Kościół katolicki w Polsce po roku 1989: bliżej społeczeństwa czy bliżej władzy? Zbigniew Nosowski

W roku 1989 Kościół rzymskokatolicki był w Polsce autorytetem praktycznie niekwestionowanym. Później ten autorytet jednak szybko korodował, następnie zaczął równie szybko odradzać się, by wkrótce ustabilizować się na wysokim poziomie. Wyniki regularnych porównywalnych badań cenionych ośrodków – CBOS i OBOP/TNS OBOP – ukazują podobny proces: najpierw, do roku 1993, zaufanie do Kościoła jako instytucji i aprobata dla jego działań spadały w bardzo wysokim tempie. Coś dużo ciekawszego zaczęło się jednak dziać od roku 1993. Oto nastąpiło odwrócenie trendu: aprobata i zaufanie do Kościoła rosły – i to nawet szybciej niż wcześniej spadały.

Zmiany poziomu zaufania do Kościoła katolickiego, wg OBOP/TNS OBOP, 1989-2007

Zmiany ocen działalności Kościoła rzymskokatolickiego, wg CBOS, 1989-2008

Dlaczego po 1989 aprobata dla Kościoła spadała? „efekt sufitowy” = pozycja Kościoła po latach komunizmu była tak wysoka, że spadek opinii pozytywnych był nieuchronny; zresztą Kościół z natury swej nie szuka popularności, lecz głosi wysokie wymagania. błędy samego Kościoła = zachowania i postawy biskupów w pierwszych latach polskiej wolności, pozwalające podejrzewać, że chcą mieć teraz bezpośredni wpływ na władzę; „koszt uboczny” zaangażowania Kościoła w dyskusje o prawnych regulacjach w sprawach niepopularnych, a wymagających więcej od ludzi, jak np. aborcja owoc mentalności postkomunistycznej = wielu Polaków za normę uznało model obecności Kościoła w życiu publicznym ukształtowany za PRL i wszystkie nowe wydarzenia – takie jak powrót lekcji religii do szkół czy kapelanów do szpitali, więzień lub wojska – traktowane były (nawet przez wpływowych intelektualistów) jako zagrożenie państwem wyznaniowym, podczas gdy sytuacje takie są standardem w społeczeństwach demokratycznych;

Dlaczego od 1993 społeczny wizerunek Kościoła uległ poprawie? wpływ Jana Pawła II = owoc wizyty polskich biskupów ad limina apostolorum w Watykanie (w styczniu 1993). Papież stanowczo przestrzegał ich wówczas przed utożsamianiem Kościoła z jakąkolwiek partią polityczną; nowa postawa Episkopatu Polski w wyborach 1993 roku – sformułowano wówczas zasadę: „nie można być dobrym katolikiem, nie będąc dobrym obywatelem”; nowy publiczny wizerunek Kościoła = jego symbolem stał się wybrany w 1993 r. na sekretarza Episkopatu bp Tadeusz Pieronek, prezentujący „bardziej ludzką” twarz Kościoła, życzliwą światu i uśmiechniętą; nowa polityka medialna = w 1993 powstała Katolicka Agencja Informacyjna, co było przejawem nowej strategii obecności Kościoła w świecie mediów – zamiast narzekania na złe media, zaproponowano dostarczanie profesjonalnej informacji; podpisanie konkordatu = początek końca „zimnej wojny religijnej” i stopniowa stabilizacja nowego polskiego modelu relacji Kościół-państwo

Kościół instytucją zaufania publicznego pomimo wahań, cały czas od roku 1989 ponad połowa Polaków obdarzała Kościół rzymskokatolicki swoim zaufaniem (wg OBOP stale wyżej tylko WOŚP, Caritas i PCK; czasem wojsko); kryzys aprobaty/zaufania do Kościoła nie pociągał za sobą spadku praktyk religijnych („Bóg ważniejszy od Kościoła”); Kościół w Polsce po roku 1989 ma już za sobą jeden poważny kryzys, zaskakująco szybko przezwyciężony; od drugiej połowy lat 1990-tych nastąpiła stabilizacja społecznego autorytetu Kościoła na wysokim poziomie; zjawisko „kościelności mimo wszystko” = pojawiające się niekiedy skandale z duchownymi, a nawet biskupami w roli głównej – czy to na tle obyczajowym, czy lustracyjnym – nie wpływają na obniżenie zaufania do Kościoła („dłużej klasztora niż przeora”); mimo wszystko silne jest przekonanie, że Kościół ma „za dużo władzy”; aż powodujące dużą niespójność = utrwalony stereotyp.

Opinie o zbyt dużym udziale Kościoła katolickiego w życiu politycznym Polski, wg OBOP/TNS OBOP, 1991-2007

Dlaczego stereotyp? przekonanie, że Kościół ma zbyt duży udział w życiu politycznym Polski, jest trwale udziałem około połowy Polaków (najniższy wynik w okresie 1991-2007 to 48%); znaczna część respondentów jest odporna na zmiany polityczne – ich przekonanie jest niezależne od wyników wyborów i aktualnej sytuacji politycznej. Nawet, gdy prezydentem był Aleksander Kwaśniewski, a rządy sprawował SLD, osoby te wobec ankieterów OBOP wyrażały opinię, że Kościół katolicki ma zbyt duży udział w życiu politycznym… w październiku 1994, po roku rządów koalicji SLD-PSL, OBOP pytał, kto ma największy wpływa na rząd. 44% że parlament, ale aż 41% sądziło, że największy wpływ na rząd (Waldemara Pawlaka) ma… Kościół katolicki; tylko kilkanaście procent reagowało na zmiany polityczne = dlatego w latach rządów SLD (1993-1997 i 2001-2005) przekonanie o zbyt silnym wpływie Kościoła na życie polityczne malało, rosło natomiast w okresie rządów konserwatywno-narodowej koalicji PiS-Samoobrona-LPR (2005-2007); Ciekawe, że okres rządów AWS (1997-2001) nie został uznany przez grupę respondentów reagujących na realia polityczne za czas wzrostu klerykalizmu (wskaźniki w tym okresie były dość stabilne).

