Polskie prawo parlamentarne na tle porównawczym dr Andrzej Kulig, dr Grzegorz Kuca Katedra Prawa Ustrojowego Porównawczego WPIA UJ

Źródła prawa wyborczego WYBORY PARLAMENTARNE Źródła prawa wyborczego Konstytucja RP z 1997, rozdział IV „Wybory i kadencja” (art. 96 -101). Ustawa z 5 stycznia 2011 r. Kodeks wyborczy (w szczególności Dział III i IV) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (Dz.U. z 1977 r. Nr 38 poz. 167) Szereg aktów wykonawczych do Kodeksu wyborczego, w tym: rozporządzenia KRRiTv _________________________________________________________________________ Znaczenie Kodeksu Dobrej Praktyki w Sprawach Wyborczych – zbiór zaleceń przyjętych i rekomendowany przez Zgromadzenie Parlamentarne Rady Europy na sesji w 23 maja 2003 r., podkreślający zasady europejskiego dziedzictwa wyborczego. PRZYKŁAD ZALECENIA: zasadnicze elementy prawa wyborczego, w szczególności właściwy system wyborczy, członkostwo w komisji wyborczej oraz ustalenie granic okręgów wyborczych nie powinny być zmieniane co najmniej jeden rok przed wyborami.

WYBORY PARLAMENTARNE GENEZA KODEKSU WYBORCZEGO W POLSCE: Pierwszy projekt kodeksu wyborczego w Polsce został opracowany w 1996 r. z inspiracji prezydenta A. Kwaśniewskiego. Ze względu na niesprzyjający klimat po wyborach z 1997 r. nie uzyskał on formalnego statusu inicjatywy ustawodawczej. - Formalne zainicjowanie uchwalenia ustawy – Kodeks wyborczy nastąpiło w VI kadencji Sejmu 24 czerwca 2008 r. w wyniku złożenia inicjatywy ustawodawczej na ręce Marszałka Sejmu przez grupę 18 posłów Klubu Poselskiego Lewicy i Demokratów. - Do pierwszego czytania został on skierowany dopiero 12 stycznia 2009 r. - Następnie powołano komisję nadzwyczajną – 2 kwietnia 2009 r. - Kodeks wyborczy uchwalono – 5 stycznia 2011 r. - Prezydent RP podpisał kodeks wyborczy – 19 stycznia 2011 r. - Kodeks wyborczy wszedł w życie 1 sierpnia 2011 r.

Zasady prawa wyborczego: WYBORY PARLAMENTARNE Zasady prawa wyborczego: Rozwój współczesnych państw demokratycznych doprowadził do wykształcenia katalogu zasad prawa wyborczego (określanych mianem przymiotników wyborczych), który obejmuje: Zasadę powszechności Zasadę równości Zasadę bezpośredniości Zasadę ustalenia wyników wyborów Zasadę głosowania tajnego (nie – wyborów tajnych) Zasadę wyborów wolnych Wybory do Sejmu są powszechne, równe, bezpośrednie i proporcjonalne oraz odbywają się w głosowaniu tajnym (art. 96 ust. 2 Konstytucji). Wybory do Senatu są powszechne, bezpośrednie oraz odbywają się w głosowaniu tajnym (art. 97 ust. 2 Konstytucji).

WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności – określa krąg podmiotów, które spełniając określone warunki mają prawo wybierania i bycia wybieranymi do organów przedstawicielskich. Po raz pierwszy sformułowana w Konstytucji II Republiki Francuskiej z 21 listopada 1848 r. Art. 62 Konstytucji: Prawo wybierania Prezydenta RP, posłów, senatorów i przedstawicieli do organów samorządu terytorialnego ma obywatel polski, jeżeli najpóźniej w dniu głosowania kończy lat 18. (problem art. 10 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego – zawarcie małżeństwa przez kobietę, która ukończyła lat 16). Art. 99 Konstytucji: Bierne prawo wyborcze do Sejmu i Senatu Konstytucji przysługuje obywatelowi polskiemu; mającemu prawo wybierania; który najpóźniej w dniu wyborów kończy 21 lat – w wyborach do Sejmu, albo 30 lat w wyborach do Senatu. Wybraną do Sejmu i Senatu nie może być osoba skazana prawomocnym wyrokiem sądu na karę pozbawienia wolności za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego. Czynne prawo wyborcze: 21 lat w konstytucji marcowej, 24 lata w konstytucji kwietniowej, 18 lat w konstytucji PRL

WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności a obowiązek głosowania W niektórych państwach dzięki wprowadzeniu obowiązku wyborczego zasada powszechności prawa wyborczego, ewoluuje w nieco innym kierunku. Upatruje się w niej katalizator procesu powstawania nowych partii mobilizujących te grupy wyborców, które bez obowiązku wyborcze. Australia - od 1915 r. Austria (niektóre kraje związkowe: Styria, Tyrol, Vorarlberg – kara grzywny nakładana przez komisję wyborczą) Belgia (od 1893), Cypr (od 1960), Grecja (od 1929), Luksemburg (od 1919), Szwajcaria (od 1903), Turcja (od 1982) oraz Brazylia, Singapur, Peru, Wenezuela i inne. W Nowej Zelandii i Urugwaju udział w wyborach nie jest obowiązkowy, ale obywatele muszą się zarejestrować przygotowywanym przed wyborami spisie wyborców pod groźbą kary finansowej.

WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności a cenzusy Powszechność w konstytucjach XIX w. ograniczona była licznymi cenzusami wyborczymi, tzn. wyłączeniami czynnego lub biernego prawa wyborczego ze względu na brak określonych cech lub kwalifikacji. cenzus wieku - uzależnia przyznanie biernego prawa wyborczego od osiągnięcia określonego wieku. W przypadku biernego prawa wyborczego do parlamentu dolna granica wieku ulega w wielu krajach przesunięciu o kilka lat poza osiągnięcie pełnoletniości i wynosi do izb niższych 19 - 25 lat (np. w Austrii parlamentarzysta musi mieć przynajmniej 19 lat, w USA – 25 lat), w odniesieniu do izb niższych 25 – 40 lat (senator w Polsce – 30 lat, w Brazylii – 35 lat, w Czechach – 40 lat)

WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności a cenzusy Cenzus obywatelstwa występuje w większości państw demokratycznych we wszystkich rodzajach wyborów. W nielicznych nie obowiązuje w odniesieniu do przebywających w nich stale cudzoziemców w wyborach do parlamentu (np. Urugwaj), czy też przedstawicielskich organów samorządowych szczebla komunalnego (państwa UE), a obywatele państw UE mają czynne i bierne prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego bez względu na to, w którym z państw UE wezmą udział w wyborach. Cenzus domicylu - uzależnia przyznanie prawa wyborczego od stałego zamieszkiwania przez określony prawem czas na terytorium danego państwa lub na terenie jednego z okręgów wyborczych. W Polsce domicyl ograniczał bierne prawo wyborcze do Sejmu i do Senatu, przyznając je obywatelom polskim stale zamieszkałym na terytorium RP od co najmniej 5 lat (art. 96 Konstytucji z 1952 r. znowelizowanej 19 kwietnia 1991 r.) – kazus Tymińskiego.

WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności a cenzusy Cenzus domicylu: Czynne prawo wyborcze do parlamentu: występuje obecnie dosyć często w wyborach parlamentarnych (np. w Kanadzie, Austrii, Islandii, Norwegii, niektórych stanach USA) oraz samorządowych, przy czym obserwuje się tendencję do skracania wymaganego okresu zamieszkiwania. Waha się od 5 lata (np. w Islandii, Hondurasie) do 6 miesięcy (np. w Meksyku). Bierne prawo wyborcze do parlamentu - występuje on często, nawet gdy nie był przewidziany dla czynnego prawa wyborczego (np. w Norwegii w wyborach parlamentarnych wynosi 10 lat) lub jest wyższy niż w przypadku czynnego prawa wyborczego

WYBORY PARLAMENTARNE Zasada powszechności a cenzusy Cenzus wykształcenia - ogranicza prawa wyborcze osób nie posiadających określonego wykształcenia (np. w Brazylii, gdzie wyborca powinien umieć czytać i pisać oraz wysławiać się w języku ojczystym, na Filipinach, w przypadku biernego prawa wyborczego na urząd prezydenta wymaga się umiejętności pisania i czytania. Niekiedy wymóg ten ogranicza się do władania językiem ojczysty (wybory prezydenckie na Ukrainie). Cenzus zawodowy – oznaczający pozbawienie praw wyborczych pewnych grup zawodowych – na przykład żołnierzy i policjantów (m.in. Argentyna, Indonezja, Tunezja, Wenezuela), duchownych (np. Boliwia, Meksyk), wyższych urzędników wyborczych (np. Kanada). Cenzus w prawie zwyczajowym – np. Wielka Brytania, gdzie od głosowania powstrzymują się królowa, członkowie jej rodziny oraz dziedziczni parowie zasiadający w Izbie Lordów.

WYBORY PARLAMENTARNE 2. Zasada równości – początkowo regulacje konstytucyjne zaprzeczały zasadzie równości: a) głosowanie pluralne – jeden wyborcy ma większa liczbę głosów niż drugi (XIX w. i na początku XX w. np. W Wielkiej Brytanii, Austrii, Belgii( b) głosowanie kurialne – każdy wyborca a taką samą liczbę głosów, ale wyborcy są zgromadzeni w tzw. kurie wybierające różną liczbę przedstawicieli (w XIX w. w Prusach, Grecji, Austrii) Zasada równości jest rozpatrywana w trzech aspektach: 1. formalnym 2. materialnym 3. równości szans

WYBORY PARLAMENTARNE 2. Zasada równości : 1. Aspekt formalny - każdy wyborca uczestniczy w wyborach na takich samych zasadach jak inni wyborcy, a w szczególności dysponuje taką samą liczbą głosów (równość czynnego prawa wyborczego: one man one vote) oraz ma równe z innymi szanse w ubieganiu się o urząd wybieralny czy mandat przedstawicielski (równość biernego prawa wyborczego). 2. Aspekt materialny – polega na zapewnieniu równej mocy (siły) – głosu każdego wyborcy. Dzieje się tak, gdy jeden mandat przypada na taką samą liczbę wyborców, z dopuszczalnym pewnym odchyleniem, którego granice powinny być prawnie określone. Osiąga się to w dwojaki sposób: - ustalając normę przedstawicielstwa – tzn. proporcję między liczbą mieszkańców lub wyborców w danym okręgu bądź kraju a liczbą wybieranych przedstawicieli (Polska), - wyznaczając okręgi wyborcze o zbliżonej liczbie mieszkańców lub wyborców przypadających na jeden mandat, współcześnie jest najczęściej praktykowane (USA, Austria, Polska).

WYBORY PARLAMENTARNE 2. Zasada równości w wyborach do Sejmu i Senatu. bezdyskusyjne obowiązywanie zasady równości w aspekcie formalnym, Problem zasady równości w aspekcie materialnym w wyborach do Senatu, ordynacja do Senatu z 1991 r. – przyjęła za podstawę wytyczania okręgów wyborczych kryterium terytorialne, tzw. Podział administracyjny państwa na województwa, ignorując kryterium populacyjne, tzn. nie przyjmując normy przedstawicielstwa (ustalenie Okrągłego Stołu – każde województwo 2 mandaty). Ordynacja wyborcza do Sejmu i Senatu z 2001 r. (2 – 4 senatorów w okręgu) Kodeks wyborczy z 2011 r. (1 senator w okręgu)

WYBORY PARLAMENTARNE 3. Zasada bezpośredniości Składa się współcześnie z dwóch elementów: 1. Głosowania osobistego polegającego na tym, że wyborca oddaje głos, bez niczyjego pośrednictwa. Wyborcy niepełnosprawni mogą, na własną prośbę, korzystać z pomocy innej osoby przy głosowaniu. Ordynacje wyborcze zazwyczaj zezwalają na to wprost. 2. Głosowania imiennego oznaczającego, że wyborca oddaje głos na konkretnego kandydata, określonego z imienia i z nazwiska, stawiając z właściwej strony karty do głosowania znak przy jego nazwisku. Przy wyborach z zastosowaniem list mogą być:   - listy zamknięte (closed list), tzn. takie, na których kolejność kandydatów jest wiążąca dla wyborcy - listy otwarte (open list), tzn. takie, na których sam wyborca dokonuje preferencji personalnych.

WYBORY PARLAMENTARNE 4. Zasada głosowanie tajne Zasada tajności głosowania odnosi się tylko do jednej z faz procesu wyborczego, tzn. do aktu głosowania. Nie można jej rozciągać na inne elementy procesu wyborczego, które mają być jawne, np. zarządzenie wyborów, kalendarz wyborczy, zgłaszanie kandydatów (list kandydatów), ustalenie wyników wyborów, repartycja mandatów, rozpatrywanie protestów wyborczych. Po raz pierwszy na szeroką skalę tajność głosowania wprowadzono w Południowej Australii – tzw. AUSTRALIAN BALLOT (lata 50. XIX w.). W Wielkiej Brytanii jawność głosowania obowiązywała do 1872 r., w Stanach Zjednoczonych do 1888 r. W Europie tajność głosowania wprowadzono po raz pierwszy we Francji (Rewolucja Francuska 1789 r.), cztery lata później, pod naciskiem jakobinów, pozostawiono wyborcy swobodę. W Europie zachodniej upowszechniona została na przełomie XIX i XX w. (np. Belgia od 1920 r.).

