Jan Paweł II o samodzielności obywatelskiej i ekonomicznej Ks. Krzysztof Mądel SJ Konferencja podsumowująca projekt na rzecz integracji osób po kryzysach psychicznych Sala Kolumnowa Sejmu RP Warszawa 21 kwietnia 2008

„…tylko Chrystus głosił jako pewnik życie wieczne, nieskończoność czasu, nicość śmierci, rację bytu i koniecz- ność poświęcenia i pogody ducha. Ten artysta najwięk- szy spośród wszyst- kich sam żył w pogodzie ducha, a gardząc marmurem, gliną i kolorem, pracował w żywym ciele. (…) nie tworzył ani rzeźb, ani obrazów, ani książek, jak my, lecz, jak sam mówił, tworzył... żywych ludzi, nieśmiertelnych.” Vincent van Gogh, List od Emila Bernarda, 1888 Vincent Van Gogh, „Wskrzeszenie Łazaraza”, kopia według Delacroixa, Saint Rémy, 1890, Amsterdam (F677).

Etyka społeczna Jana Pawła II Podmiotowość Pomocniczość Solidarność

Etyka społeczna Jana Pawła II Podmiotowość Subjektywność? Samostanowienie? Autonomia? Transcendentalne Ja (Kant)? Wolność? „Bycie przytomne” (Heidegger)? Époche (Husserl)? Self (Taylor)? Pomocniczość Subsydiaryzm? „Trzecia droga”? Państwo dobrobytu (welfare state)? Antyetatyzm? Liberalizm? Decentralizacja? Federalizm? Ruch spółdzielczy? Społeczna gospodarka rynkowa? Ekomomia społeczna? Management? Solidarność Solidaryzm (Pesch)? Redystrybucja społeczna? Pay-as-you-go? Trzeci sektor? Ruchy i stowarzyszenia? Akcje charytatywne? Dobro wspólne? Dobra publiczne?

Podmiotowość: kwestia wolności i sumienia „…dziesiąta rocznica wydarzeń [roku 1989] winna stać się okazją dla wszystkich Polaków do refleksji nad darem wolności «danej» i jednocześnie «zadanej», wolności wymagającej nieustannego wysiłku w jej umacnianiu i odpowiedzialnym przeżywaniu.” „…po upadku ideologii, które wiązały politykę z totalitarną wizją świata — przede wszystkim marksizmu — pojawia się dzisiaj nie mniej poważna groźba zanegowania podstawowych praw osoby ludzkiej i ponownego wchłonięcia przez politykę nawet potrzeb religijnych, zakorzenionych w sercu każdej ludzkiej istoty: jest to groźba sprzymierzenia się demokracji z relatywizmem etycznym.” Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie RP

Podmiotowość jako zadanie moralne „…w każdej dziedzinie życia osobistego, rodzinnego, społecznego i politycznego moralność - oparta na prawdzie i w niej otwierająca się na autentyczną wolność - odgrywa niepowtarzalną, niezastąpioną i niezwykle doniosłą rolę, służąc nie tylko pojedynczej osobie i jej wzrastaniu ku dobru, ale także społeczeństwu i jego prawdziwemu rozwojowi.” Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor

Podmiotowość: kwestia antropologii „Podstawowy błąd socjalizmu ma charakter antropologiczny. Rozpatruje on bowiem pojedynczego człowieka jako zwykły element i cząstkę organizmu społecznego, tak że dobro jednostki zostaje całkowicie podporządkowane działaniu mechanizmu ekonomiczno-społecznego; z drugiej strony utrzymuje on, że dobro jednostki można urzeczywistnić nie uwzględniając jej samodzielnego wyboru i niezależnie od przyjęcia przez nią w sposób indywidualny i wyłączny odpowiedzialności za dobro czy zło.” Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus (1991)

