – w 82 gminach (63,08%), 22 godziny – w 6 gminach (4,62%), 24 godzin – w 11 gminach (8,46%), 25 godzin – w 8 gminach ((6,15%), 26 godzin – w 12 gminach (9,23%), 30 godzin – w 2 gminach (1,54%). Tygodniową liczbę godzin pracy psychologów ustalono na: 20 godzin - w 15 gminach 22 godziny - w 1 gminie 24 godziny - w 4 gminach 25 godzin - w 1 gminie 26 godzin - w 3 gminach

Średnio na każdych 100 uczniów w gminie przypada tygodniowo od 0,73 godziny (43 minuty 48 sekund) do 19,26 godziny (19 godzin 15 minut) czasu pracy pedagoga:

Średnio na każdych 100 uczniów w gminie, która zatrudnia psychologa, przypada tygodniowo : od 0,01 godziny (36 sekund!) do 0,21 godziny (tj. 12 minut i 36 sekund) jego czasu pracy.

Obowiązki pedagoga i psychologa W ramach swoich obowiązków pedagog szkolny wykonuje, m. in. następujące zadania: - rozpoznaje potrzeby uczniów i ich rodzin w zakresie pomocy pedagogicznej i materialnej (w tym przeprowadza wywiady środowiskowe), - współorganizuje pomoc psychologiczno-pedagogiczną, - prowadzi poradnictwo dla rodziców i nauczycieli, - kontroluje realizację obowiązku szkolnego, - organizuje pomoc materialną i rzeczową dla dzieci z rodzin ubogich, - współpracuje z instytucjami wspomagającymi działania wychowawcze szkoły, - interweniuje doraźnie w przypadku konfliktów, - prowadzi terapię indywidualną i grupową, - organizuje doradztwo zawodowe, - prowadzi działania w zakresie profilaktyki i wychowania. Zadania psychologa przedstawiają się podobnie.

Kwalifikacje pedagogów i psychologów szkolnych Kwalifikacje osób zatrudnionych na stanowiskach pedagogów szkolnych w szkołach podstawowych i w gimnazjach przedstawiają się następująco: -pedagogika opiekuńczo-wychowawcza pedagogika ogólna, pedagogika szkolna, różne specjalności pedagogiki opiekuńczej (pedagogika opiekuńcza, pedagogika opiekuńcza i terapeutyczna, pedagogika opiekuńcza i resocjalizacja ) -pedagogika specjalna (pedagogika specjalna, oligofrenopedagogika, resocjalizacja) -inne kierunki pedagogiki (praca socjalna, praca środowiskowa, pedagogika kulturalno – oświatowa, pedagogika pracy socjalnej i kulturalnej, pedagogika - defektologia i niedostosowanie społeczne, pedagogika terapeutyczna) -nauczyciele innych przedmiotów (filologia polska, filologia rosyjska, nauczanie początkowe), którzy ukończyli formy kwalifikacyjne w zakresie: pedagogiki opiekuńczo – wychowawczej, oligofrenopedagogiki, resocjalizacji, terapii pedagogicznej

Dodatkowe formy kwalifikacyjne ukończone przez pedagogów, w ramach kursów kwalifikacyjnych oraz studiów podyplomowych: - socjoterapia - terapia pedagogiczna - logopedia - wiedza o życiu seksualnym człowieka (wychowanie do życia w rodzinie) - pedagogika opiekuńczo - wychowawcza - resocjalizacja - psychologiczne wspomaganie dzieci i młodzieży z trudnościami - oligofrenopedagogika - szkolny doradca zawodowy - studium profilaktyki uzależnień i socjoterapii - poradnictwo pedagogiczne.

Kwalifikacje psychologów zatrudnionych w szkołach podstawowych i w gimnazjach: - psychologia ogólna, - psychologia wychowawcza, - psychologia kliniczna, - psychologia kliniczno – wychowawcza, - psychologia rozwojowa.

Problemy uczniów (prezentowane dane dotyczą r. szk. 2003/2004)

Problemy uczniów (prezentowane dane dotyczą r. szk. 2003/2004)

W 17 gminach zarejestrowano 99 uczniów uzależnionych od alkoholu, a w 22 gminach – 79 uczniów uzależnionych od narkotyków. Przytoczone wyżej liczby dotyczą jedynie przypadków, które są wiadome szkołom. Nie uwzględniają danych chronionych, będących w posiadaniu innych instytucji, np.: policji i służby zdrowia. Można zatem domniemywać, że skala wymienionych zjawisk jest znacznie, a być może nawet wielokrotnie większa.

