Marek Biesiada Zakład Oceny Ryzyka, IMPiZŚ, Sosnowiec KONFERENCJA „Partnerstwo na Rzecz Zdrowia Środowiskowego” Warszawa, 4. 12. 2003 Środowiskowe Zagrożenia Zdrowia Oceny i Priorytety Marek Biesiada Zakład Oceny Ryzyka, IMPiZŚ, Sosnowiec

Plan referatu Środowiskowe zagrożenia zdrowia Wizja Zintegrowanego Monitoringu Środowiska i Zdrowia Metodologie ocen oddziaływania środowiska na zdrowie Wnioski

Środowiskowe zagrożenia zdrowia Powietrze atmosferyczne: PM10, SO2, NO2,O3, WWA, metale ciężkie, azbest Powietrze w pomieszczeniach: + bioaerozol, Rn, LZO, dym tytoniowy, CO Hałas środowiskowy Komunikacja drogowa Składowiska odpadów Środowiskowe zagrożenia zdrowia w Polsce - Informator dla administracji rządowej i samorządowej IMPiZŚ, Sosnowiec, 2001

Wizja Zintegrowanego Monitoringu Środowiska i Zdrowia jako podstawa dla polityki środowiska i zdrowia Informacja o stanie środowiska Informacja o stanie zdrowia Polityka Zdrowotna Polityka Ekologiczna Integracja Oceny oddziaływania Środowiska na Zdrowie Polityka Środowiska i Zdrowia

Ogólne zasady monitoringu ciągłe oznaczanie/pomiar pewnej wielkości charakteryzującej monitorowany problem procedury pomiarowe wystandaryzowane wynik zrozumiały i przydatny do podejmowania decyzji i informowania opinii publicznej

Monitoring Środowiska regulowany np. Dyrektywami UE 2001/839/EC, 96/62/EC or 1999/36/EC jakie czynniki monitorować w danym elemencie środowiska wartości graniczne (marginesy tolerancji) dla monitorowanych czynników kryteria lokalizacyjne i liczba punktów pomiarowych zależnie od rozmiaru narażonej populacji metody poboru prób, metody analityczne oraz modelowania forma raportowania wyników

Wielowymiarowość zintegrowanego podejścia do środowiska i zdrowia Integracja środowiskowych szlaków narażenia Integracja indywidualnych dróg narażenia Właściwa ocena NARAŻENIA na poziomie populacji - zróżnicowanie populacji ludzkich Właściwe podejście do łącznego oddziaływania mieszaniny różnych czynników szkodliwych Integracja poszczególnych etapów procesu w celu otrzymania wiarygodnych, standaryzowanych i porównywalnych miar środowiskowych skutków zdrowotnych Prezentacja uzyskanej informacji w sposób zrozumiały i użyteczny dla decydentów i opinii publicznej

Epidemiologia - częstość i rozkład występowania chorób w populacji ludzkiej; miary związków pomiędzy narażeniem i skutkiem zdrowotnym Środowisko Populacja Skutek zdrowotny Styl życia Status socjalno - ekonomiczny Czynniki genetyczne

Ocena Ryzyka Zdrowotnego - przy danych zagrożeniach jakie jest prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych ? Skutki Zdrowotne Środowisko Populacja Środowiskowe Skutki Zdrowotne Styl życia Status socjalno - ekonomiczny Czynniki genetyczne

Ocena Ryzyka Zdrowotnego: procedura otwarta i iteracyjna Schemat Oceny Ryzyka Zdrowotnego: identyfikacja zagrożenia zależność dawka-odpowiedź ocena narażenia ocena ryzyka i niepewności

Identyfikacja zagrożenia Na czym polega problem? Jak został zidentyfikowany? Jakiego typy skutki zdrowotne może spowodować? Jaka jest społeczna percepcja problemu? Wybór istotnych czynników szkodliwych Zebranie i ocena danych

Zależność dawka - odpowiedź Element wnioskowania przyczynowo-skutkowego Punkt wyjścia dla przełożenia narażenia na skutki zdrowotne      Narażenie Źródło narażenia Populacja wrażliwa Szlaki i drogi narażenia Ocena Ryzyka Prawdopodobieństwo wystąpienia negatywnych skutków zdrowotnych

