Szkoła wolna od narkotyków i przemocy: sposoby działania, przykłady dobrych praktyk Osoba prowadząca: Patrycja Walenczak Materiały szkoleniowe dla uczestników szkolenia realizowanego w ramach grantów Wielkopolskiego Kuratora Oświaty – usługi doskonalenia nauczycieli województwa wielkopolskiego w 2014 roku.

Cele szkolenia: Poszerzenie wiedzy nauczycieli z zakresu sposobów przeciwdziałania uzależnieniom i przemocy wśród dzieci i młodzieży zgodnie z wyzwaniami współczesnej profilaktyki Wyposażenie nauczycieli w narzędzia służące realizacji profesjonalnej profilaktyki w szkołach podstawowych i gimnazjach Rozwinięcie praktycznych umiejętności nauczycieli niezbędnych do prowadzenia efektywnych i ciekawych zajęć warsztatowych z uczniami, mających na celu przeciwdziałanie uzależnieniom i przemocy

Cele szkolenia: 4. Stworzenie okazji do wymiany doświadczeń oraz dobrych praktyk w zakresie przeciwdziałania uzależnieniom i przemocy.

Współczesne problemy wieku dorastania powodujące agresję i sięganie po substancje psychoaktywne.

Dlaczego młodzież sięga po substancje psychoaktywne? Nie ma jednej właściwej odpowiedzi (przyczyny) – bardziej wynika to z wpływu, interakcji wielu czynników Zespół społecznych, biologicznych, kulturowych, psychologicznych czynników, które sprzyjają sięganiu po substancje psychoaktywne (czynności, zachowania ryzykowne) Teorie psychologiczne: cechy indywidualne, które mogą predysponować do sięgania po substancje psychoaktywne/powodować uzależnienie się od nich: niskie poczucie własnej wartości, brak wystarczających umiejętności radzenia sobie ze stresem, impulsywność, niska tolerancja na frustrację, niskie kompetencje społeczne.

Picie alkoholu, używanie substancji psychoaktywnych może zaspokajać wiele istotnych potrzeb Może służyć jako mechanizm radzenia sobie z przykrymi stanami emocjonalnymi i przeżyciami Jako środek wzmacniający przyjemne doznania

Czynniki rodzinne Znaczący wpływ na sięganie po substancje psychoaktywne w okresie dojrzewania mają tzw. czynniki rodzinne: poczucie osamotnienia, braku zrozumienia, nieprawidłowa komunikacja lub jej brak, wynikające z osłabienia lub braku więzi w rodzinie („samotni razem”), nieadekwatne zaspokajanie potrzeb dzieci przez rodziców, nieumiejętność rozwiązywania problemów wychowawczych, niepewność wychowawcza rodziców, nierozwiązane kryzysy rodzinne, rozpad rodziny, nowe (zrekonstruowane) rodziny i ich problemy.

Czynniki społeczne Wpływ grupy rówieśniczej (potrzeba akceptacji i przynależności) Wzorce zachowania kreowane przez dorosłych Rola mediów w kształtowaniu się myślenia i zachowań młodzieży (reklama, styl życia gwiazd i idoli) Dostępność substancji psychoaktywnych

Czynniki biologiczne Uaktywnienie układu nagrody w mózgu (część układu limbicznego) prowadzi do odczuwania przyjemności (rola dopaminy) System nagrody aktywowany jest w sytuacjach zaspokajania popędów (pożywienie, zachowania seksualne), a także w trakcie wykonywania innych, niepopędowych czynności, ocenianych jako przyjemne Wiele substancji psychoaktywnych (m.in. alkohol, amfetamina), mogących powodować uzależnienia, wiąże się z jego aktywacją.

Dorastanie a substancje psychoaktywne Psycholodzy podkreślają, że: żaden z okresów życia człowieka nie jest tak trudny i burzliwy jak czas dorastania

Etapy okresu dorastania preadolescencja 10-13 lat (okres „tuż” przed dojrzewaniem) wczesna adolescencja 14-16 lat, późna adolescencja 17-21 lat.