Podmiotowość a konstytucja społeczna „…[w socjalizmie ] człowiek zostaje utożsamiony z pewnym zespołem relacji społecznych, a jednocześnie zanika pojęcie osoby jako samodzielnego podmiotu decyzji moralnych, który podejmując je, tworzy porządek społeczny.” „…pozbawiony wszystkiego, co mógłby «nazwać swoim» oraz możliwości zarabiania na życie dzięki własnej przedsiębiorczości, staje się zależny od machiny społecznej i od tych, którzy sprawują nad nią kontrolę, a to znacznie utrudnia mu zrozumienie swej godności jako osoby i zamyka drogę do tworzenia autentycznej ludzkiej wspólnoty”. Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus, 1991

Podmiotowość i zadania publiczne „Wszelkie przemiany ekonomiczne mają służyć kształtowaniu świata bardziej ludzkiego i sprawiedliwego.” „[Chcę] życzyć polskim politykom i wszystkim osobom zaangażowanym w życiu publicznym, by nie szczędzili sił w budowaniu takiego państwa, które otacza szczególną troską rodzinę, życie ludzkie, wychowanie młodego pokolenia, respektuje prawo do pracy, widzi istotne sprawy całego narodu i jest wrażliwe na potrzeby konkretnego człowieka, szczególnie ubogiego i słabego.” Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie RP, 1999

Podmiotowość i zadania publiczne (II) „Miasto nie jest celem samym w sobie, lecz jego celem ma być człowiek, do którego miasto winno dostosowywać swe struktury i kryteria, według których ma się rządzić. Jeśli władze publiczne tracą sprzed oczu tę prawdę, działają jak maszyna, która się kręci bezużytecznie, z ryzykiem wyrządzenia szkody.” Jan Paweł II, Przemówienie do Burmistrza i Rady Komunalnej Rzymu, 17 stycznia 1985

Solidarność a rola państwa Państwo winno w sposób pośredni i bezpośredni kształtować właściwą kulturę pracy oraz umożliwiać pracownikom pełniejszy udział w życiu przedsiębiorstwa: „Pośrednio i zgodnie z zasadą pomocniczości, stwarzając warunki sprzyjające swobodnej działalności gospodarczej, która mogłaby zaofiarować wiele miejsc pracy i źródeł zamożności. Bezpośrednio i zgodnie z zasadą solidarności, ustalając w obronie słabszego pewne ograniczenia autonomii tych, którzy ustalają warunki pracy; a w każdym przypadku zapewniając minimum środków utrzymania pracownikowi bezrobotnemu” (par. 15). Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus (1991)

Pomocniczość „Chcieć, żeby władza świecka przenikała swym rządem aż do wnętrza domu, jest błędem wielkim i zgubnym. Z pewnością jeśli się jakaś rodzina znajdzie w wielkich trudnościach i bez rady, że sama z nich się wyzwolić nie może, jest rzeczą słuszną, by jej w tych ostatecznościach państwo udzieliło pomocy; rodziny bowiem są cząstkami państwa.” „Tu jednak winni się wstrzymać kierownicy państw; natura nie pozwala przekraczać tych granic. Władza ojcowska jest tego rodzaju, iż ani zniknąć nie może, ani być pochłoniętą przez państwo; to samo i wspólne z życiem ludzkim ma źródło. (…) Jeśli socjaliści, odsuwając w cień powagę rodziców, wprowadzają w jej miejsce opatrzność państwową, grzeszą przeciw naturalnej sprawiedliwości i rozrywają jedność rodziny” (par. 11). Leon XIII, Encyklika Rerum novarum (1891)

Podmiotowość jako inicjatywa gospodarcza „Należy zauważyć, że w dzisiejszym świecie - wśród wielu praw człowieka - ograniczane jest prawo do inicjatywy gospodarczej, które jest ważne nie tylko dla jednostki, ale także dla dobra wspólnego. Doświadczenie wykazuje, że negowanie tego prawa, jego ograniczanie w imię rzekomej „równości” wszystkich w społeczeństwie, faktycznie niweluje i wręcz niszczy przedsiębiorczość, czyli twórczą podmiotowość obywatela. W rezultacie kształtuje się w ten sposób nie tyle równość, ile „równanie w dół”. Jan Paweł II, Encyklika Solicitudo rei socialis (1987)

