JAKOŚCIOWA ZMIANA EDUKACJI dr hab. Irena Adamek prof. AP JAKOŚCIOWA ZMIANA EDUKACJI (PROBLEMY I POTRZEBY)

Bez przyjęcia określonych ideałów, wartości uniwersalnych i reguł życia szkolnego społecznego oraz światłych ludzi, rozumiejących związanych z tym cele, funkcje i zadania szkoły nie będzie możliwa jakościowa zmiana szkoły. Raport UNESCO pt. Edukacja jest w niej ukryty skarb podkreśla: podwyższenie jakości wszystkich aspektów wychowania szkolnego powinno być podstawowym celem kierownictwa politycznego i oświatowego każdego kraju; narastający kryzys ładu społeczno-moralnego w świecie wymaga od osób odpowiedzialnych za edukację młodego pokolenia podejmowania działań zapobiegających temu kryzysowi. Szczególna rola w tym zakresie przypada nauczycielom.

Hipertrofia podejścia pedagogicznego szkoła bierze odpowiedzialność za jakość kształcenia, coraz bardziej spada odpowiedzialność za naukę samych uczniów; utopijne założenie, że każdego ucznia można zmotywować do nauki.

Jak mówić o zmianie skoro: W szkole kondycja fizyczna i psychiczna jest zła (wypowiedzi 60 % badanych nauczycieli); Zwątpienie w doniosłą role działalności wychowawczej odczuwane jest powszechnie (opinia 75% badanych); Przeciętny nauczyciel, to nauczyciel bezradny, unikający nie schematycznych sytuacji, przesiąknięty strachem przed nowościami, a zwłaszcza tymi, które zagrażają jego dotychczasowej autorytarnej pozycji w szkole (opinia co drugiej badanej osoby). Nigdy dotąd w historii oświaty nie przywiązywano wagi do roli Dyrektora, z którego funkcji uczyniono dziś wszechwiedzącego, a przy tym managera.

Niebezpieczeństwem prawdziwej współpracy jest myślenie grupowe i bałkanizacja, która odznacza się bałaganem, sprzecznościami, czasami skrajną różnorodnością i woluntaryzmem. Myślenie grupowe, to często bezkrytyczna akceptacja lub dławienie odmiennych poglądów w podejmowaniu decyzji grupowych. Odpowiedzialność za rozwiązywanie tych i innych problemów związanych ze zmianą filozofii edukacji, oraz przygotowanie do zadań z tego wynikających należy przenieść na wszystkie ciała zajmujące się kształceniem, doskonaleniem i dokształcaniem nauczycieli.

SYGNALNE PROBLEMY DO ANALIZY I. CZY szkoła jest dojrzałą do przejęcia dzieci z przedszkola? CZY podobnie jest przygotowane gimnazjum, liceum? Można by rzec, że szkoła nie zawsze jest przystosowana. Obserwować można dysfunkcyjne i dysadaptacyjne działanie szkoły. Symptomy tego to: trendy świadomościowe (technologiczne), czyli inaczej prymat:  podejścia teleologicznego (akcent na edukację w oparciu o cele formułowane odgórnie – wyraźnie drugorzędne znaczenie mają zróżnicowane cechy dzieci, ich potrzeby zainteresowania itp.);  z tym wiąże się orientacja na produkt finalny (akceptacja tylko tych obszarów i zachowań ucznia, które prowadzą do osiągnięcia założonych celów);  jednostronność – przecenianie rozwoju umysłowego w stosunku do wszystkich sfer psychiki dziecka;  postulaty unifikujące (tworzenie w świadomości nauczyciela mało elastycznego wizerunku ucznia); jego indywidualność, odmienność budzi często niepokój i chęć „uprzeciętnienia”;  ograniczenia czasowe, które przybiera często postać „obsesyjnego „nie marnowania” czasu na lekcji; „nie ekonomiczność lekcji (jej rzeczywiste marnotrawstwo) wiąże się z brakiem akceptacji wiedzy uprzedniej ucznia, co prowadzi do powtórnego opracowywania tego, co uczniowie już znają oraz na przestrzeganiu skrupulatnym rytuałów metodycznych..