Schemat obliczania DAWEK POBRANYCH różnymi drogami narażenia Dawka = C  (K  CK) / (MC  T) gdzie: Dawka - dawka pobrana [mg/(kg d)], C - średnie stężenie substancji w danym medium środowiskowym [mg/l], [mg/m3], [mg/kg] K - wielkość dobowego kontaktu (spożycia wody pitnej [l wody/d], dobowa wentylacja płuc [m3/d], dobowe spożycie gleby [mg/d] itp.) CK - częstotliwość i czas trwania kontaktu (ile godz. na dobę, przez ile dni w roku, ile lat) - zależy od konkretnego scenariusza narażenia, MC - średnia masa ciała [kg], T - okres uśredniania (dni, lata, w tzw. przewlekłym narażeniu całożyciowym przyjmowany najczęściej jako 70 lat).

Zależność dawka - odpowiedź element rozumowania przyczynowo – skutkowego, ilościowy opis reakcji na bodziec różna dla różnych efektów końcowych Źródła informacji doświadczalne modele zwierzęce ekstrapolacja międzygatunkowa różnice fizjologiczne, metaboliczne itp. ekstrapolacja z obszaru wysokich dawek do niskich badania epidemiologiczne (narażenia zawodowego) potrzeba ekstrapolacji do obszaru niskich dawek, przeliczenie na całożyciowe narażenie, ryzyko tła ODPOWIEDŹ DAWKA

obliczana dla substancji toksycznych Dawka referencyjna obliczana dla substancji toksycznych ekstrapolacja międzygatunkowa ekstrapolacja z wysokich dawek do niskich przeniesienie badań na całożyciowe narażenie jakość toksykologicznych baz danych RfD = NOAEL / (UF  MF) UF - czynnik niepewności, MF - czynnik modyfikujący Iloraz zagrożenia HQ = Dawka / RfD Ocena Ryzyka

Ryzyko Populacyjne = Ryzyko  Liczebność narażonej populacji Ocena Ryzyka ryzyko indywidualne: Ryzyko = Dawka  SF SF [kg d/mg] - siła działania nowotworowego nachylenie krzywej dawka-odpowiedź w obszarze małych dawek przeliczenie pochłoniętej dawki substancji kancerogennej na skutek zdrowotny (prawdopodobieństwo wystąpienia nowotworu) ryzyko populacyjne: Ryzyko Populacyjne = Ryzyko  Liczebność narażonej populacji

Ryzyko całkowite = s, dn Ryzykos, dn gdzie indeksy “s” i “dn” symbolizują, że sumowanie odbywa się po wszystkich rozważanych substancjach i po wszystkich drogach narażenia całkowity iloraz narażenia HQcałk. = s, dn HQs, dn

Interpretacja wyników oceny ryzyka Ryzyko < 10-6 „akceptowalne” Ryzyko > 10-3 konieczność działania HQ < 1 sytuacja bezpieczna HQ > 1 istnieje zagrożenie zdrowia

Analiza czułości Analiza niepewności określenie wpływu poszczególnych parametrów na wynik końcowy systematyczne zmiany wartości parametru (przy ustalonych wartościach pozostałych) np. istotność różnych dróg narażenia Analiza niepewności niepewność - nieznajomość poprawności (dokładności) wyniku, jednym z elementów wpływających na niepewność jest zmienność biologiczna (np. różnice międzyosobnicze), każda ocena ryzyka (narażenia) powinna być uzupełniona dyskusją niepewności

PODEJŚCIE “DETERMINISTYCZNE” punktowe wartości zmiennych (parametrów) wartości średnie, maksymalne RME (reasonable maximum exposure) 90-95 percentyl narażenia (rekomendacja US EPA) wynik (ryzyko, narażenie itp.) prezentowany jako: liczba + dyskusja niepewności często koncentruje się uwagę na wartości liczbowej zapominając o niepewności nie wiadomo a priori z jakim prawdopodobieństwem można oczekiwać wyniku z zakresu wyznaczonego przez niepewność

PODEJŚCIE “PROBABILISTYCZNE” zmienne i parametry traktowane od początku jako zmienne losowe technika symulacji Monte Carlo - szacowana wielkość (ryzyko, narażenie itp.) jest obliczana wielokrotnie przy losowo wybieranych wartościach zmiennych i parametrów (z zakresu ich zmienności) wynikiem końcowym jest rozkład prawdopodobieństwa ryzyka (narażenia)

IDEA SYMULACJI MONTE CARLO * =

Szkodliwe czynniki w środowisku Populacja ludzka + RYZYKO G.I.S.