Wczesna adolescencja Czas intensywnych zmian biologicznych i fizjologicznych zachodzących w organizmach dzieci (13 – 15 lat): Rozpoczynają się zmiany w ciele związane z płcią, gospodarką hormonalną, budową ciała – zaczynam zmieniać się w młodą kobietę/młodego mężczyznę Zmienia się fizyczność: wzrost, budowa ciała, wygląd Zmiany biologiczne dotyczą osiągnięcia kluczowej dla człowieka zdolności dawania nowego życia

Na czym polega dojrzewanie? Ten czas nazywany jest KRYZYSEM WIEKU DORASTANIA, dlatego, że dotychczasowa dziecięca struktura ulega załamaniu, po to, aby: z DZIECKA mógł ukształtować się DOJRZAŁY pod względem biologicznym, emocjonalnym, społecznym, moralnym CZŁOWIEK

Na czym polega dojrzewanie? Dominująca rola procesów popędowych (popędy seksualne i agresywne) Impulsywność wynikająca z procesów dojrzewania biologicznego (procesy biologiczne „odzwierciedlają się” w procesach emocjonalnych) Dążenie do szybkiego rozładowania napięć -„zasada przyjemności” Niedojrzałość procesów emocjonalnych, trudności z kontrolą emocjonalną

Zmiany biologiczne i fizjologiczne odzwierciedlają się w psychice i wywołują w nastolatkach trudne UCZUCIA - Ciekawość i zarazem lęk (przed dojrzewaniem, przed stawaniem się kobietą/mężczyzną) - Wywołują pobudzenie emocjonalne, impulsywność, chwiejność przejawiające się trudnymi zachowaniami, np. agresywnymi

Na czym polega dojrzewanie? Jest to czas szczególnego BRAKU RÓWNOWAGI, co przejawia się w zachowaniu, myśleniu, przeżywaniu, relacjach interpersonalnych

Konflikt wewnętrzny nastolatka Najsilniejszy konflikt pojawiający się w tym czasie u nastolatków wiąże się z: Potrzebą niezależności od rodziców i jednocześnie odczuwanym lękiem przed emocjonalnym oddaleniem się od nich niezależność wiąże się z obawą o utratę tak bliskiej więzi jaka była w dzieciństwie. To dzieje się NIEŚWIADOMIE

Nastolatek pragnie być niezależny i dlatego „odcina się” od rodziców (od ich poglądów, sposobu na życie, reguł, zasad jakie wyznają), manifestuje w ten sposób swoją odrębność, fakt stawania się samodzielną osobą jednocześnie boi się niezależności bo ona wiąże się z samodzielnością, odpowiedzialnością, oddaleniem emocjonalnym od dziecięcej bliskości z rodzicem. Oczekuje, aby traktowano go jak osobę niezależną i jednocześnie bardzo potrzebuje wsparcia

Konflikty wewnętrzne nastolatka Konflikty wewnętrzne związane z poczuciem własnej wartości, tożsamości (kim jestem?), relacjach z rodzicami, mojego miejsca w świecie, tego jak odbierają mnie inni, co o mnie myślą, czy jestem atrakcyjna, popularna, lubiana?

Jeśli na te mechanizmy nałożą się sytuacje trudne (np Jeśli na te mechanizmy nałożą się sytuacje trudne (np. brak lub niewystarczające poczucie bezpieczeństwa, trudności w relacjach z rówieśnikami, brak rozpoznania i zaspokojenia ważnych potrzeb), oraz nastolatek nie otrzyma adekwatnego wsparcia, wówczas wzrasta prawdopodobieństwo podjęcia zachowań ryzykownych, np. eksperymenty z substancjami psychoaktywnymi

Kto się uzależni? Teorie psychologiczne - podejście psychodynamiczne Osobowość zależna: bierność, zależność, podporządkowanie, brak wiary we własne kompetencje, niepewność siebie Osobowość skłonna do uzależnień: hedonizm, narcyzm, egocentryzm, manipulowanie innymi, niska samoocena.

Mechanizm nałogowego regulowania uczuć Osoba uzależniona wszelkie przykre stany emocjonalne próbuje złagodzić za pomocą substancji psychoaktywnych (nałogowych zachowań) Rozładowanie napięcia, które wywołane jest trudnymi emocjami „Pod spodem” kryje się rozpacz (często nieuświadomiona) Wołanie o uwagę i pomoc Impulsywność, popędowość, niedojrzałość, zasada przyjemności Brak tolerancji dla pomieszczenia trudnych uczuć Mały repertuar innych źródeł osiągania przyjemności

Przykłady organizacji zajęć z młodzieżą zagrożoną uzależnieniem.