WYBORY PARLAMENTARNE 4. Zasada głosowania tajnego TAJNOŚĆ GŁOSOWANIA – ma chronić wyborcę przed powzięciem przez kogokolwiek wiadomości, w jaki sposób głosował, a zatem umożliwić wyborcy dokonanie swobodnej i bezpiecznej decyzji wyborczej. Ma sens tylko wtedy, gdy służy zagwarantowaniu wolnych wyborów. Wyborca ma pewność, że w związku z oddanym głosem nie wystąpią żadne pozytywne ani negatywne konsekwencje. WSPÓŁCZEŚNIE TAJNOŚĆ GŁOSOWANIA STANOWI CONDITIO SINE QUA NON WYBORÓW DEMOKRATYCZNYCH. Na przestrzeganie zasady tajności głosowania istotny wpływ ma instytucja MĘŻA ZAUFANIA (nazywanych niekiedy OBSERWATORAMI) - są to osoby działające na podstawie upoważnienia udzielonego przez pełnomocnika komitetu wyborczego lub samego kandydata, które posiadają uprawnienia do obserwowania czynności wyborczych oraz obliczania głosów. Mogą oni zgłaszać zarzuty do protokołu głosowania. Wówczas obwodowe komisje wyborcze mają obowiązek dołączenia wyjaśnień dotyczących zarzutów wniesionych przez mężów zaufania.

WYBORY PARLAMENTARNE 4. ZASADA GŁOSOWANIA TAJNEGO WYŁĄCZENIE TAJNOŚCI GŁOSOWANIA MOŻE NASTAPIĆ TYLKO W DRODZE WYJĄTKU np. w celu realizacji czynne prawa wyborczego przez wyborcę (zwrócenie się osoby niepełnosprawnej do osoby trzeciej z prośbą o pomoc przy akcie głosowania). TAJNOŚĆ GŁOSOWANIA DOPUSZCZA MOŻLIWOŚĆ GŁOSOWANIA ELEKTRONICZNEGO. Zasada tajności podlega rozwinięciu w kodeksie wyborczym, który nakazuje, aby wyborca po otrzymaniu karty do głosowania udał się do miejsca zapewniającego tajność głosowania, znajdującego się w lokalu wyborczym. Karta do głosowania ma być wrzucona do urny w taki sposób, aby strona zadrukowana nie była widoczna (art. 52 kodeksu wyborczego). Nad tajnością głosowania czuwa przewodniczący obwodowej komisji wyborczej (art. 49 par. 1 kodeksu wyborczego).

WYBORY PARLAMENTARNE 5. Zasada wyborów wolnych W nauce prawa konstytucyjnego coraz więcej autorów uznaje ją za zasadę prawa wyborczego. Wyrażają ją expressis verbis niektóre współczesne konstytucje (np. Włochy, Niemcy, Hiszpania). W Europie w krajach, gdzie nie formułuje jej prawo wyborcze, odwołać się można do ratyfikowanego przez zdecydowaną większość państw Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. Treść zasady wolnych wyborów nie jest jednoznacznie określona. Ogólnie rzecz ujmując można powiedzieć, że zasada wolności wyborów ma zagwarantować swobodne realizację aktu wyborczego. Wyborca korzysta z czynnego i biernego prawa wyborczego w sposób wolny od jakiegokolwiek przymusu fizycznego lub psychicznego. Z tego punktu widzenia ważne jest powierzenie przeprowadzenia wyborów oraz nadzoru nad nimi organom niezależnym od podmiotów, których kandydaci biorą udział w wyborach.

WYBORY PARLAMENTARNE 6. ZASADA USTALANIA WYNIKÓW WYBORÓW - SYSTEM WIĘKSZOŚCIOWY - SYSTEM PROPORCJONALNY - SYSTEM MIESZANY

(„zwycięzca bierze wszystko”) WYBORY PARLAMENTARNE SYSTEM WIĘKSZOŚCIOWY Pierwszym historycznie ukształtowanym systemem jest system większościowy. Zyskał poparcie w doktrynie, a do jego stosowania przekonywali już wielcy myśliciele doby Oświecenia, m.in. John Locke i Jean-Jacques Rousseau. REGUŁA: mandat przyznaje się temu kandydatowi w okręgu jednomandatowym lub tej liście w okręgu wielomandatowym, która uzyskała największą liczbę głosów w myśl zasady: THE WINNER TAKES ALL („zwycięzca bierze wszystko”)

WYBORY PARLAMENTARNE WARIANT 1. rozdział mandatów dokonuje się w oparciu o większości względną (zwykłą) - kandydat lub lista musi otrzymać więcej głosów niż konkurenci, co z kolei oznacza, że elekcja zostaje zakończona po odbyciu pierwszej tury głosowania. W praktyce najczęściej do wyborów przystępuje dwóch trzech, czterech, ewentualnie pięciu kandydatów, a do zwycięstwa potrzebują oni co najmniej 30-40% głosów poparcia. Występuje w wyborach do niższych izb parlamentu, np. do Izby Gmin w Wielkiej Brytanii, do Izby Reprezentantów w USA, do Izby Gmin w Kanadzie, w byłych koloniach brytyjskich, w wielu państwach Ameryki Łacińskiej oraz znacznie częściej w wyborach do wyższych izb parlamentu - od 1991 do 2011 w wyborach do Senatu RP.

WYBORY PARLAMENTARNE WARIANT 2. rozdział mandatów dokonuje się w oparciu o większości bezwzględną (50% + 1 ważnie oddany głos). Występuje przede wszystkim w wyborach na stanowiska jednoosobowe, przede wszystkim na urząd prezydenta, np. w Austrii od 1951, Francji od 1962, Portugalii od 1976, Finlandii od 1988, w Polsce od 1990 oraz w byłych republikach radzieckich, w wielu krajach Azji, Afryki i Ameryki Łacińskiej. Wraz ze wzrostem liczby kandydatów, szanse na uzyskanie bezwzględnej większości głosów maleją.