Obciążenie chorobami (BoD) koncepcja Globalnego Obciążenia Chorobami (Murray i Lopez 1996) najbardziej spójny zbiór ocen umieralności i zapadalności pod względem wieku, płci i obszaru geograficznego zintegrowana miara zdrowia populacji wyrażana w DALY

Disability Adjusted Life Years (liczba utraconych lat zdrowego życia) DALY = YLL + YLD YLL liczba utraconych lat życia (na skutek przedwczesnej śmierci ) YLD liczba utraconych lat zdrowego życia (na skutek choroby) 1 DALY = 1 utracony rok zdrowego życia

Utracone lata życia YLL = N x (L - X) YLL = Lata utraconego życia (wskutek przedwczesnego zgonu) N = Liczba zgonów w populacji L = Średnia długość trwania życia X = Wiek w chwili zgonu Np. 3 zgony w wieku 50 lat = 3 x (80-50) = 90 YLL

Utracone lata zdrowego życia YLD = I x DW x d YLD = Utracone lata zdrowego życia z powodu choroby „x” I = Zapadalność na chorobę „x” w populacji DW = Czynnik wagowy dla choroby „x” d = czas trwania choroby (+ jej skutków) [lata]

Koncepcja Środowiskowego Obciążenia Chorobami (WHO, 2003) Ryzyko Względne Rozkład narażenia w populacji Zależność dawka - odpowiedź Obciążenie chorobami dla poszczególnych chorób Część przypisana (ryzyko przypisane) DALY Obciążenie chorobami przypisane danemu czynnikowi DALY

Schemat DPSEEA D P S E E A Polityka ekonomiczna Czyste technologie Siły wymuszające Driving Forces Polityka ekonomiczna Czyste technologie Zarządzanie środowiskiem Poprawa stanu środowiska Edukacja Świadomość społeczna Prewencja D Przyrost naturalny Rozwój ekonomiczny Technologie P Presje Pressures Profil produkcji Profil konsumpcji Produkcja odpadów Stan istniejący State S Zagrożenia Źródła emisji Poziomy zanieczyszczeń Scenariusz narażenia Dawka pobrana E Narażenie Exposure Dawka wchłonięta Skutek zdrowotny Effect E Zdrowie Chorobowość Umieralność A Działanie Action

Schemat uwzględnienia oddziaływania na zdrowie w procesie Ocen Oddziaływania na Środowisko WHO, 2001

Schemat obrazujący rozpiętość decyzji odnośnie potrzeby wykonywania szczegółowych ocen oddziaływania na zdrowie

KRYTERIA KONIECZNOŚCI O.O.Z. w ramach OOŚ

Wnioski - stan wiedzy i praktyki Skutki zdrowotne czynników środowiskowych mogą być oceniane przy użyciu metodologii Ocen Ryzyka Zdrowotnego oraz Środowiskowego Obciążenia Chorobami (EBD) Metodologia Ocen Ryzyka Zdrowotnego może być powiązana z geograficznym systemem informacji przestrzennej GIS Istniejący system monitoringu środowiska oraz system gromadzenia danych o umieralności i chorobowości hospitalizowanej, są dobrym punktem wyjścia dla stosowania metodologii ocen oddziaływania środowiska na zdrowie Okresowe raporty o stanie środowiska mogą i powinny zostać wzbogacane o wnioski dotyczące środowiskowych skutków zdrowotnych metodologię ocen ryzyka zdrowotnego można stosować w ramach OOŚ

Wnioski - potrzeby skoordynowane, kompleksowe działania w dziedzinie środowiska i zdrowia (szczególnie w epidemiologii środowiskowej) utworzenie krajowej bazy danych obciążenia chorobami rozwijanie i walidacja zintegrowanego modelowania środowiskowych skutków zdrowotnych wspieranie aktywności edukacyjnej w zakresie metodologii ocen ryzyka i środowiskowego obciążenia