Sławomir Łodziński Zakład Socjologii Ogólnej Instytut Socjologii UW Wybrane problemy socjologii etniczności (nr 11): Etniczność a język i region

1. Powtórzenie - społeczność kaszubska a język: odwracanie „zmiany językowej” – rewitalizacja języków i etniczności; sukces etniczny społeczności kaszubskiej - emancypacja kulturowa w zakresie języka (jego standaryzacja i upowszechnienie) i silna podmiotowość lokalna; rodzi on dyskusję o kultury kaszubskiej i strategii działania organizacji kaszubskich: folklor jest nadal ważny (stereotyp „niebieskie stroje”) – dominujące postrzeganie z zewnątrz i jako dominujący produkt turystyczny; odchodzenie od folkloru na rzecz kultury „nowoczesnej"(czy to jest jeszcze kultura kaszubska?) – spór „tradycjonaliści” i „nowocześni”; zróżnicowanie „lokalne” kultury kaszubskiej a dążenie do stworzenia jednej, „ogólno-kaszubskiej” kultury. zmiany tożsamości etnicznej: od „więzi nawykowej” do „nowej etniczności”; tożsamość kaszubska „odkryta”, „odzyskana” i „wybrana”.

2. Problemy uznania „etnolektu” śląskiego: projekty nowelizacji ustawy o mniejszościach dążące do uznania go za język regionalny (2007 r., 2010 r., 2012 r.); jest to dialekt języka polskiego – jednoznaczne stanowisko Rady Języka Polskiego (przy PAN; maj 2011); językoznawcy ze Śląska – istnieje „regionalny język śląski” (trzy odmiany regionalne: opolska, cieszyńska oraz górnośląska); NSP 2011: do najczęściej wymienianych języków innych niż polski używanych w kontaktach domowych należą właśnie śląski (509 tys. osób) i kaszubski (106 tys.) ; zmiana statusu społecznego „etnolektu śląskiego”: ponad dwie trzecie z nich (68%) uważa, że należy go traktować jako język regionalny, jedna piąta (20%) jako całkowicie odrębny język, zaś 8% jest przeciwnego zdania. Większość z nich posługuje się nim bardzo dobrze (42%) lub dobrze (39%), najczęściej w domu – 88%, na spotkaniach towarzyskich – 50% oraz w pracy 47%; próby jego kodyfikacji i standaryzacji, wydanie elementarza ("Ślabikorza") w 2010 r., rozwój „śląskiej Wikipedii”.

Dialekt śląski j.niem. (Schläsch) Dialekt śląski j.pol. (ślůnsko godka) język niemiecki język polski Jungaohs huncwot, rojber Hundsfott (ungezogener Junge), Räuber łobuz, huncwot kascheln klojzdnonć auf dem Eis ausrutschen pośliznąć się Kastrull kastrol (großer) Topf, Kessel sagan Nudelkulle nudelkula Nudelholz wałek do ciasta Ritsche ryczka Hocker niskie krzesełko na krótkich nóżkach rumurbern rumplować/sznupać rumwühlen Myszkować 3. Porównanie dialektów śląskich języka polskiego i języka niemieckiego (przykłady): Dialekty śląskie języków polskiego (ślůnsko godka) i niemieckiego (Schlesisch, Schläsch), mimo że pierwszy jest dialektem słowiańskim, a drugi dialektem germańskim, wykazują pewne podobieństwo. Tabelka poniżej przedstawia kilka przykładów słów obu dialektów i ich polskie i niemieckie odpowiedniki.

4. Typologia języków mniejszościowych i regionalnych w Europie: języki autochtoniczne i alochtoniczne (imigrantów): problem języków diasporowych – przykład polityki Szwecji; Rada Europy – „języki mniej używane” (etnolekty o charakterze autochtonicznym): języki mniejszości narodowych (posiadające „zewnętrzna ojczyznę”); oficjalne języki państw znajdujące się w sytuacji mniejszościowych języków zagrożonych: np. język gaelicki/irlandzki w Irlandii, luksemburski, maltański, białoruski, łotewski i estoński. języki mniejszości narodowych nie posiadające swoich państw narodowych: baskijski, bretoński, walijski, fryzyjski, łużycki. języki diasporowe (pozaterytorialne): języki żydowskie (jidysz i ladino), cygańskie (romani) , diasporowe dialekty języka armeńskiego. mikrojęzyki: karaimski, wilamowski, iżorski, wotski, liwski. języki regionalne (regiolekty): dolnoniemiecki, prowansalski, szkocki, asturyjski, kaszubski, łatgalski, żmudzki; oficjalnie: kaszubski (w Polsce) i dolnoniemiecki (w Niemczech), w „domyśle” - limburski (w Holandii), karelski (w Finlandii).