Podmiotowość jako inicjatywa gospodarcza „Zamiast twórczej inicjatywy, rodzi się bierność, zależność i podporządkowanie wobec biurokratycznego aparatu, który jako jedyny „dysponent” i „decydent”, jeśli wręcz nie „posiadacz” ogółu dóbr wytwórczych stawia wszystkich w pozycji mniej lub bardziej totalnej zależności, jakże podobnej do tradycyjnej zależności pracownika-proletariusza w kapitalizmie. Stąd rodzi się poczucie frustracji lub beznadziejności, brak zaangażowania w życie narodowe, skłonność do emigracji, choćby tak zwanej emigracji wewnętrznej”. Jan Paweł II, Encyklika Solicitudo rei socialis (1987)

Pomocniczość a podmiotowość „Jednostkom nie wolno wydzierać i przenosić na społeczeństwo tego, co one same mogą wykonać z własnej inicjatywy i własnymi siłami; podobnie niesprawiedliwością, szkodą społeczną i zakłóceniem porządku jest zabierać mniejszym i niższym społecznościom te zadania, które one same mogą spełnić, i przekazywać je społecznościom większym i wyższym” (par. 79). Pius XII, Encyklika Quadragesimo anno, 1931 łac. subsidium, pomoc Pius XI, Encyklika Quadragesimo anno, oryg. łac. w: Acta Apostolicae Sedis, vol. 23 (1931) ss. 177–228. Tę samą definicję w dosłownym brzmieniu cytuje Jan XXIII w encyklice Mater et Magistra, AAS 53 (1961) ss. 401-464, par. 53.

Pomocniczość i solidarność [W kontekście przeciwdziałania bezrobociu:] „Winna to być troska całościowa, która ostatecznie spoczywa na barkach państwa, ale która nie może oznaczać jednokierunkowej centralizacji ze strony władz państwowych. Chodzi natomiast o trafną i celową koordynację, w ramach której być winna zagwarantowana inicjatywa poszczególnych osób, samodzielnych grup, ośrodków i lokalnych warsztatów pracy - zgodnie z tym, co już wyżej powiedziano o podmiotowym charakterze pracy ludzkiej.” Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens, 1981

Solidarność: wymiar osobowy i społeczny „Nie ma wolności bez solidarności” „Pamięć o moralnych przesłaniach "Solidarności", a także o naszych, jakże często tragicznych doświadczeniach historycznych, winna dziś oddziaływać w większym stopniu na jakość polskiego życia zbiorowego, na styl uprawiania polityki czy jakiejkolwiek działalności publicznej, zwłaszcza takiej, która jest sprawowana na mocy społecznego wyboru i zaufania. „Kto ojczyźnie swej służy, sam sobie służy; bo w niej jego wszystko się dobre zamyka” [P. Skarga] Jan Paweł II, Przemówienie w Parlamencie RP, 1999

Solidarność jako tworzenie wspólnoty „Z chrześcijańskiej koncepcji osoby wypływa natomiast w sposób konieczny właściwa wizja społeczeństwa. Według Rerum novarum i całej nauki społecznej Kościoła, wyrazem społecznej natury człowieka nie jest jedynie Państwo, ale także różne grupy pośrednie, poczynając od rodziny, a kończąc na wspólnotach gospodarczych, społecznych, politycznych i kulturalnych, które jako przejaw tejże ludzkiej natury posiadają - zawsze w ramach dobra wspólnego - swą własną autonomię. To właśnie nazwałem ‘podmiotowością’ społeczeństwa, która wraz z podmiotowością jednostki, została unicestwiona przez ‘socjalizm realny’” (par. 13) Jan Paweł II, Encyklika Centesimus annus, 1991

O samodzielności obywatelskiej i ekonomicznej Antropologia społeczna Jana Pawła II Podmiotowość aprioryczność sumienia prymat kultury, edukacji, doświadczenia („być”) praca jako tworzenie i współtworzenie Pomocniczość prymat rodziny podmiotowość miarą jakości usług publicznych Solidarność promocja niezbywalnych praw osoby powszechne zobowiązanie do ofiarnej służby dobru wspólnemu