Orzeczenia i opinie poradni psychologiczno – pedagogicznych 7591 uczniów (w tym: 4659 uczniów szkół podstawowych i 2932 uczniów gimnazjów; ogółem - 3,24% badanej populacji) posiada orzeczenia poradni psychologiczno-pedagogicznych. 16,82% uczniów (39377 uczniów ogółem, z tego 25147 – szkół podstawowych i 14230 – gimnazjów) posiada opinie poradni psychologiczno – pedagogicznych dotyczące: - trudności szkolnych – 21574 uczniów (14989 ze szkół podstawowych i 6585 z gimnazjów) – 9,21% - dysleksji – 9471 uczniów (4676 ze szkół podstawowych i 4795 z gimnazjów) – 4,04% - trudności wychowawczych – 4767 uczniów (3021 ze szkół podstawowych i 1746 z gimnazjów) – 2,04% - zespołu nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) – 757 uczniów (547 ze szkół podstawowych i 210 z gimnazjów) – 0,32% - innego rozpoznania - 2808 uczniów (1914 ze szkół podstawowych i 894 z gimnazjów) – 1,2%.

Trudności wychowawcze 15521 uczniów (8703 uczniów szkół podstawowych i 6818 uczniów gimnazjów; ogółem – 6,63% badanej populacji) sprawia trudności wychowawcze. Najczęściej zgłaszane trudności wychowawcze, to (podano w porządku malejącym): ·        agresja słowna, bójki ·        wagary, ucieczki z lekcji ·        złe zachowanie na lekcjach ·        używanie wulgarnego słownictwa ·        palenie papierosów ·        dokonywanie drobnych kradzieży ·        konflikty rówieśnicze ·        niszczenie mienia

Trudności wychowawcze . próby z alkoholem i środkami odurzającymi ·   konflikty z nauczycielami, niewłaściwe zachowania wobec nauczycieli i pracowników szkoły ·        niechęć do nauki, zaniedbywanie obowiązków szkolnych ·        zastraszanie rówieśników ·        udział w grupie nieformalnej ·        kłamstwa ·        wymuszanie oraz wyłudzanie pieniędzy lub jedzenia ·        łamanie norm i zasad panujących w szkole ·        częste spóźnienia

Powody podejmowania przez pedagogów interwencji w sprawach uczniów są ściśle związane z wymienionymi wyżej trudnościami wychowawczymi. Ponadto, pedagodzy interweniowali w następujących sytuacjach: ·        problemy rodzinne i osobiste uczniów ·        rozładowanie złości i wyciszenie emocji uczniów ·        trudności w nauce ·        podejmowane próby samobójcze ·        maltretowanie i molestowanie ·        ucieczki z domu ·        zagrożenie uzależnieniem (papierosy, alkohol, narkotyki) ·        trudności z utrzymaniem dyscypliny w klasie ·        zaniedbanie uczniów przez rodziców ·        niewydolność wychowawcza rodziców · stosowanie przemocy w rodzinie.

Opieka i pomoc Pod stałą opieką pedagoga pozostaje 25 373 uczniów, w tym: 15 533 uczniów szkół podstawowych i 9 840 uczniów gimnazjów, co stanowi 10,84%.   Pod stałą opieką psychologa jest 4198 uczniów, w tym: 1 164 uczniów szkół podstawowych i 3 034 uczniów gimnazjów, co stanowi 1,79%.

Warunki pracy pedagogów i psychologów szkolnych Nie zawsze czas pracy pedagoga jest racjonalnie wykorzystywany. Często pedagodzy, w ramach swojego pensum, realizują zastępstwa za nieobecnych nauczycieli. Godziny pracy pedagogów dostosowano do potrzeb uczniów w większości (78 %) szkół podstawowych i gimnazjów, a czas pracy psychologów w 63% badanych szkół (które zatrudniają psychologów). Warunki pracy pedagogów szkolnych: 71% szkół posiada wydzielony gabinet dla pedagoga, a 12% - dla psychologa w 59% szkół pedagog ma do swojej dyspozycji telefon w 47% szkół - pedagog ma możliwość korzystania z komputera w 82% szkół pedagogom zapewniono miejsce do przechowywania dokumentów (poufnych!).