5. Zróżnicowanie etniczne Europy: duże autochtoniczne społeczności etniczne: bezpaństwowe, autochtoniczne, nakierowane na zachowanie/ rozwój kultury (języka); granice między nimi a narodami (i także innymi mniejszościami narodowymi) nie mają charakteru dychotomicznego, lecz „ciągły”, są one wewnętrzne zróżnicowane; obejmują od 9,6% do 16,2% ludności Europy i zajmują od 8% do 19,3% jej terytorium; dyskusja o związkach języka, regionu (terytorium) i etniczność: „małe narody”, „narody bez państwa”, „narody nie reprezentowane”; autochtoniczne (Baskowie, Lapończycy), „celtyckie” (Szkoci, Walijczycy, Kornwalijczycy, Manijczycy, Bretończycy), „ekspansja Rzymu” (Retoromanie, Friulanie, Ladyńczycy), duże peryferyjne grupy (Katalończycy, Asturyjczycy, Serbołużyczanie), izolowane geograficznie (Alandyczycy, Południowy Tyrolczycy, Korsykanie, Sardyńczycy, Fareryczycy).

6. Język a ruchy etnoregionalne w Europie: istnienie ruchów etnicznych (etno-regionalnych), które tworzą się wokół języka i dla których język jest centralną wartością; dążenie do standaryzacji tych języków, ich oficjalnego uznania, zwiększenia obecności w sferze publicznej, tworzenie na ich bazie instytucji autonomii kulturalnej oraz polityczno-terytorialnej reprezentacji tych języków. przykłady (język – naród – państwo?): Francja – język (ruch) okstytański i bretoński; Niemcy – język (ruch) dolnoniemiecki i łużycki; Włochy – język (ruch) sardyński, friulski, ladyński; Szwajcaria – język (ruch) retoromański; Hiszpania – język (ruch) galisyjski, kataloński i baskijski; Polska – język (ruch) kaszubski, śląski.

7. Zasięg języka oksytańskiego (prowansalskiego)

8. Język friulski (języki romańskie –zachodnioromańskie, rRetoromańskie Friuli-Wenecja Julijska, Wenecja Euganejska (Włochy) ponad 0,5 miliona osób

9. Ogólny kontekst ożywienia „etnicznego” w Europie po 1945 r.: ożywienie etniczne w Europie lat 60 i 70-tych XX wieku dotyczyło: wyłącznie grup mniejszościowych o silnej bazie terytorialnej i językowej; ich żądania sprowadzały się do: rozszerzenia roli języka mniejszościowego w życiu publicznym (szkoła, media i życie polityczne); uzyskanie pewnego stopnia autonomii kulturalnej. cechy grupy mniejszościowej (mniejszości językowej); „samo-kategoryzacja”: grupa etniczna przechodzi od fazy „w sobie” do etapu „dla siebie”, mniejszości stają się grupami autotelicznymi. dążenie do formalizacji i instytucjonalizacji pewnych form zachowań i interakcji etnicznych (zwłaszcza języka, dążenie do jego standaryzacji). osłabienie państwa narodowego (ze względu na możliwości egzekwowania lojalności obywateli); punkt przełomowy to II wojna światowa i następnie powstanie organizacji międzynarodowych (europejskich) – NATO, UE (EWG).

10. Główne cechy „ożywienie etnicznego” wg. Erika Allardta: czas „ożywienie etnicznego” - przełom lat 60. i 70. XX wieku; odrodzenie świadomości etnicznej wśród grup peryferyjnych i „pasywnych” (ich etniczność uzyskuje wymiar polityczny i publiczny); profesjonalizacja aktywności etnicznej: powstawanie nowych organizacji i stowarzyszeń; liderzy „nowego typu” - absolwenci wyższych studiów, kompetentni w relacjach z mediami i w oddziaływaniu na świadomość społeczną. ożywienie miało charakter „lewicowy”; zwiększenie zdolności państwa do reagowania na żądania grup mniejszościowych: przejście od fazy „mniejszość – większość” (etap dyskryminacji) do fazy „walki o uznanie” (interakcja z większością z pozycji równego, choć jedynie „mniejszego”, a nie „gorszego i zacofanego”).

11. Inne teorie „ożywienia etnicznego”: założenie i kierunek wyjaśnień - pierwszoplanowa rola etnicznego wymiaru ożywienia (własna kultura i świadomość wspólnego pochodzenia jako podstawowe elementy - endogenne własności grup etnicznych). teoria mobilizacji etnicznej (William R. Beer): modernizacja terenów peryferyjnych („kolonii wewnętrznych”), wyłonienie się nowych elit „mniejszości”, etniczność jako baza do mobilizacji społecznej i wysuwania żądań. teoria radykalizacji grup etnicznych (Norman Anderson): dwa równoległe procesy – upodabnianie się stylów życia i dążenie do różnic regionalnych (etnicznych), odrzucenie państwa narodowego. koncepcja „przebudzenia etnicznego” w ramach narodu-państwa (R. Pertrella): „perspektywa „od dołu”, domaganie się nowych ram dla rozwoju (decentralizacja), czynniki endogenne (mniejszość), egzogenne (państwo-naród), interweniujące.  