WYBORY PARLAMENTARNE SYSTEM WYBORÓW DWUETAPOWYCH: jest odmianą „czystego” systemu większości bezwzględnej stosowaną w wyborach do Zgromadzenia Narodowego we Francji od 1958 z przerwą w latach 1985 – 1986, kiedy to funkcjonował system proporcjonalny. W I turze, aby być wybranym, należy nie tylko uzyskać większość bezwzględną, ale uzyskany wynik musi stanowić co najmniej 25% ogólnej liczby zarejestrowanych wyborców w okręgu (około 20% zostaje obsadzone). W II turze wyborów uczestniczą kandydaci, którzy uczestniczyli w I turze i uzyskali co najmniej 12,5% głosów ogółu uprawnionych. Prawo do zajęcia mandatu warunkuje uzyskanie większości zwykłej, ale uzyskany wynik musi stanowić 25% głosów ogółu uprawnionych.

WYBORY PARLAMENTARNE SYSTEM PROPORCJONALNY: Po raz pierwszy potrzebę stworzenia proporcjonalnego systemu wyborczego zauważył w 1785 r. francuski matematyk Jean Antoine Nicolas Caritat markiz de Condorcet (1743 – 1794), jego koncepcję rozwinął Jospeh Diez Gergonne, a następnie angielski konstytucjonalista Thomas Hare (1806-1891). Obecnie można wskazać blisko 300 wariantów ustalania wyników wyborów, natomiast wybór systemu obowiązującego w danym państwie wywołuje zawsze szerokie dyskusje, która z metod rozdziału mandatów najpełniej oddaje preferencje wyborców w wyłonionym organie przedstawicielskim.

WYBORY PARLAMENTARNE SYSTEM PROPORCJONALNY W WYBORACH PARLAMENTARNYCH W POLSCE: 1991 – Hare`a-Niemeyera, zmodyfikowany Sainte-League 1993 – d`Hondta 1997 – d`Hondta 2001 - zmodyfikowany Sainte-League 2005 – d`Hondta 2007 – d`Hondta 2011 – d`Hondta

SYSTEM D`HONDTA: liczbę głosów oddanych na każdą z list dzieli się przez kolejne, całkowite liczby naturalne. b) Otrzymane w ten sposób ilorazy porządkuje się od największego do najmniejszego. c) O przyznaniu mandatów liście decyduje kolejność największych ilorazów. Na ww. przykładzie: - w okręgu jest 10 mandatów do rozdzielenia: Iloraz lista A (83 000) lista B (56 000) lista C (26 000) lista D (8 000) : 1 83 000 56 000 26 000 8 000 : 2 41 500 28 000 13 000 4 000 : 3 27 666 18 666 8 666 2 666 : 4 20 750 14 000 6 500 2 000 : 5 16 600 11 200 5 200 1 600 : 6 13 833 9 333 4 333 1 333

Znajdujemy 10 największych ilorazów, tj.: 83 000, 56 000, 41 500, SYSTEM D`HONDTA: Znajdujemy 10 największych ilorazów, tj.: 83 000, 56 000, 41 500, 28 000, 27 666, 26 000, 20 750, 18 666, 16 600, 14 000. Wynik ostatecznego podziału mandatów jest następujący: - lista A - 5 mandatów, - lista B - 4 mandaty, - lista C - 1 mandat, - lista D - bez mandatu. System d`Hondta stosowany jest m.in. w Belgii, w Niemczech, w Polsce.

SYSTEM SAINT-LAQUË`A System ten wykazuje duże podobieństwo do systemu d`Hondta. Stosowany jest w dwóch wersjach: podstawowej i zmodyfikowanej. Wersja podstawowa przyjmuje, że liczba głosów oddana na każdą z list podlega dzieleniu nie przez kolejne liczby naturalne, lecz przez kolejne liczby nieparzyste. Otrzymane w ten sposób ilorazy porządkuje się od największego do najmniejszego. O przyznaniu mandatów liście decyduje kolejność największych ilorazów. Iloraz lista A (83 000) lista B (56 000) lista C (26 000) lista D (8 000) : 1 83 000 56 000 26 000 8 000 : 3 27 666 18 666 8 666 2 666 : 5 16 666 11 200 5 200 1 600 : 7 11 857 3 714 1 142 : 9 9 222 6 222 2 888 888 : 11 7 545 5 090 2 363 727

Znajdujemy 10 największych ilorazów, tj.: SYSTEM SAINT-LAQUË`A Znajdujemy 10 największych ilorazów, tj.: - 83 000, 56 000, 27 666, 26 000, 18 666, 16 666, 11 857, 11 200, 9 222, 8 666. Wynik ostatecznego podziału mandatów jest następujący: - lista A - 5 mandatów, - lista B - 3 mandaty, - lista C - 2 mandaty, - lista D - bez mandatu. w wersji podstawowej system ten znajduje zastosowanie w duńskiej ordynacji wyborczej.

Ga x M Wa = -------------- = X, G SYSTEM HARE`A-NIEMEYERA (nazywany system „największej reszty” lub „matematycznej proporcji”) powstał na skutek modyfikacji systemu Hare`a przez niemieckiego matematyka Horsta Niemeyera. Metodę największej reszty stosuje się w wielu krajach Ameryki Łacińskiej. Do 1993 r. obowiązywała we Włoszech. a) Liczbę ważnie oddanych głosów w okręgu na daną listę mnoży się za każdym razem przez liczbę mandatów do obsadzenia w okręgu wyborczym, a następnie tak uzyskany iloczyn dzieli się przez liczbę oddanych głosów na wszystkie listy okręgowe. b) Jeżeli pozostaną (co jest regułą) mandaty nieobsadzone, to przydziela się je w kolejności tym listom, którym pozostały największe reszty (tzn. największa niewykorzystana liczba głosów). Ga x M Wa = -------------- = X, G Wa – liczba mandatów uzyskanych przez partię A Ga – liczba ważnie oddanych głosów na partię A w danym okręgu wyborczym M – liczba mandatów do obsadzenia w danym okręgu wyborczym G – łączna liczba głosów oddanych na wszystkie ugrupowania w danym okręgu wyborczym

Współcześnie wybory parlamentarne zarządza najczęściej: Zarządzenie wyborów Współcześnie wybory parlamentarne zarządza najczęściej: 1. GŁOWA PAŃSTWA działająca samodzielnie (np. Czechy, Chorwacja, Słowenia, Ukraina, RFN, Rosja) lub na wniosek (np. premiera w Finlandii). 2. RZĄD – np. Austria 3. PRZEWODNICZĄCY PARLAMENTU upływającej kadencji (np. Mongolia) W Polsce wybory do Sejmu i Senatu zarządza Prezydent RP nie później niż 90 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu, wyznaczając datę wyborów na dzień wolny od pracy, przypadający w ciągu 30 dni przed upływem 4 lat od rozpoczęcia kadencji Sejmu i Senatu (art. 98 ust. 2 Konstytucji). W razie skrócenia kadencji Sejmu, Prezydent zarządza wybory do Sejmu i senatu i wyznacza ich datę na dzień przypadający nie później niż w ciągu 45 dni od dnia zarządzenia skrócenia kadencji Sejmu (art. 98 ust. 5 Konstytucji).