Współczesne podejście – nowoczesna profilaktyka Współczesne myślenie o profilaktyce uzależnień od substancji psychoaktywnych, uzależnień bahawioralnych (czynnościowych), czy przeciwdziałaniu przemocy, rezygnuje z modelu negatywnego ogniskującego się na zakazywaniu i ograniczaniu, na rzecz modelu pozytywnego

Model pozytywny Oparty na rozwijaniu i kształtowaniu zasobów oraz możliwości młodych osób Z tego modelu wynika roli szkoły i zadania nauczyciela w realizacji pracy profilaktycznej z uczniami

Współczesne podejście do profilaktyki Długotrwały, złożony PROCES Polega przede wszystkim na: Budowaniu relacji z uczniami (budowanie relacji indywidualnych oraz praca z zespołem) Rozpoznawaniu i wzmacnianiu zasobów uczniów Uczeniu umiejętności życiowych

Rola dorosłych w profilaktyce Dorośli są zawsze osobami znaczącymi dla młodych ludzi, nawet wtedy, gdy dorastające dzieci i młodzież wyraźnie manifestują postawę negującą, czy odrzucającą wobec dorosłego Dla młodego człowieka kontakt z osobą dorosłą jest zawsze ważnym wydarzeniem, dostarcza doświadczeń wzmacniających lub demobilizujących Jakość kontaktów dorosłych opiekunów z młodzieżą ma fundamentalne znaczenie dla profilaktyki problemów

Praca profilaktyczna nauczyciela -podstawy Nauczyciele wzmacniają, uzupełniają, korygują oddziaływania rodziny w zakresie profilaktyki Praca „na co dzień” - nie ogranicza się do prowadzenia specjalnie na tę okoliczność zajęć o tematyce profilaktyki - systematyczność Przykład, modelowanie zachowań, spójność

„Dobry dorosły” „Dobry dorosły”: jest obecny emocjonalnie, dojrzały, uważny na problemy i emocje, wymaga, stawia granice, wspiera, jest konsekwentny i systematyczny

Umiejętności życiowe Uczenie niezbędnych umiejętności potrzebnych do radzenia sobie w życiu w społeczeństwie, przyswojeniu zachowań służących zachowaniu zdrowia, nawiązywaniu trwałych więzi i postawy odpowiedzialności oraz dokonywania konstruktywnych wyborów życiowych

Umiejętności życiowe Kompetencje społeczne Prospołeczne wzorce radzenia sobie z problemami Zdolność do nawiązywania więzi i przyjaźni Rozwiązywania sytuacji konfliktowych, bez uciekania się do przemocy Zdolność do opierania się naciskom ze strony rówieśników

Konstruowanie zajęć profilaktycznych Ćwiczenia kształtujące umiejętności życiowe Ćwiczenia rozwijające umiejętności komunikacji i asertywności Ćwiczenia rozwijające wiedzę o sobie i wzmacniające poczucie własnej wartości.

Nowoczesne podejście do skutecznej edukacji Model uczenia się wg Davida Kolba Model uczenia się przez doświadczenie Uczenie się, a nie bycie nauczanym Proces uczenia się, jeśli ma przynieść trwałą zmianę, opiera się na doświadczeniu uczestnika oraz nie ogranicza się do incydentalnego wydarzenia Zamiast teorii i ćwiczeń utrwalających – tworzenie sytuacji edukacyjnych

Zdobycie i zintegrowanie wiedzy wymaga przejścia przez kolejne, uzupełniające się etapy Proces uczenia się – cykl Kolb wyodrębnił cztery etapy nauki:

Konkretne przeżycie (doświadczenie): umożliwia osobiste zaangażowanie uczestnika Refleksyjna obserwacja: doświadczenie jest poddawane analizie i ujmowane z różnych perspektyw Uogólnianie: uczący się kontynuuje analizę danych i zaczyna wyciągać wnioski z doświadczeń, w których uczestniczył Aktywne eksperymentowanie (wykorzystanie w praktyce): uczący zmienia swoje zachowanie i zaczyna wykorzystywać nową wiedzę, by sprawdzić, czy nowo wypracowane teorie są przydatne w rozwiązywaniu problemów i podejmowaniu decyzji.