12. Inne teorie „ożywienia etnicznego” (współczesne): b) regionalne (terytorium): założenie i kierunek wyjaśnień: podkreślanie wagi terytorium, na którym jest tworzona tożsamość regionalna; re-afirmacja tożsamości regionalnych jako reakcja na globalizację (potrzeba „zakorzenienia”); rosnąca rola regionów w nowym europejskim i globalnym porządku. UE (EWG) i polityka regionalna: UE nie tylko jako pośrednik, ale też jako katalizator decentralizacji i „ożywienia etnicznego”; środki europejskie są kierowane do regionów (z pominięciem „centrum”), konkurencja o te środki wewnątrz państwa dorównuje konkurencji między państwami; władze regionalne jako „nowi” aktorzy polityczni, których obecne „przebudzenie” i nowe aspiracje są pretekstem do zmian państwa narodowego (regionalizacji).

13. Inne teorie „ożywienia etnicznego”: C) „narodowe” („nowy regionalizm”, „neo-nacjonalizm”, „nacjonalizm pragmatyczny”) – jako dążenie regionów do autonomii politycznej: wybitny specjalista: Michael Keating (Katalonia, Szkocja, Quebec): łączenie 3 perspektyw: „nacjonalizm mniejszości” (minority nationalism) – w znaczeniu mniejszości „kulturowych”; „nowy regionalizm” (new regionalism) – „odrodzenie terytorium”; „proces budowania narodu” (nation-building process). ruchy te są czymś więcej niż doraźnymi ruchami politycznymi nastawionymi na “wyrwaniu” państwu jak najwięcej przywilejów dla siebie lub grą polityków o poparcie polityczne, nie są one także „powrotem do przeszłości”; stanowią one nowoczesne i złożone zjawisko „re-terytorializacji” życia społecznego o charakterze obywatelskim.

14. Michael Keating - cechy „nowego regionalizmu”: ma miejsce w regionach o już pewnej autonomii politycznej: zachodzi więc w społecznościach obywatelskich. kładzie większy nacisk na wymiar obywatelski niż etniczny regionu: od kryteriów „pierwotnych”/ prymodialnych do objęcia całej wspólnoty terytorialnej. w tych społecznościach „wielość tożsamości narodowych” jest traktowana jako „zasób polityczny”; są to regiony raczej zamożne: cechuje je bardziej sytuacja „relatywnego uprzywilejowania” niż „relatywnej deprywacji”. ideologia: przewaga idei liberalnych i socjaldemokratycznych, ale są one w różnym stopniu „przemieszane”.

15. Michael Keating - cechy „nowego regionalizmu” (cdn.): różne elementy ideologii są kierowane do różnych części/grup wspólnoty regionalnej; główne dylematy polityki i ideologii: etniczny/obywatelski; przeszłość/przyszłość; lokalny/globalny; separatyzm/autonomia. popieranie autonomii ma charakter „wielowymiarowy”: nie popiera się jednej partii politycznej. partie „nowego regionalizmu” (neo-nacjonalistyczne) są organizacjami : stosunkowo „młodymi”, które cechuje „ambiwalencja”/zmienność oraz ewolucja celów politycznych. nowa „geometria” władzy: debaty polityczne dotyczą i toczą się w 3 naraz wymiarach – regionalnym, państwowym i ponadpaństwowym.

16. Podsumowanie - region a etniczność: M. Castells – wyzwanie dotyczące tworzenia nowego sensu i tożsamości lokalnej: tworzenie wspólnotowych społeczności terytorialnych (przez „tożsamość oporu” ?) ; język współcześnie staje się podstawowym atrybutem rozpoznanie siebie i ustanawiania „niewidocznych” granic narodowych - w globalnym świecie to język staje się głównym narzędziem oporu kulturowego co stanowi o świadomość etnicznej w ramach regionu?: rozwój „wspólnoty przekonań” regionalnych w obrębie zbiorowości; podejmowanie w ramach wspólnoty świadomych działań praktycznych (np. porozumiewanie się w języku ojczystym, patriotyzm ponad-regionalny wykraczający poza wymiar „małej ojczyzny”); stosowanie utrwalonych (zinstytucjonalizowanych) obrzędów etnicznych; rozwijanie nowych przejawów odrębności narodowej.

17. Podsumowanie - region, regionalizacja i etniczność: wzrost zakresu więzi terytorialnej, związanej z symboliczną i kulturową kategorią „ojczyzny”; uniwersalizacja tożsamości kulturowej mieszkańców regionu, bez względu na ich etniczne, czy narodowe pochodzenie (jako ekwiwalent procesu narodotwórczego); wzrostu zakresu jednorodności kulturowej (językowej) członków wspólnoty regionalnej, nie jest warunkiem istnienia tożsamości regionalnej, ale wyraźnie ją wzmacnia; pogłębiania się autonomii politycznej i standaryzacji gospodarczej w ramach istniejących rozwiązań prawnych; tworzenie i utrwalanie wzorów integracji/ solidarności grupowej poprzez rozwijanie poczucia wspólnego doświadczenia historycznego, podobieństwa zachowań itp.