Problemy zgłaszane przez pedagogów i psychologów szkolnych Pedagodzy i psycholodzy zgłosili liczne problemy utrudniające pracę lub zmniejszające jej efektywność. Niektóre z nich można rozwiązać w samej szkole, inne wymagają działań na szczeblu gminy, powiatu, Kuratorium Oświaty lub innych instytucji. Sygnalizowane problemy skatalogowano w następujących kategoriach (wymienione są w porządku malejącym): I. Dotyczące szkoły : ·        brak gabinetu ·        brak komputera ·        brak telefonu ·        zastępstwa za nieobecnych nauczycieli, dyżury w świetlicy ·        niewystarczająca ilość pomocy dydaktycznych ·    nieprawidłowe pojmowanie roli pedagoga w szkole, brak wsparcia ze strony części nauczycieli ·        brak sali do terapii grupowej

II. Dotyczące działań gminy lub powiatu ·        zbyt mała liczba godzin / etatów dla pedagogów i psychologów ·        długi czas oczekiwania na badania w poradni psychologiczno - pedagogicznej ·        brak konferencji metodycznych ·   brak na terenie gminy instytucji wspierającej uczniów i rodziców (np. prowadzących terapię różnego rodzaju) ·        etat dzielony na dwie szkoły ·        niedostateczne wsparcie ze strony poradni psychologiczno - pedagogicznej ·   zbyt mała liczba instytucji wspomagających w przypadku konieczności natychmiastowej interwencji ·        zbyt duża liczba uczniów przypadająca na jednego pedagoga ·        niezadowalająca współpraca z Centrum Pomocy Rodzinie · brak koordynacji działań pomiędzy ośrodkami pomocy społecznej a organami prowadzącymi szkoły

III. Dotyczące działań innych podmiotów ·        zbyt obszerna dokumentacja i sprawozdawczość ·        przedłużające się procedury sądowe w sprawach dotyczących dzieci ·        brak przepływu informacji pomiędzy sądem rodzinnym i szkołą ·        za dużo ankiet zewnętrznych do wypełniania ·    mała różnorodność i dostępność placówek dla dzieci z trudnościami wychowawczymi i dydaktycznymi mała skuteczność pracy społecznych kuratorów sądowych

· brak środków na pomoc materialną dla uczniów IV. Dotyczące finansów: ·         brak środków na pomoc materialną dla uczniów ·        brak środków na realizację programów profilaktycznych ·        brak środków na realizację zaleceń poradni psychologiczno - pedagogicznej ·        brak środków na dojazdy do miejscowości, w których mieszkają uczniowie zbyt drogie szkolenia zawodowe i materiały

· niechęć niektórych rodziców do podejmowania współpracy ze szkołą V. Dotyczące środowiska : ·         niechęć niektórych rodziców do podejmowania współpracy ze szkołą ·        brak zainteresowania rodziców problemami dziecka i jego potrzebami ·        trudny kontakt z rodzinami patologicznymi ·        brak konsekwencji rodziców w realizacji ustalonych wspólnie działań ·     niechęć niektórych rodziców do podejmowania współpracy z poradnią psychologiczno-pedagogiczną ·        wzrastająca liczba rodzin niewydolnych wychowawczo ·        zagrożenia ze strony środowisk przestępczych · zatajanie istotnych informacji o dziecku przez rodziców

VI. Inne : ·        brak możliwości skierowania dziecka na badania w poradni psychologiczno - pedagogicznej bez zgody rodziców ·        zbyt liczne klasy ·        zmianowość w szkole · dojazdy uczniów

WNIOSKI: 1. Niewystarczająca liczba etatów dla pedagogów szkolnych i psychologów ma znaczący wpływ na organizację i poziom realizacji zadań z zakresu opieki psychologiczno – pedagogicznej. 2. Znacznie utrudnione jest wprowadzanie w szkołach systemowych rozwiązań dotyczących pomocy i wsparcia dla uczniów z trudnościami w nauce, sprawiających trudności wychowawcze oraz dla uczniów zdolnych.

3. Wykorzystanie kwalifikacji i umiejętności pedagogów i psychologów oraz planowanie doskonalenia zawodowego powinno być zgodne z potrzebami szkoły i środowiska. Należy położyć nacisk na organizację specjalistycznych zajęć terapeutycznych na terenie szkół, wykorzystując w tym zakresie dodatkowe kwalifikacje, predyspozycje i umiejętności pedagogów i psychologów. 4. Poradnie psychologiczno – pedagogiczne powinny zintensyfikować swoje działania m.in. w kierunku tworzenia grup wsparcia dla pedagogów i psychologów, organizowania punktów konsultacyjnych, w szczególności na terenie gmin wiejskich, a ośrodki doradztwa metodycznego wzbogacić oferty kursów, warsztatów i konferencji.

DZIĘKUJEMY ZA UWAGĘ