PRACE W SZCZEGÓLNYCH WARUNKACH I O SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE Karolina Główczyńska-Woelke Departament Nadzoru i Kontroli GIP 19 maja 2010 r. WWW.PIP.GOV.PL

AGENDA Ustawa z dnia 19 grudnia 2009 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. z 2008 r., nr 237, poz. 1656) Kogo dotyczy? Jakie są przesłanki określenia kryteriów kwalifikujących prace? Na jakiej podstawie następuje kwalifikacja prac w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze? Jakie są obowiązki pracodawcy w zakresie spełnienia wymagań ustawy? Jaka jest rola PIP w procedurze wskazanej w ustawie? Zagadnienia interpretacyjne

PRZESŁANKI OKREŚLENIA KRYTERIÓW KOGO DOTYCZY? Ustawa dotyczy osób, które ze względu na wykonywanie pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze mają możliwość ubiegania się o nowy rodzaj świadczenia – emerytury pomostowej, przed osiągnięciem „ustawowego” wieku emerytalnego (FUS). PRZESŁANKI OKREŚLENIA KRYTERIÓW Przesłanką określenia kryteriów kwalifikujących prace wskazane w ustawie są: zmniejszające się z wiekiem możliwości wykonywania pracy, związane z malejącą wydolnością psychofizyczną pracownika. dotyczy to prac wykonywanych w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, determinowanych siłami natury, procesami technologicznymi lub szczególnymi wymaganiami, którym osoby starsze mogą nie sprostać. założenie – dostępnymi środkami profilaktyki technicznej, organizacyjnej i medycznej nie można skutecznie ograniczyć zagrożenia, jakie te prace stanowią dla życia lub zdrowia pracowników.

DLA KOGO PRAWO DO EMERYTURY POMOSTOWEJ? KOGO DOTYCZY? DLA KOGO PRAWO DO EMERYTURY POMOSTOWEJ? Dla PRACOWNIKA, który spełnia ŁĄCZNIE warunki: urodził się po dniu 31 grudnia 1948 r.; ma okres pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze wynoszący co najmniej 15 lat; osiągnął wiek emerytalny wynoszący co najmniej 55 lat dla kobiet i co najmniej 60 lat dla mężczyzn; ma okres składkowy i nieskładkowy, wynoszący ≥ 20 lat (k) i ≥ 25 lat (m); przed dniem 1 stycznia 1999 r. wykonywał prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze; po dniu 31 grudnia 2008 r. wykonywał pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze; rozwiązanie stosunku pracy. (art. 49 ustawy – również osoby niepracujące w szczególnych war. lub o szczeg. charakt. (ad. 6) – jeśli mają wymagany okres pracy w tych warunkach w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 3)

KOGO DOTYCZY? Definicje PRACOWNIKA (art. 3 ust. 4-7) Pracownicy wykonujący prace w szczególnych warunkach: pracownicy wykonujący prace (art. 3 ust. 1) w pełnym wymiarze czasu pracy, po dniu wejścia w życie ustawy, tancerze zawodowi, wykonujący po dniu wejścia w życie ustawy prace związane z bardzo ciężkim wysiłkiem fizycznym, ubezpieczeni z tytułu działalności twórczej lub artystycznej). Pracownicy wykonujący prace o szczególnym charakterze: pracownicy wykonujący prace (art. 3 ust. 3) w pełnym wymiarze czasu pracy, po dniu wejścia w życie ustawy. Pracownicy wykonujący prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze: osoby wykonujące przed dniem wejścia w życie ustawy prace (art. 3 ust. 1 i 3) lub art. 32 i art. 33 ustawy o emeryturach i rentach z FUS.

KWALIFIKACJA PRAC W SZCZEGOLNYCH WARUNKACH Art. 3 ust. 1 Prace w szczególnych warunkach – prace związane z czynnikami ryzyka, które z wiekiem mogą z dużym prawdopodobieństwem spowodować trwałe uszkodzenie zdrowia, wykonywane w szczególnych warunkach środowiska pracy, determinowanych siłami natury lub procesami technologicznymi, które mimo zastosowania - środków profilaktyki technicznej, - organizacyjnej - i medycznej stawiają przed pracownikami wymagania przekraczające poziom ich możliwości, ograniczony w wyniku procesu starzenia się, w stopniu utrudniającym ich pracę na dotychczasowym stanowisku.