Korzyści z uczenia się opartego na modelu Kolba Korzystanie w własnych doświadczeń, przeżyć Zaangażowanie uczestników Samodzielne myślenie Integrowanie treści znanych z nowymi Współpraca z innymi

Warsztat profilaktyczny nauczyciela Prowadzenie zajęć profilaktycznych opartych na współczesnym podejściu do profilaktyki (modelu pozytywnym) wymaga od nauczyciela: Wiedzy na temat mechanizmów uzależnień Wysokorozwiniętych umiejętności interpersonalnych i osobistych Umiejętności pracy z grupą metodami aktywnymi Znajomości mechanizmów grupowych

Umiejętności interpersonalne nauczyciela Umiejętności komunikacyjne: Techniki aktywnego słuchania Wyrażanie zainteresowania Odzwierciedlanie uczuć Parafraza Klaryfikacja Wyrażanie swojego stanowiska i udzielanie informacji zwrotnych kształtujących samoocenę: Komunikat JA, konstruktywne informacje zwrotne

Jak prowadzić zajęcia z klasą/grupą? Ćwiczenia praktyczne w: konstruowaniu scenariuszy zajęć profilaktycznych opartych na uczeniu się przez doświadczenie zasady pracy z grupą w oparciu o metody aktywne

Dobre praktyki w zakresie profilaktyki uzależnień Jakie znamy, rekomendujemy? Co jeszcze można zrobić, aby skutecznie przeciwdziałać uzależnieniom wśród młodzieży – wymiana doświadczeń

Literatura z zakresu tematyki profilaktyki w szkole Gaś Z. B. (red.), Profilaktyka uzależnień, WSiP, Warszawa 1993 Gaś Z. B. Szkolny program profilaktyki: istota, konstruowanie, ewaluacja, MENiS, Warszawa 2003 Gaś Z. B. (red.), Badanie zapotrzebowania na profilaktykę w szkole. Poradnik dla szkolnych liderów profilaktyki, MENiS, Warszawa 2004 Szymańska J. (red.), Profilaktyka w szkole. Poradnik dla nauczycieli, CMPPP MEN, Warszawa 2005

Materiały pomocnicze do przygotowania zajęć z uczniami Karolina van Laere: Profilaktyka uzależnień behawioralnych: wskazówki metodyczne, „Remedium” nr 4, 2014 (model uczenia się wg Davida Kolba) Alkohol Nie bo tak! Scenariusze zajęć profilaktycznych dla młodzieży. „Remedium”. Profilaktyka problemowa i promocja zdrowia psychicznego (gotowe scenariusze zajęć dla uczniów gimnazjum i szkoły ponadgimnazjalnej) (materiały uzupełniające dla strony www.niebotak.pl) Karolina van Laere: Nauczycielski warsztat profilaktyczny, „Remedium” nr 3, 2014 (podstawowe narzędzia komunikacyjne nauczyciela, praca z grupą)

Materiały pomocnicze do przygotowania zajęć z uczniami Aleksandra Karasowska: Metoda budowania strategii w pracy z dzieckiem i z klasą, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa, 2009 Mirosława Wieczorek – Stachowicz: Nastolatki i alkohol. Strategie profilaktyczne w szkole, Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa, 2007

Strony internetowe przydatne w pracy profilaktycznej z uczniami www.niebotak.pl www.parpa.pl www.wydawnictwo.parpamedia.pl

Materiały przydatne do pracy z rodzicami Barbara Jakubowska, Danuta Muszyńska: Szukaj porozumienia ze swoim dzieckiem. Bliżej siebie – dalej od narkotyków. Poradnik dla rodziców. Krajowe Biuro ds. Przeciwdziałania Narkomanii Poradnik dla rodzica. Dzieci – alkohol, narkotyki, przemoc. Jak temu zaradzić? Ina Pohorecka, Magdalena Sofulak – Skibińska: Zaradnik rodzica. Podstawowe zasady dobrego komunikowania się z dziećmi. Wydawnictwo Edukacyjne PARPAMEDIA, Warszawa 2009 Agnieszka Arendarska: Wywiadówka profilaktyczna, PARPA, Warszawa 2001

Rekomendowane programy profilaktyczne dla dzieci i młodzieży www.ore.pl (Zakładka: Wydział Wychowania i Profilaktyki).

Dziękuję Państwu za udział w szkoleniu Patrycja Walenczak