Powyższe czynniki są nieuchwytne w pomiarze, ale często stanowią większy ładunek prawdy i wiedzy o szkole niż to, co można spenetrować za pomocą standaryzowanego testu. PROBLEM I. KSZTAŁCENIE UMIEJĘTNOŚCI JAKOŚCIOWEJ ANALIZY DZIAŁANIA DYDAKTYCZNO - WYCHOWAWCZEGO

II. DIAGNOZA I OCENA Diagnostyka i ocenianie szkolnego uczenia się – sprawdzanie wiedzy i umiejętności zgodnie z konstruktywistyczną teorią uczenia się – alternatywna diagnostyka (wymagania zaprezentowania swojej przedwiedzy, pomiar i ocena złożonych zachowań), gotowość nauczyciela do krytycznej samooceny. G. Mietzel Psychologia kształcenia. Praktyczny podręcznik dla pedagogów i nauczycieli.

Diagnozowanie sytuacji socjalno – wychowawczej dziecka w rodzinie (strategia całościowa i zogniskowana); diagnoza przypadków przemocy wobec dziecka w rodzinie Analiza przyczyn trudności wychowawczych Stąd rodzą się koncepcje pomocy wychowawczej:  trudności z utrzymaniem dyscypliny w szkole;  model „sprawiedliwej wspólnoty”;  interwencje terapeutyczne;  teoria rozwiązywania konfliktów (mobbing, bullying i inne).

Nauczyciel działa zawsze w określonych układach społecznych, oddziaływuje na jednostki i na grupę, a jednocześnie sam podlega wpływom tych stron. Interakcja nauczyciel – uczeń dokonuje się więc na zasadzie zależności i współdziałania. E. Jarosz, Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego, Katowice 2005 O. Speck, Być nauczycielem, Gdańsk 2005

Z doświadczenia osobistego oraz rozmów z nauczycielami wynika, że: w sposób niebezpieczny zwiększa się bezradność wychowawców w obliczu narastających problemów wychowawczych; stosowanie przemocy (wywieranie fizycznego lub psychicznego nacisku na osoby i /lub zawładnięcie rzeczami w celu przeforsowania własnych zamiarów lub udaremnienia zamiarów innym osobom) przez dzieci i młodzież; nie są obce nikomu pojęcia mobbingu, bullyingu, narkomanii, alkoholizmu, w średnich szkołach sekt. zachowania o charakterze mobbingu typu – celowe działania zmierzające do obrażenia i skrzywdzenia innych osób za pomocą sprośnych słów, nieprzyzwoitych dowcipów, poprzez wyszydzanie, wykonywanie plugawych gestów, popychanie, zadawanie ciosów, kopnięć – sprawca dopuszcza się tego dla przyjemności - są nam wszystkim znane już od przedszkola

PRZYKŁADY: Badania w Monachium socjologiczno-medyczne na 10 latkach przyniosły następujące wyniki: 15% miało agresywny stosunek do otoczenia 45% łatwo wpadało w złość, 40 %miewało częste ataki wściekłości, 4% dostawało ataków wściekłości i zachowywało się destrukcyjnie, 13 % wykorzystywało słabszych. W szkole występują takie kategorie przemocy:  Napaści na kolegów;  Celowe zakłócanie lekcji;  Zuchwałe niszczenie sprzętów szkolnych;  Agresywne zachowania wobec nauczycieli;  Wykroczenia przeciw moralności (o podłożu seksualnym)  Kradzież oraz organizowanie się w bandy

Normy moralne przestają mieć jakąkolwiek wartość nie tylko dla młodzieży z rodzin patologicznych, ale dla tej też z tzw. dobrych domów. Niemożność rozwiązania problemów z dyscypliną pozbawia nauczycieli pewności siebie. Strach przed dziećmi staje się obciążeniem i utrudnia działania wychowawcze. Rezygnują zatem z roli wychowawców i ograniczają się do przekazywania wiedzy ze swojej dziedziny. Dyrektor jednej ze szkół w Los Angeles mówi: „zarówno nauczycielom, jak i uczniom nie chodzi już o możliwość uczenia się, chodzi o możliwość przetrwania”. Coraz bardziej zróżnicowane i skomplikowane koncepcje i modele pomocy wychowawczej oraz terapie w praktyce funkcjonują jak śruba Archimedesa (sprawdzają się w sytuacjach typowych, zawodzą zaś w przypadkach szczególnych czy indywidualnych, ponieważ nie uwzględniają niuansów i szczegółów); Bagatelizowanie wymiaru moralnego pozbawia praktykę wychowawczą i terapeutyczną niezbędnej podbudowy i dłużej nie można przechodzić nad tym do porządku dziennego.