KWALIFIKACJA PRAC W SZCZEGOLNYCH WARUNKACH Art. 3 ust. 2 Czynniki ryzyka są związane z rodzajami prac: 1) w szczególnych warunkach determinowanych siłami natury: prace pod ziemią, prace na wodzie, prace pod wodą, prace w powietrzu; 2) w szczególnych warunkach determinowanych procesami technologicznymi: prace w warunkach gorącego mikroklimatu – wskaźnik obciążenia termicznego WBGT w pomieszczeniu wynosi co najmniej 280C, przy wartości tempa metabolizmu pracownika powyżej 130 W/m2, prace w warunkach zimnego mikroklimatu – w pomieszczeniu o temp. powietrza poniżej 00, bardzo ciężkie prace fizyczne – powodujące w ciągu zmiany roboczej efektywny wydatek energetyczny u mężczyzn – powyżej 8400 kJ, a u kobiet – powyżej 4600 kJ,

KWALIFIKACJA PRAC W SZCZEGOLNYCH WARUNKACH Art. 3 ust. 2 prace w warunkach podwyższonego ciśnienia atmosferycznego, ciężkie prace fizyczne (wydatek energetyczny u mężczyzn – powyżej 6300 kJ, u kobiet – powyżej 4200 kJ) związane z bardzo dużym obciążeniem statycznym wynikającym z konieczności pracy w wymuszonej, niezmiennej pozycji ciała (wymagające znacznego pochylenia i/lub skręcenia pleców przy jednoczesnym wywieraniu siły powyżej 10 kG dla mężczyzn i 5kG dla kobiet – wg metody OWAS pozycja kategorii 4 – przez co najmniej 50% zmiany roboczej).

KWALIFIKACJA PRAC O SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE Art.. 3 ust. 3 Prace o szczególnym charakterze – prace wymagające szczególnej odpowiedzialności oraz szczególnej sprawności psychofizycznej, których możliwość należytego wykonania w sposób niezagrażający bezpieczeństwu publicznemu (w tym zdrowiu i życiu innych osób) zmniejsza się przed osiągnięciem wieku emerytalnego na skutek pogorszenia sprawności psychofizycznej, związanego z procesem starzenia się.

KWALIFIKACJA PRAC O SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE Szczególna sprawność psychofizyczna oznacza określony zespół tzw. cech krytycznych, czyli cech niezbędnych do zapewnienia bezpieczeństwa wykonania pracy, szczególnie w warunkach stresu. W przypadku prac o szczególnym charakterze cechy krytyczne odnoszą się do sprawności intelektualnej i sensomotorycznej, zdolności oraz cech temperamentu, a ich poziom wyznaczają normy opracowane na podstawie wyników pomiarów tych cech w określonych grupach zawodowych. Cechy krytyczne: sprawność intelektualna, sprawności sensomotoryczne, zdolności i cechy temperamentu

KWALIFIKACJA PRAC O SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE Przez szczególną odpowiedzialność należy rozumieć odpowiedzialność za wykonywanie takich prac, których niewłaściwe wykonywanie może spowodować bezpośrednie zagrożenie bezpieczeństwa publicznego, w tym zdrowia lub życia własnego i innych osób, a pracownik je wykonujący jest świadom konsekwencji niewłaściwej realizacji powierzonych zadań.

KWALIFIKACJA PRAC W SZCZEGOLNYCH WARUNKACH LUB O SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE Ustawa nie dotyczy problematyki pracy w warunkach oddziaływania: szkodliwych czynników środowiska pracy, takich jak substancje chemiczne, hałas, wibracje, promieniowanie elektromagnetyczne itp., które są regulowane w innych przepisach prawa pracy, czynników niebezpiecznych, które nie stawiają przed pracownikami wymagań przekraczających poziom ich możliwości ograniczony w wyniku starzenia.

KWALIFIKACJA PRAC W SZCZEGOLNYCH WARUNKACH LUB O SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE Po dniu 31 grudnia 2008 r. warunkiem uwzględniania przez pracodawcę stanowiska pracy w wykazie stanowisk, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach, a pracujących na nich w ewidencji pracowników wykonujących takie prace, jest stwierdzenie: zgodności wykonywanej pracy z pracami wymienionymi w wykazie zawartym w załączniku nr 1 do ustawy wykonywania tych prac w warunkach określonych w art. 3 ust. 2 ustawy. Warunki określone w punktach 1 i 2 muszą wystąpić łącznie.

KWALIFIKACJA PRAC W SZCZEGOLNYCH WARUNKACH LUB O SZCZEGÓLNYM CHARAKTERZE Po dniu 31 grudnia 2008 r. warunkiem uwzględniania przez pracodawcę stanowiska pracy w wykazie stanowisk, na których są wykonywane prace o szczególnym charakterze, a wykonujących te prace w ewidencji pracowników, jest stwierdzenie zgodności wykonywanej pracy z pracami wymienionymi w załączniku nr 2 do ustawy.