WYBORY PARLAMENTARNE Zarządzenie wyborów Akt o zarządzeniu wyborów (w Polsce postanowienie) poddaje się do publicznej wiadomości i ogłasza w dzienniku urzędowym (w Polsce w Dzienniku Ustaw) w ściśle określonym terminie (np. 5 dni od dnia jego podpisania , uchwalenia) – art. 290 kodeksu wyborczego. Akt urzędowy Prezydenta RP należy do jego prerogatyw, gdyż na podstawie art. 144 ust. 3 pkt 1 Konstytucji zwolniony jest z obowiązku uzyskania kontrasygnaty. W akcie tym, podmiot zarządzający wybory, częstokroć po zasięgnięciu opinii komisji wyborczej, określa dni, w których upływają prawem przewidziane terminy do dokonania czynności wyborczych – tzw. KALENDARZ WYBORCZY.

Zgłaszanie kandydatów WYBORY PARLAMENTARNE Zgłaszanie kandydatów Zgodnie z art. 100 ust. 1 Konstytucji, „Kandydatów na posłów i senatorów mogą zgłaszać partie polityczne oraz wyborcy”. Zgodnie z art. 204 § 1 kodeksu wyborczego kandydatów na posłów i na podstawie art. 258 kodeksu wyborczego na senatorów mogą zgłaszać trzy kategorie podmiotów: 1) komitetowi wyborczemu partii politycznej; 2) koalicyjnemu komitetowi wyborczemu; 3) Komitetowi wyborczemu wyborców. Zawiadomienie PKW o utworzeniu komitetu może być dokonane do 50 dnia przed dniem wyborów. Każdy komitet wyborczy może zgłosić w danym okręgu jedną listę kandydatów, a partie polityczne tworzące koalicyjne komitety wyborcze nie mogą zgłaszać list samodzielnie.

WYBORY PARLAMENTARNE Art. 205 kodeksu wyborczego - Jeżeli zawiadomienie wykazuje wady, Państwowa Komisja Wyborcza, w terminie 3 dni od dnia doręczenia zawiadomienia, wzywa pełnomocnika wyborczego do ich usunięcia w terminie 5 dni. W wypadku nieusunięcia wad w terminie Państwowa Komisja Wyborcza odmawia przyjęcia zawiadomienia. Postanowienie Państwowej Komisji Wyborczej o odmowie przyjęcia zawiadomienia, wraz z uzasadnieniem, doręcza się niezwłocznie pełnomocnikowi wyborczemu.   Pełnomocnikowi wyborczemu służy prawo wniesienia skargi do Sądu Najwyższego na postanowienie Państwowej Komisji Wyborczej o odmowie przyjęcia zawiadomienia. Skargę wnosi się w terminie 2 dni od dnia doręczenia pełnomocnikowi wyborczemu postanowienia o odmowie przyjęcia zawiadomienia. Sąd Najwyższy rozpatruje skargę w składzie 3 sędziów, w postępowaniu nieprocesowym, i wydaje orzeczenie w sprawie skargi w terminie 3 dni. Od orzeczenia Sądu Najwyższego nie przysługuje środek prawny. Jeżeli Sąd Najwyższy uzna skargę pełnomocnika wyborczego za zasadną, Państwowa Komisja Wyborcza niezwłocznie wydaje postanowienie o przyjęciu zawiadomienia.

WYBORY PARLAMENTARNE Każda lista kandydatów na posłów musi być poparta 5000 podpisów wyborców, którzy stale zamieszkują w danym okręgu wyborczym. Natomiast lista kandydatów na senatorów musi być poparta co najmniej 2000 podpisów (uwaga wcześniej 3000). Wyborcy nie są ograniczeni w liczbie list kandydatów, którym mogą udzielić poparcia. Termin na zgłoszenie list kandydatów do okręgowych komisji wyborczych jest ograniczony i może nastąpić najpóźniej do godz. 24 w 40 dniu przed dniem wyborów. Lista nie może być mniejsza niż liczba posłów wybieranych w danym okręgu i większa niż jej dwukrotność. Liczba kandydatów kobiet nie może być mniejsza niż 35% liczby wszystkich kandydatów na liście. Odpowiednio liczba kandydatów – mężczyzn nie może być mniejsza niż 35% liczby kandydatów znajdujących się na liście. Najpóźniej w 30 dniu przed dniem wyborów PKW w oparciu o protokoły z rejestracji list kandydatów przeprowadza losowanie w celu przyznania numeru danej liście.

WYBORY PARLAMENTARNE OKRĘGI WYBORCZE: W wyborach do Sejmu tworzy się wielomandatowe okręgi wyborcze (art. 201 § 1 Kodeksu wyborczego). W okręgu wyborczym wybiera się co najmniej 7 posłów (art. 201 § 2 Kodeksu wyborczego). W praktyce od 7 (Częstochowa) do 20 (Warszawa I). W celu przeprowadzenia wyborów do Senatu tworzy się jednomandatowe okręgi wyborcze (art. 260 § 1 Kodeksu wyborczego). KLAUZULE ZAPOROWE: W Polsce wprowadzony w 1993 r. w wyborach do Sejmu. Na świecie wahają się od 0,67 % Holandia do 20% Czechy). W podziale mandatów w okręgach wyborczych uwzględnia się wyłącznie listy kandydatów na posłów tych komitetów wyborczych, których listy otrzymały co najmniej 5 % ważnie oddanych głosów w skali kraju (art. 196 § 1 Kodeksu wyborczego). Listy kandydatów na posłów koalicyjnych komitetów wyborczych uwzględnia się w podziale mandatów w okręgach wyborczych, jeżeli ich listy otrzymały co najmniej 8 % ważnie oddanych głosów w skali kraju (art. 196 § 2 Kodeksu wyborczego).