To upoważnia do twierdzenia, że sukces zabiegów wychowawczych w szkole w dużym stopniu zależy od kwalifikacji i umiejętności nauczyciela w zakresie umiejętności: planowania i organizowania działalności wychowawczej np. tworzenie sytuacji wychowawczych , wyznaczanie celów operacyjnych; kierowniczych; nawiązywania pozytywnych kontaktów z wychowankami; współdziałania z innymi ludźmi, np. rodzicami, członkami rady pedagogicznej itp.

Sukces to również świadomość roli w przygotowaniu ucznia do autonomii: „wrażliwość umysłu - warunek wstępny działania moralnego (podkreśla I. Kant w Krytyce praktycznego rozumu); „uczucie moralne, sumienie, miłość bliźniego i szacunek dla siebie samego – to subiektywne warunki moralności – są to inaczej naturalne skłonności umysłu, które muszą być kultywowane za pomocą środków wychowawczych;  uporządkowana wolność – dość przypomnieć J.J Rousseau, że uczenie się to jest proces samosterujący się – tylko w porządku i regułach leży siła człowieka i tylko tyle jest pewności w użyciu tej siły, ile jest w porządku i regułach.  postulat moralnej autonomii prowadzi do ponownego związku (religio) z transcendentnym ostatecznym celem wszystkiego (całego stworzenia).

III. METODY WYCHOWANIA MORALNEGO 1. a. Zapoznanie w ramach specjalnego programu z teoriami i metodami wychowania moralnego i poradnictwo w kwestii oceniania konkretnych doświadczeń i sytuacji; b. Kształtowanie ocen moralnych (np. teoria rozwoju Kohlberga) c. Analiza dostępnych programów wychowawczych oraz ich przygotowanie do wykorzystania w praktyce d. Praktyczne wypróbowanie metod i materiałów oraz ich systematyczna ocena Otto Speck, Być nauczycielem, Gdańska 2005, G. Mietzel, Psychologia kształcenia, Gdańsk 2002 2. a. Strategie i negocjacje w relacji nauczyciel – uczeń b .Zdarzenia krytyczne – kształtowanie profesjonalnego osądu poprzez:  diagnozę i interpretację zdarzeń (analiza swojego postępowania w sposób naukowy, w rezultacie czego tworzy się dojrzałą interpretację jako podstawę dla zasadnego osądu profesjonalnego c. Uwarunkowania sukcesu w pracy zawodowej D. Tripp, Zdarzenia krytyczne w nauczaniu, WSiP 1996 A. Janowski, Pedagogika praktyczna, Warszawa 2002

Zmienia się wzór nauczyciela: na 1. miejsce wysuwa się nauczyciel o bogatym zasobie wiedzy, którą potrafi wykorzystać w różnych sytuacjach; uczącego się i zapoznającego z aktualnymi osiągnięciami nauki, które wykorzystuje we własnej pracy; uczniowie gotowi są okazywać respekt, czyli szanować autorytet, ale tylko wtedy gdy (podkreśla Otto Speck): 1. Nauczyciel naprawdę zna swój przedmiot; 2. Jest dobrze przygotowany; 3. Umie wyjaśniać; 4. Nie daje się zbyt prędko wyprowadzić z równowagi; 5. Ma własne zdanie i potrafi go bronić, mimo, ze nie uważa swojego stanowiska za jedynie słuszne.

IV. WYCHOWANIE DO AUTONOMII Każdy uczeń – musi odczuć (podkreśla Zaborowski), że nauczyciel go szanuje i że może liczyć na niego. Celem wychowania jest dojrzałość i odpowiedzialność, to wychowanie musi być wychowaniem do autonomii. Kto więc chce wychowywać albo ma być wychowany, musi dysponować autonomią lub musi się jej nauczyć jednocześnie obowiązuje zasad, że wychowanie jest respektowaniem wolności. Niezbędne więc mu są umiejętności psychologiczne, takie jak: dostrzeganie, rozpoznawanie oraz komunikowanie zmian; empatyczne zachowanie wobec ucznia; dostrzeganie mocnych stron ucznia; udzielania pomocy i wsparcia uczniowi; rozwiązywania uczniowskich konfliktów wewnętrznych oraz zaistniałych konfliktów uczeń – uczeń, uczeń – grupa; traktowania jako podmiotu oddziaływań wychowawczych.. Nauczyciel musi umieć diagnozować swoje relacje z uczniami. Czy one są: stymulowane, rzeczowe, obojętne i konfliktowe?