OBOWIĄZKI PRACODAWCY (zbiory danych) PŁATNIK SKŁADEK (PRACODAWCA) art. 41 ust. 4 pkt. 1 i 2 ZUS art. 41 ust. 1 pkt. 1 i 2 Wykaz stanowisk, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze Centralny rejestr stanowisk pracy, na których są wykonywane prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze Ewidencja pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze Centralny rejestr pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze

OBOWIĄZKI PRACODAWCY (ewidencja) EWIDENCJA PRACOWNIKÓW Osoby ewidencjonowane, za których przewidziany jest obowiązek opłacania składek na FEP – art. 35 ust. 1 Warunki łącznie: Urodzona po dniu 31 grudnia 1948 Wykonuje prace w szczególnych war. lub o szczeg. charakt. (art. 3 ust. 1 i 3) Dane osób ewidencjonowanych (prawidłowe) Nazwisko i imię Data urodzenia Numery PESEL i NIP Seria i numer dowodu osobistego lub paszportu Podlega kontroli PIP

OBOWIĄZKI PRACODAWCY (ewidencja) EWIDENCJA PRACOWNIKÓW wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze obowiązek opłacania składek na FEP; obowiązek powiadomienia pracowników o dokonaniu wpisu do ewidencji; obowiązek przekazywania danych do ZUS (w tym: liczby stanowisk, pracowników umieszczonych w ewidencji.

ROLA PIP W PROCEDURZE Ponad 800 skarg (na podst. art. 41 ust. 6 ustawy), z czego ponad 600 w OIP Katowice; wydano 158 decyzji nakazujących umieszczenie w ewidencji, 367 decyzji o umorzeniu postępowania w sprawie emerytur pomostowych dotyczącego umieszczenia w ewidencji ponad 900 pytań (stan na dzień 17 maja2010 r.)

ROLA PIP W PROCEDURZE Procedura przeprowadzania kontroli w zakresie wynikającym z ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych (Dz. U. Nr 237, poz. 1656) art. 41 ust. 6 – „W przypadku nieumieszczenia w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, za których jest przewidziany obowiązek opłacania składek na FEP, pracownikowi przysługuje skarga do Państwowej Inspekcji Pracy.” art. 48 – wprowadza zmiany do ustawy o PIP (art. 10 ust. 1 pkt 9a): „Kontrola ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze , o której mowa w art. 41 ust. 4 pkt 2 ustawy o EP”

ROLA PIP W PROCEDURZE Uprawnienia PIP: art. 11a – „Właściwe organy Państwowej Inspekcji Pracy są uprawnione do nakazania pracodawcy: umieszczenia pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze; wykreślenia go z ewidencji; Sporządzenia korekty dokonanego wpisu w tej ewidencji.”

ROLA PIP W PROCEDURZE Celem kontroli inspektora pracy jest sprawdzenie przestrzegania przez pracodawców przepisów wynikających z ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych w zakresie obejmującym ewidencję pracowników wykonujących pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze; decyzja nakazująca umieszczenie pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, wykreślenie go z ewidencji lub sporządzenie korekty dokonanego wpisu; decyzja o umorzeniu postępowania (art. 105 kpa).

Regulacje wynikają z Kodeksu postępowania administracyjnego ROLA PIP W PROCEDURZE Pracownik wnoszący skargę (wniosek) jest stroną postępowania administracyjnego w przedmiocie ustalenia wykonywania pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze. Strona postępowania adm. – to każdy czyjego interesu prawnego lub obowiązku dotyczy postępowanie albo kto żąda czynności organu ze względu na swój interes prawny lub obowiązek. Prawa strony postępowania administracyjnego, to m.in.: Poinformowanie o wszczęciu postępowania, Czynny udział w postępowaniu – informowanie o podejmowanych działaniach, przedstawianie wniosków i dowodów, Przeglądanie akt sprawy, Uzyskanie decyzji na piśmie, Regulacje wynikają z Kodeksu postępowania administracyjnego

ROLA PIP W PROCEDURZE Czynności kontrolne W przypadku braku wykazu – o ile późniejsze ustalenia z kontroli wykażą, że pracownicy wykonują prace wymienione w art. 3 ust. 1 oraz załączniku nr 1 do ustawy o emeryturach pomostowych lub o szczególnym charakterze, określonych w art. 3 ust. 3 oraz w załączniku nr 2 do ustawy o emeryturach pomostowych – powiadamia się o tym fakcie ZUS (art. 14 ust. 1 i art. 37 ust. 2 pkt 1 ustawy o Państwowej Inspekcji Pracy).