Polskie problemy z samodzielnością Podmiotowość odtwarzanie podmiotowości (sytuacje graniczne) partycypacja w rynku (praca, handel, usługi) samodzielność społeczna i ekonomiczna edukacja permanentna Pomocniczość modernizacja usług publicznych państwo „inteligentne” Solidarność ruchy i stowarzyszenia społeczeństwo obywatelskie dialog społeczny solidarność w wymiarze globalnym

Sprawiedliwość w ujęciu klasycznym „Sprawiedliwość polega na oddaniu każdemu tego, co mu się należy” „Wszyscy chcą nazywać sprawiedliwością tę trwałą dyspozycję, dzięki której zdolni są dokonywać czynów sprawiedliwych, dzięki której postępują sprawiedliwie i pragną tego, co sprawiedliwe” „Sprawiedliwość jest identyczna z doskonałością etyczną w pełnym tego słowa znaczeniu” „W sprawiedliwości zaś wyróżniliśmy to, co zgodne z prawem, i to, co słuszne.” Arystoteles, Etyka Nikomachejska, IV p.n.e.

Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna sprawiedliwość wymienna o b y w a t e l e personalizm i solidaryzm, prawa człowieka

Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna aspekt instytucjonalny d o b r o w s p ó l n e sprawiedliwość wymienna aspekt osobowy o b y w a t e l e

Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna d o b r o w s p ó l n e sprawiedliwość legalna polityczna społeczna sprawiedliwość dystrybutywna sprawiedliwość wymienna o b y w a t e l e

Sprawiedliwość jako konstytucja społeczna d o b r o w s p ó l n e d o b r o w s p ó l n e subsydiaryzm sprawiedliwość legalna polityczna społeczna sprawiedliwość dystrybutywna sprawiedliwość wymienna o b y w a t e l e personalizm i solidaryzm, prawa człowieka

d o b r o w s p ó l n e Pomocniczość d o b r o w s p ó l n e instytucje państwowe, porządek prawny, kultura narodowa... samorząd terytorialny i zawodowy, kultura regionu... stowarzyszenia i ruchy obywatelskie, kultura lokalna, obyczaje... d o b r o w s p ó l n e d o b r o w s p ó l n e d o b r o w s p ó l n e

d o b r o w s p ó l n e Pomocniczość d o b r o w s p ó l n e w sensie „papieskim” państwo winno pomóc obywatelom, ilekroć ci nie są w stanie zaradzić własnym potrzebom w sensie „republikańskim” kształt i zakres kompetencji państwa zależy od woli obywateli d o b r o w s p ó l n e d o b r o w s p ó l n e w sensie „jakobińskim” państwu nie wolno zbytnio ingerować w życie obywateli w sensie „liberalnym” obywatele sami realizują swoje cele, rolę państwa ograniczają do minimum

Solidarność i kultura „Każdy człowiek, każdy naród, każda kultura i cywilizacja mają swoją rolę do wypełnienia i swoje miejsce w tajemniczym planie Boga i w powszechnej historii zbawienia.” Jan Paweł II, Encyklika Slavorum apostoli, 1985, 19 Po zamachu terrorystycznym w USA 11 września 2002 nastąpił pewien renesans myślenia o kulturze. Zdaniem Samuela P. Huntingtona stare antagonizmy ideologiczne epoki przemysłowej (kapitalizm kontra socjalizm) uległy przedawnieniu, natomiast rośnie rola tradycyjnych wyróżników kulturowych, m.in. religijnych. W konsekwencji relacje społeczne w obrębie poszczególnych formacji cywilizacyjnych stale się wzmacniają, zaś na styku tych formacji pojawia się niebezpieczeństwo nowych konfliktów.