PROBLEMY konieczność włączenia do planu pomocy wychowawczej kategorii moralnej – a tym samym autonomicznego kształcenia; zastąpienie różnych systemów jednolitym porządkiem w zakresie norm obowiązujących w rodzinie, w szkole, gminie, czy państwie. To zagadnienia: kształtowanie osobowości; właściwe korzystanie z wolności, nie wykluczające przestrzegania reguł; wychowanie do autonomii zakłada istnienie autonomicznych i świadomych odpowiedzialności wychowawców; wychowanie do autonomii wymaga ograniczenia do minimum kar i nagród, a ponadto wymaga:  wczesnego wdrożenia do wolnego, połączonego z gotowością do brania do odpowiedzialności działania;  wykształcenia wrażliwego umysłu, doświadczenia naturalnego oporu; respektowania wolności i godności innych osób;  pielęgnowanie własnej władzy sądzenia i własnych maksym moralnych – kształcenie sumienia;

V. DETERMINANTY ZMIAN JAKOŚCIOWYCH W WYCHOWANIU Problemy przemian edukacyjnych: humanizacja edukacji, zmiany w teleologii edukacji, edukacja a rynek; ojczyzna jako wartość edukacji, kultury Aksjologiczny fundament w kształceniu Nauczyciel profesjonalny. Jego życie i praca: nauczyciel w klasie szkolnej; relacje z uczniami; nauczyciel a środowisko szkolne, nauczyciel wśród innych nauczycieli Nauczyciel w reformowaniu edukacji – powinności pedagogiczne (wiedza, przyswojone wartości, umiejętności), społeczne (sterowanie i wspieranie w wyborach losów edukacyjnych i życiowych), polityczne 9uczenie kultury politycznej), kulturalne (uczestnictwo w kulturze – twórcza i biorca) i ekonomiczne (przygotowanie do pracy i zawodu) Wydaje się, że omówione problemy są jednymi z ważniejszych. Ich rozwiązywanie wymaga od nauczyciela nowej wiedzy i umiejętności. Wydaje się więc konieczne wspomaganie nauczyciela w trudzie szukania dróg ich rozwiązywania. I. Kawecki, Wprowadzenie do wiedzy o szkole i nauczania. Kraków 2003

LITERATURA 1. Banach Cz., Szkoła naszych oczekiwań i marzeń, potrzeb, projekcji i działań.Wyd. eMPi², Poznań 2005 2. Dudzikowa M., Mit o szkole jako miejscu wszechstronnego rozwoju ucznia. Impuls, Kraków, 2005 wyd. 2 3. Gutek G.L., Filozoficzne i ideologiczne podstawy edukacji. Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk 2003. 4. Jankowski B., Wychowanie w szkole .Tworzenie programu wychowawczego. Poznań 2001 5. Jarosz E., Wybrane obszary diagnozowania pedagogicznego. UŚ, Katowice 2005 6. Kawecki I., Wprowadzenie do wiedzy o szkole i nauczaniu .Impuls, Kraków, 2003 7. Kształcenie i doskonalenie nauczycieli (dla) edukacji alternatywnej. Red. W. Mikołajewicz. Impuls, Kraków 2001. 8. MacBeath J., Schratz M., Meuret D., Jakobsen L., Czy nasza szkoła jest dobra. WSiP, Warszawa 2003 9. Mietzel G., Psychologia kształcenia. Praktyczny podręcznik dla pedagogów i nauczycieli. Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk 2002 10. Speck O., Być nauczycielem. Gdańskie Wyd. Psychologiczne, Gdańsk 2005 11. Szymański M.J., W poszukiwaniu drogi. Szanse i problemy edukacji w 12. Polsce. Wyd. AP Kraków, 2004 13. Tripp D., Zdarzenia krytyczne w nauczaniu. Kształtowanie profesjonalnego osądu. WSiP, Warszawa 1996