ROLA PIP W PROCEDURZE Zasady postępowania przy ustalaniu, czy pracownik wykonuje prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o których mowa w załączniku nr 1 lub 2 do ustawy, obejmuje: dokonanie przeglądu następujących dokumentów: umowa o pracę, zakres obowiązków, inne zawierające informacje o powierzonych pracownikowi zadaniach, ocena ryzyka zawodowego na stanowisku pracy, na którym zatrudniony jest pracownik (dla prac, które wykonuje pracownik), dokonanie przeglądu warunków pracy na stanowisku pracy mających na celu stwierdzenie, czy informacje zawarte w dokumentacji znajdują odzwierciedlenie w stanie faktycznym (w szczególności należy zwrócić uwagę na kompletność dokumentacji oceny ryzyka zawodowego w zakresie opisu wykonywanych zadań oraz zidentyfikowanych zagrożeń/czynników ryzyka), jeżeli zajdzie potrzeba (lub konieczność uzyskania innych dowodów), przesłuchanie świadków.

ROLA PIP W PROCEDURZE Jeżeli na podstawie tych czynności możliwe jest uznanie, że pracownik wykonuje prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (dokumenty są kompletne i zapisy w nich zawarte znajdują potwierdzenie w stanie faktycznym) inspektor pracy nakazuje pracodawcy umieszczenie pracownika w ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze, o której mowa w art. 41 ust. 4 pkt 2 ustawy z dnia 19 grudnia 2008 r. o emeryturach pomostowych.

www.emeryturypomostowe.gov.pl

ZMIANY Znaczące różnice w zakresie prac (stanowisk pracy) w myśl „starych” przepisów (rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 7 lutego 1983 r. w sprawie wieku emerytalnego pracowników zatrudnionych w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze a „nowymi” przepisami Np. brak w nowych przepisach grup zawodowych: dziennikarzy, części kierowców, kolejarzy, nauczycieli, osób zatrudnionych w porze nocnej i hałasie

WYJAŚNIENIA Ustalenia Zespołu roboczego z dnia 14 października 2009 r. W myśl przepisów obowiązujących przed wejściem w życie ustawy o emeryturach pomostowych, weryfikacja czy pracownik wykonywał pracę w szczególnych warunkach i czy przysługują mu z tego tytułu przewidziane prawem uprawnienia należała do organu przyznającego emerytury lub w przypadku odmowy z przyczyn formalnych rozstrzygnięcie należało do sądów pracy. Ustalenia Zespołu roboczego z dnia 14 października 2009 r. Jedynym organem powołanym do merytorycznej kontroli ewidencji pracowników wykonujących prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze jest Państwowa Inspekcja Pracy. W związku z tym nie mogą zajść w praktyce sytuacje, kiedy kontrola merytoryczna ewidencji prowadzona byłaby zarówno przez PIP, jak i ZUS. W sytuacji bowiem, gdyby pracownik wniósł skargę w trybie art. 41 ust. 6 ustawy o emeryturach pomostowych do ZUS, skarga ta powinna być przekazana, zgodnie z właściwością, do PIP. Zakład Ubezpieczeń Społecznych może bowiem jedynie kontrolować prawidłowość kwalifikowania przez płatnika prac w szczególnych warunkach lub w szczególnym charakterze pod względem formalnym.

WYJAŚNIENIA Ocena, czy dany pracownik wykonuje pracę w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze – zgodnie z nowymi unormowaniami – powinna być dokonywana na szczeblu zakładu pracy, przy uwzględnieniu przepisów art. 3 ustawy, gdzie ujęto kryteria kwalifikowania danego rodzaju prac, jako pracy w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze (pismo MPiPS Dep. Ubezp. Społecznych do prezesa Elektrowni „Rybnik” S.A. z dnia 29 czerwca 2009 r. DUS-505-70-CG/09) Składka na FEP powinna być odprowadzana za wszystkich pracowników , spełniających warunki zawarte w art. 35 ust. 1 ustawy, umieszczonych w ewidencji. Do ewidencji powinni zostać wpisani pracownicy wykonujący prace w szczególnych warunkach lub o szczególnym charakterze bez względu na zatrudnienie w pełnym czy niepełnym wymiarze czasu pracy (DUS-053-1706/CG/09 z 10 stycznia 2010 do Konsorcjum Handlowego sp. z o.o.)

WYJAŚNIENIA Prace górnicze nie są wymienione w załącznikach do ustawy. Za pracowników wykonujących takie prace nie jest odprowadzana składka na FEP. Nie są oni również umieszczani w ewidencji. Jednak pracownik wykonujący prace górnicze, o których mowa w art. 50 c ustawy o emeryturach i rentach z FUS, nabywa prawo do emerytury pomostowej na warunkach określonych w art. 11 ustawy o emeryturach pomostowych. Przyznanie takiej emerytury rodzi obowiązek opłacenia składek na FEP za okres wykonywania prac górniczych, o których mowa w art. 50 c (FUS), nie wcześniej jednak niż za okres od 1 stycznia 2010 r. Obowiązek ciąży na płatniku składek (zakładzie górniczym). (DUS – 505-189-IJ/09 z dnia 7 stycznia 2010 r. do Dep. Nadzoru i Kontroli GIP)

DZIĘKUJĘ ZA UWAGĘ