Pomocniczość jako konstytucja „Ustanawiamy Konstytucję Rzeczypospolitej Polskiej jako prawa podstawowe dla państwa oparte na poszanowaniu wolności i sprawiedliwości, współdziałaniu władz, dialogu społecznym oraz na zasadzie pomocniczości umacniającej uprawnienia obywateli i ich wspólnot...” Preambuła Konstytucji Rzeczpospolitej Polskiej, 2 kwietnia 1997

Pomocniczość jako zasada modernizacji „Podstawowe założenia reformy administracyjnej 1999 r.: a) zasada unitarności i nadrzędności interesów państwa b) zasada domniemania kompetencji i przysługiwania samorządowi ważnej części zadań państwowych c) zasada pomocniczości (subsydiarności) d) zasada solidarności społecznej…” Mieczysław Janowski, Podstawowe założenia reformy ustrojowej w Polsce, Zasada unitarności i nadrzędności interesów państwa, w: Jerzy Szczęsny (red.), Podstawowe wartości i założenia reformy ustrojowej w Polsce, Seria: „Reforma Administracji Publicznej. Materiały szkoleniowe”, zeszyt 1, Warszawa 1998, ss. 15-23, 14.

Pomocniczość w wymiarze międzynarodowym Traktat o Unii Europejskiej (Maastricht 1992) nazywa integrację europejską „nowym etapem w procesie tworzenia ściślejszego związku między narodami Europy, w którym decyzje są podejmowane (w sposób możliwie najbardziej otwarty – poprawka z Amsterdamu, 1997) na szczeblu jak najbliższym obywatelowi” (Artykuł A).

Prawo wspólnotowe UE Traktat o Wspólnocie Europejskiej (Amsterdam 1997) postanawia w, iż „w zakresie, który nie podlega wyłącznej kompetencji Wspólnoty, Wspólnota podejmuje działania, zgodnie z zasadą subsydiarności, tylko wówczas i tylko w takim zakresie, w jakim cele proponowanych działań nie mogą być skutecznie zrealizowane w odpowiedni sposób przez państwa członkowskie, natomiast z uwagi na skalę lub skutki tych działań, mogą być lepiej zrealizowane przez Wspólnotę. Żadne działanie Wspólnoty nie wykracza poza to, co jest konieczne do zrealizowania celów określonych w niniejszym traktacie” (Artykuł 3B).

człowiek jest podmiotem pracy a zarazem jest jej „tworzywem” Podmiotowość i praca człowiek jest podmiotem pracy a zarazem jest jej „tworzywem” praca ma sens teologiczny (zbawczy) praca tworzy wspólnotę praca potrzebuje wspólnoty Por. Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens

Podmiotowość: teologia pracy „Kościół jest przekonany, że praca stanowi podstawowy wymiar bytowania człowieka na ziemi” (LE 4) „praca ludzka stanowi klucz, i to chyba najistotniejszy klucz, do całej kwestii społecznej, jeżeli staramy się ją widzieć naprawdę pod kątem dobra człowieka” (LE 3) Podobieństwo człowieka do Stwórcy, por. Rdz 1, 27-28 św. Ignacy Loyola: „Rozważać, jak Bóg działa i pracuje dla mnie we wszystkich rzeczach stworzonych na obliczu ziemi…” (CD 236). Wymiar przedmiotowy (przechodni) pracy: „panowanie nad ziemią” (LE 5) Wymiar podmiotowy: „pierwszą podstawą wartości pracy jest sam człowiek - jej podmiot” (LE 6); „praca jest funkcją osoby”; człowiek „jako ‘obraz Boga’ jest osobą, czyli bytem podmiotowym uzdolnionym do planowego i celowego działania, zdolnym do stanowienia o sobie i zmierzającym do spełnienia siebie.” „różne czynności przynależące do procesu pracy, (…) bez względu na ich charakter, mają służyć urzeczywistnianiu się jego człowieczeństwa, spełnianiu osobowego powołania, które jest mu właściwe z racji samegoż człowieczeństwa.” Jan Paweł II, Encyklika Laborem exercens

„Jezus objawia ponadto - i to samym swoim życiem, a nie tylko słowami - że wolność urzeczywistnia się przez miłość, to znaczy przez dar z siebie.” Jan Paweł II, Encyklika Veritatis splendor The Good Samaritan (after Delacroix), Oil on canvas 73.0 x 60.0 cm., Saint-Rémy: May, 1890, F 633, JH 1974, Otterlo: Kröller-Müller Museum