Zmiany poziomu zaufania do Kościoła / Opinie o zbyt dużym udziale Kościoła…, wg OBOP/TNS OBOP, 1991-2007

Blisko władzy? Blisko społeczeństwa? Kościół jest oceniany bardziej krytycznie, gdy (w rzeczywistości lub wedle medialnego obrazu) zbliża się do władzy politycznej. Sojusz ołtarza z tronem niekoniecznie pomaga rządzącym, a źle służy Kościołowi. Im bliżej było po roku 1989 Kościołowi do władzy, tym słabszy stawał się jego społeczny autorytet (1989-1993; 2005-2007); Sprzyja natomiast autorytetowi Kościoła zachowywanie większego dystansu wobec bieżącej polityki. Im bardziej Kościół dystansował się od władzy, tym bardziej stawał się godnym zaufania (po 1993 – odwrócenie ostrego trendu spadkowego). Najlepiej – zgodnie z polską tradycją – opierać siłę katolicyzmu na związkach ze społeczeństwem, oddziaływać przez kulturę, a nie liczyć na przywileje udzielane przez władzę. Choć po 1993 Kościół zasadniczo oddalał się od władzy, to jednak paradoksalnie nie stawał się jednocześnie bliższy społeczeństwu. Dlaczego? Mamy wypracowany model relacji Kościół-państwo (autonomia i niezależność + współpraca). Nie mamy takiego modelu relacji Kościół-społeczeństwo. Po roku 1993 stopniowo Episkopat rezygnował ze stosowania „argumentu 95%”. Zamiast formuły „Polak-katolik” – „katolik-obywatel”. W ostatnich latach jednak język 95% powrócił.

Kościół polityczny – Kościół społeczny? Kościół hierarchiczny po roku 1989 nie potrafił znaleźć sposobu na to, jak być Kościołem społecznym, a nie partyjnym. Brak właściwego języka… Dominują albo przemilczanie, albo politykowanie. Brak zaangażowania w sprawy społeczne, nieumiejętność ich analizowania i hierarchizowania spraw. Środowiska świeckich katolików słabe (biję się także we własne piersi). Jeśli już się angażują społecznie, to często też zbyt blisko zbliżają się do polityki. Za mało jest wzorców zaangażowania społecznego, które nie byłoby partyjne czy uwikłane ideologicznie, a nie było też działalnością czysto charytatywną. Wolontariat – jedynie w Lublinie nabrał charakteru chrześcijańskiego. Bp Chrapek… Wielki niewykorzystany kościelny kapitał społeczny: obywatelski potencjał parafii, potężny rezerwuar zaplecza dla wolontariatu w ruchach i wspólnotach religijnych. Abp Nycz ocenia, że jedynie 10% parafii angażuje się społecznie. W liczbach bezwzględnych to bardzo dużo, bo ponad 1000 parafii w całej Polsce. Ale pozostałe 9 tys. parafii jest społecznie biernych… Dziwne napięcia między trzecim sektorem a Kościołem. Dużo zbędnych nieufności i podejrzeń. A powinna być współpraca.

Źródło: badania EVS i WVS; cyt. za: Sławomir Mandes, UW

Czy Kościół daje odpowiedź na problemy rodziny Czy Kościół daje odpowiedź na problemy rodziny? (wg EVS i WVS, 1990-2008)

Zmiany opinii o działalności Kościoła rzymskokatolickiego w roku 2010 (wg CBOS)

Zmiany opinii o działalności Kościoła rzymskokatolickiego 1998-2010 (wg CBOS)

Zmiany opinii o działalności Kościoła rzymskokatolickiego 2006-2010 (wg CBOS)

Zmiany opinii o działalności Kościoła rzymskokatolickiego 2006-2011, wg CBOS

Lata 2006-2011, wg CBOS

Problem z wolnością tradycyjnie w Polsce religia i wolność szły ręka w rękę; lata 1980-te: Kościół przestrzenią wolności i jej obrońcą; początek lat 1990-tych: Kościół największym zagrożeniem dla wolności; później: stabilizacja = Kościół ma propozycję dla ludzkiej wolności obecnie wchodzimy w nową fazę przemian kulturowych i sporu o rozumienie wolności; dla Kościoła kluczową sprawą, aby nie pozwolić na przeciwstawienie religijności i wolności, bo wolność kluczową wartością; krytycy Kościoła przedstawiają religię jako wroga wolności; wewnątrz Kościoła silne i wpływowe są grupy, które widzą wolność jako zagrożenie; dlatego tak ważne, aby Kościół dziś mówił językiem wolności.

www.laboratorium.wiez.pl www.wiez.pl