Obsadzenie wygaśniętego mandatu – SEJM W razie wygaśnięcia mandatu posła Marszałek Sejmu zawiadamia kolejnego kandydata z tej samej listy okręgowej, który w wyborach uzyskach kolejno największą liczbę głosów, o przysługującym mu pierwszeństwie do zajęcia mandatu. Przy równej liczbie głosów decyduje kolejność umieszczenia kandydata na liście okręgowej. Oczywiście kandydat, składając stosowne oświadczenie Marszałkowi Sejmu, może zrzec się pierwszeństwa na rzecz kandydata z tej samej listy, który uzyskał kolejno największą liczbę głosów. O obsadzeniu mandatu postanawia Marszałek izby – postanowienie o obsadzeniu podlega ogłoszeniu w Monitorze Polskim. Może się zdarzyć, że obsadzenie mandatu będzie niemożliwe z obiektywnych przyczyn, np. braku kandydatów w rezultacie np. utraty przez nich wybieralności. W takiej sytuacji przewodniczący stwierdza, iż do końca kadencji mandat pozostaje nieobsadzony. Obsadzenie wygaśniętego mandatu - SENAT W przypadku wygaśnięcia mandatu senatora po ogłoszeniu postanowienia Marszałka Senatu w wygaśnięciu mandatu w „Monitorze Polskim” i doręczeniu go Prezydentowi oraz PKW zasadą jest zarządzenie przez Prezydenta wyborów uzupełniających w okręgu w którym mandat wygasł. Głosowanie przeprowadzane jest tylko na terytorium kraju zarządza się je i przeprowadza w terminie 3 miesięcy od dnia stwierdzenia wygaśnięcia mandatu senatora. Wyborów nie przeprowadza się w okresie 6 miesięcy przed dniem następnych wyborów do Sejmu.

Weryfikacja ważności wyborów WYBORY PARLAMENTARNE Weryfikacja ważności wyborów Współcześnie spotykamy cztery podstawowe modele: 1. MODEL PARLAMENTARNY - weryfikacji dokonuje sam nowo wybrany parlament lub jedna z jego izb (np. Belgia, Francja do 1958 r., Stany Zjednoczone, Włochy), niekiedy specjalna komisja parlamentarna (np. w Norwegii). 2. MODEL SĄDOWY - weryfikacji dokonuje sąd konstytucyjny (np. Austria, Francja, Słowacja), sąd najwyższy (np. Polska, Fidżi, Malta), sąd powszechny bądź specjalnie do tego celu powołanym trybunałom wyborczym (np. Brazylia, Chile, Kostaryka). 3. MODEL KOMISJI WYBORCZYCH - weryfikacji dokonuje krajowa lub okręgowa komisja wyborcza, a w niektórych krajach tzw. komisarz wyborczy (returning officer). 4. MODEL MIESZANY - weryfikację wyborów przeprowadza w nim na najczęściej parlament oraz organ sądowy – sąd najwyższy (np. w Polsce pod rządami konstytucji marcowej) albo sąd konstytucyjny (np. Niemcy) bądź komisja wyborcza oraz sąd konstytucyjny (np. Chorwacja)

Weryfikacja ważności wyborów WYBORY PARLAMENTARNE Weryfikacja ważności wyborów W polskim prawie parlamentarnym występuje model sądowej weryfikacji ważności wyborów. Zgodnie z art. 101 ust. 1 Konstytucji, „Ważność wyborów do Sejmu i Senatu stwierdza Sąd Najwyższy”. „Wyborcy przysługuje prawo zgłoszenia do Sądu Najwyższego protestu przeciwko ważności wyborów na zasadach określonych w ustawie” (art. 101 ust. 2 Konstytucji). Kodeks przewiduje dwie przesłanki wniesienia protestu wyborczego, przeciwko: 1) dopuszczenia się przestępstwa przeciwko wyborom, określonego w rozdziale XXXI Kodeksu karnego, mającego wpływ na przebieg głosowania, ustalenie wyników głosowania lub wyników wyborów lub 2) naruszenia przepisów kodeksu dotyczących głosowania, ustalenia wyników głosowania lub wyników wyborów, mającego wpływ na wynik wyborów.

WYBORY PARLAMENTARNE Protesty wyborcze Prawo wniesienia protestu przysługuje: a) z powodu dopuszczenia się przestępstwa przeciwko wyborom lub naruszenia przez właściwy organ wyborczy przepisów kodeksu dotyczących głosowania, ustalenia wyników głosowania lub wyników wyborów może wnieść wyborca – każdy wyborca, b) przeciwko ważności wyborów w okręgu wyborczym lub przeciwko wyborowi posła, senatora, posła do Parlamentu Europejskiego – wyborca, którego nazwisko w dniu wyborów było umieszczone w spisie wyborców w jednym z obwodów głosowania na obszarze danego okręgu wyborczego. Protest wyborczy powinien być wniesiony na piśmie do Sądu Najwyższego w terminie 7 dni od daty ogłoszenia wyników wyborów przez PKW w Dzienniku Ustaw. Nie jest dopuszczalne przywrócenie uchybionego terminu. Sąd Najwyższy rozpatruje protest w składzie 3 sędziów w postępowaniu nieprocesowym wydając opinię w sprawie protestu w formie postanowienia.

WYBORY PARLAMENTARNE Stwierdzenie ważności wyborów Na podstawie sprawozdania z wyborów sporządzonego przez PKW oraz opinii wydanych w wyniku rozpoznania protestów Sąd Najwyższy w składzie całej Izby Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych rozstrzyga w formie uchwały o ważności wyborów oraz o ważności wyborów posła (senatora) przeciwko, któremu wniesiono protest. Rozstrzygnięcie podejmowane jest na posiedzeniu z udziałem Prokuratora Generalnego i przewodniczącego PKW nie później niż w 90 dniu po dniu wyborów. Jeśli Sąd Najwyższy podejmie uchwałę o nieważności wyborów lub nieważności wyboru posła (senatora), stwierdza wygaśnięcie mandatów w zakresie unieważnienia oraz postanawia o przeprowadzeniu ponownych wyborów.

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU Podstawy prawne: Konstytucja RP z 1997 r. rozdział IV, tytuł: „Posłowie i senatorowie” (art. 102 – 108) Kodeks wyborczy z dnia 5 stycznia 2011 r. Ustawa z dnia 9 maja 1996 r. o wykonywaniu mandatu posła i senatora Uchwała Sejmu RP z dnia 30 lipca 1992 r. Regulamin Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej MANDAT (od łac. mandatum – zlecenie) Pojęcie to ma złożony charakter i używa się go przynajmniej w trzech znaczeniach: 1. jako wynikające z wyborów pełnomocnictwo udzielone przedstawicielowi przez wyborców w drodze aktu głosowania 2. jako całokształt praw i obowiązków przedstawiciela 3. jako określenie funkcji przedstawiciela.

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU Rodzaje mandatów: 1) MANDAT IMPERATYWNY (nazywany: związanym) – opiera się na traktowaniu deputowanego jako reprezentanta (przedstawiciela) tych, którzy go wybrali. Tym samym pojawia się prawny węzeł bezpośredniej zależności pomiędzy przedstawicielem a jego wyborcami; przedstawiciel jest związany wolą swoich wyborców (co może znajdować wyraz w instytucji tzw. instrukcji i nakazów) oraz ponosi przed nimi prawną odpowiedzialność za swe działania (co może przybierać postać odwołania przedstawiciela przez wyborców). Występował w Konstytucji PRL z 1952 r. Charakterystyczny dla konstytucjonalizmu socjalistycznego. CECHY: przedstawiciel jest jedynie reprezentantem swojego okręgu wyborczego, a nie całego zbiorowego podmiotu suwerenności; przedstawiciel jest zobowiązany do uwzględnienia opinii i oczekiwań własnego elektoratu może być odwołany przed upływem kadencji

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU Rodzaje mandatów: 2) MANDAT WOLNY – opiera się na założeniu, że przedstawiciel reprezentuje cały zbiorowy podmiot suwerenności (naród), nie jest więc jedynie przedstawicielem tych, którzy go wybrali. Nie istnieje prawna zależność członka parlamentu od wyborców, niedopuszczalne są instrukcje i nakazy wyborcze, nie ma możliwości odwołania przedstawiciela. Występuje w zdecydowanej większości współczesnych państw demokratycznych. CECHY: Uniwersalność (generalność) - polega na istnieniu bezpośredniego powiązania każdego posła (senatora) z narodem jako zbiorowym podmiotem suwerenności (art. 1 ustawy: „Posłowie i senatorowie wykonują swój mandat, kierując się dobrem Narodu”), Niezależność - oznacza niedopuszczalność ustanawiania jakichkolwiek prawnych form podporządkowania kierunków lub skuteczności działań deputowanego innym podmiotom (art. 104 ust. 1 Konstytucji). Nieodwoływalność - nie może zostać odwołany przez wyborców przed upływem kadencji, nie wynika wprost z art. 104 ust. 1 Konstytucji, ale można ją z niego wyprowadzić

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU W Polsce występował zarówno mandat imperatywny, jak i mandat wolny. W okresie Rzeczypospolitej Szlacheckiej bardzo silnie był obsadzony mandat imperatywny. Wprawdzie na podstawie legacji królewskiej posłowie wysyłani na Sejm Walny mieli posiadać plena postestas („zupełna moc”), to jednak od 1512 r. można spotkać ograniczenie swobody posłów instrukcjami sejmikowymi (limita postestas). Pod wpływem myśli Oświecenia, w Ustawie Rządowej z 3-go Maja 1791 r. doszło do zerwania z koncepcją mandatu imperatywnego i przyjęcia mandatu wolnego. Mandat wolny został wyrażony także w Konstytucji z 17 marca 1921 r. Natomiast Konstytucja z 1935 r. nie zawierała uregulowań określających charakter mandatu. Mała Konstytucja z 1947 r. nawiązująca do Konstytucji z 1921 r., nie wypowiadała się na temat mandatu przedstawicielskiego. Konstytucja PRL z 1952 r. wprowadzała mandat imperatywny w art. 2 ust. 2 „Przedstawiciele ludu w Sejmie Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i w radach narodowych są odpowiedzialni przed swymi wyborcami i mogą być przez nich odwołani”. Istotną zmianę przyniosła Mała Konstytucja z 1992 r., która wprowadziła instytucję mandatu wolnego i zakazała wprowadzenia mandatu imperatywnego. Art. 6 „Poseł jest reprezentantem całego Narodu, nie jest związany instrukcjami wyborców i nie może być odwołany”.

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU MANDAT PARLAMENTRNY: NABYCIE – następuje z chwilą stwierdzenia wyboru danego kandydata. 2. OBJĘCIE – art. 104 ust. 2 Konstytucji – następuje po złożeniu ślubowania (przysięgi, obietnicy) na posiedzeniu plenarnym organu lub przed określonym organem (niezłożenie ślubowania oznacza wygaśnięcie mandatu). 3. WYGAŚNIĘCIE – art. 247 § 1 oraz art. 279 § 1 kodeksu wyborczego śmierć utrata prawa wybieralności pozbawienie mandatu prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu zrzeczenie się mandatu (odmowa złożenia ślubowania) naruszenie zakazu niepołączalności albo objęcie funkcji niepołączalnych 4. POZBAWIENIE MANDATU – art. 107 Konstytucji

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU IMMUNITETY stanowią jedną z najstarszych instytucji parlamentarnych. Rozumiemy jako wykluczenie bądź ograniczenie odpowiedzialności deputowanego za naruszenia prawa - pełni zawsze dwie zasadnicze funkcje: 1) ochrony niezależności członków parlamentu i zagwarantowania im swobody wykonywania mandatu, 2) ochrony niezależności i autonomii instytucji parlamentu jako takiego. Tym samym immunitet parlamentarny jest czymś więcej niż indywidualnym przywilejem posła. To odwrócenie różni immunitet parlamentarny od innych rodzajów immunitetów, bo nie tylko on jest przywilejem zarówno osoby jak i instytucji, ale też - co istotne - parlament jako organ urzeczywistniający suwerenność narodu jest instytucją szczególnego rodzaju. (Zob. Orzeczenie TK z dnia 28 stycznia 1991 r., K 13/90 i Wyrok TK z dnia 28 listopada 2001 r., K 36/01).

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU Polskie prawo parlamentarne rozróżnia dwa rodzaje immunitetu w znaczeniu przedmiotowym: immunitet materialny - rozumiany jest jako wyłączenie karalności pewnych czynów, a więc wyjęcie piastuna immunitetu spod działania materialnego prawa karnego. Immunitet ten ma charakter częściowy (bo dotyczy tylko pewnej grupy czynów), tam jednak gdzie zostaje ustanowiony, nabiera charakteru bezwzględnego, bo skoro wyłącza przestępczy charakter czynu, to nie istnieje możliwość jego uchylenia. immunitet formalny - jest jako ograniczenie dopuszczalności ścigania za wszelkie czyny materialne stanowiące przestępstwo (lub inny czyn karalny) a więc wyjęcie piastuna immunitetu spod normalnego toku procedury karnej. Łączy się z tym zwykle przywilej nietykalności, ograniczający dopuszczalność aresztowania (innego pozbawienia wolności) przedstawiciela.

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU IMMUNITET MATERIALNY (art. 105 ust. 1 Konstytucji) - występował w okresie międzywojennym, zlikwidowano go w konstytucji z 1952 r., a przywrócono w Małej Konstytucji z 1992 r. (inaczej Indemnitet). Charakter częściowy - obejmuje tylko działalność wchodzącą w zakres sprawowania mandatu poselskiego, pod warunkiem, że nie dochodzi do naruszenia praw osób trzecich Charakter trwały - działa także po wygaśnięciu mandatu, ale tylko w odniesieniu do działalności, która miała miejsce w okresie sprawowania mandatu Charakter bezwzględny (niewzruszalny) - nie ma żadnej procedury, w której możliwe byłoby jego uchylenie

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU IMMUNITET FORMALNY (art. 105 ust. 2 – 4 Konstytucji) - występuje nieprzerwanie od Konstytucji z 17 marca 1921 r. Charakter zupełny - odnosi się do wszelkich czynów, które mogłyby podlegać odpowiedzialności karnej, popełnionych przez przedstawiciela, niezależnie od ich związku z wykonywaniem mandatu (nie obejmuje odpowiedzialności cywilnej pracowniczej, zawodowej lub podobnej) Charakter względny - może ostać uchylony na mocy uchwały Sejmu (Senatu) podjętej bezwzględną większością głosów. Poseł (senator) może się go zrzec Charakter nietrwały - wygasa wraz z wygaśnięciem mandatu

UCHYLENIE IMMUNITETU FORMALNEGO WNIOSEK PRZESTĘPSTWO ŚCIGANE Z OSKARŻENIA PUBLICZNEGO PROKURATORA GENERALNEGO PRZESTĘPSTWO ŚCIGANE Z OSKARŻENIA PRYWATNEGO OSKARŻYCIEL PRYWATNY, PO WNIESIENIU SPRAWY DO SĄDU Marszałek Sejmu (Senatu) ZAWIADAMIA POSŁA(SENATORA) O TREŚCI WNIOSKU Komisja Regulaminowa i Spraw Poselskich uchwalenie sprawozdania oraz rekomendacji dla Sejmu (Senatu) w sprawie przyjęcia lub odrzucenia wniosku SEJM (SENAT) Rozpatrzenie sprawozdania komisji: - występuje jedynie poseł sprawozdawca, - prawo zabrania głosu przysługuje jedynie osobie, której dotyczy wniosek - nie przeprowadza się dyskusji UCHWAŁA SEJMU (SENATU) wymagana większość bezwzględnej w obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów NIEPODJĘCIE UCHWAŁY KONIEC POSTĘPOWANIA NIEPODJĘCIE UCHWAŁY KONIEC POSTĘPOWANIA

ZAWIESZENIE POSTĘPOWANIA WSZCZĘTEGO PRZED DNIEM WYBORU POSEŁ (SENATOR) WNIOSEK o zażądanie przez Sejm lub Senat zawieszenia postępowania karnego do czasu wygaśnięcia mandatu MARSZAŁEK SEJMU (SENATU) Spełnienie wymogów formalnych Brak spełnienia wymogów formalnych Komisja Regulaminowa i Spraw Poselskich (Senatorskich) Marszałek Sejmu (Senatu) po zasięgnięciu opinii Prezydium Sejmu (Senatu) zwrot w celu usunięcia braków Sejm (Senat) żąda zawieszenia postępowania karnego uchwała podjęta większością 3/5 głosów ustawowej liczby posłów (senatorów)

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU NIETYKALNOŚĆ (art. 105 ust. 5 Konstytucji) Poseł (senator) nie może być zatrzymany lub aresztowany bez zgody Sejmu (Senatu), z wyjątkiem ujęcia go na gorącym uczynku przestępstwa i jeżeli jego zatrzymanie jest niezbędne do zapewnienia prawidłowego toku postępowania. O zatrzymaniu niezwłocznie powiadamia się Marszałka Sejmu (Marszałka Senatu), który może nakazać natychmiastowe zwolnienie zatrzymanego. Charakter nietykalność jest identyczny jak w przypadku immunitetu formalnego  zupełny, względny, nietrwały.

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU NIEPOŁĄCZALNOŚĆ (incompatibilitas) GENEZA. Początkowo stanowiła środek zabezpieczający władzę ustawodawczą (parlament) przed przewagą władzy wykonawczej (rządu) zdominowanej przez osoby zależne od monarchy. Z czasem jednak, gdy skład rządu zaczął być determinowany przez parlament (izbę niższą), rozdział personalny przestał być traktowany kategorycznie, stopniowo tracił na znaczeniu, a wiele Konstytucji pozostawiało go też poza zakresem swych regulacji. Zwrot ku niepołączalności mandatu parlamentarnego z członkostwem w rządzie nastąpił w okresie kryzysu parlamentarnego. Inny jednak przyświecał mu cel. Chodziło o wzmocnienie władzy wykonawczej i zapewnienie jej niezależności od władzy ustawodawczej, co najlepiej odzwierciedlała Konstytucja V Republiki.

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU NIEPOŁĄCZALNOŚĆ W ZNACZENIU FORMALNYM – jako zakaz łączenia mandatu z innymi funkcjami lub stanowiskami państwowymi. Mandatu posła (senatora) nie można łączyć: 1) ze sprawowaniem mandatu w drugiej izbie (art. 102 Konstytucji) 2) z funkcją: Prezesa Narodowego Banku Polskiego, Prezesa Najwyższej Izby Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Rzecznika Praw Dziecka i ich zastępców, członka Rady Polityki Pieniężnej, członka Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, ambasadora oraz z zatrudnieniem w Kancelarii Sejmu, Kancelarii Senatu, Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej lub z zatrudnieniem w administracji rządowej, sędziego, prokuratora, urzędnika służby cywilnej, żołnierza pozostającego w czynnej Słubie wojskowej, funkcjonariusza policji oraz funkcjonariusza służb ochrony państwa. ZAKAZ TEN NIE DOTYCZY CZŁONKÓW RADY MINISTRÓW I SEKRETARZY STANU W ADMINISTRACJI RZĄDOWEJ (art. 103 Konstytucji)

STATUS CZŁONKA PARLAMENTU NIEPOŁĄCZALNOŚĆ 3) z wykonywaniem pracy na podstawie stosunku pracy: w Kancelarii Sejmu, w Kancelarii Senatu, w Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, w Biurze Trybunału Konstytucyjnego, w Najwyższej Izbie Kontroli, w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich, w Biurze Rzecznika Praw Dziecka, w Biurze Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji, w Krajowym Biurze Wyborczym, w Państwowej Inspekcji Pracy, samorządu terytorialnego (z wyjątkiem stosunku pracy z wyboru) oraz nie mogą wykonywać pracy w charakterze pracownika administracyjnego sądu i prokuratury, a także nie mogą pełnić zawodowej służby wojskowej (art. 30 ustawy o wykonywaniu mandatu posła i senatora). W ZNACZENIU MATERIALNYM, jako zakaz podejmowania lub prowadzenia określonego rodzaju działalności zawodowej lub podobnej: zakaz prowadzenia działalności gospodarczej związanej z osiąganiem korzyści z majątku Skarbu Państwa lub samorządu terytorialnego lub nabywania tego majątku (art. 107 Konstytucji)