PRAWA CZŁOWIEKA HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ Opracował Przemysław Jaśkiewicz doradca metodyczny CEN

Prawa człowieka to podstawowe standardy przysługujące każdemu człowiekowi z tytułu człowieczeństwa, z samego faktu bycia człowiekiem. Prawa człowieka są takie same dla wszystkich ludzi bez względu na rasę, płeć, wyznanie, pochodzenie etniczne, przekonania polityczne lub inne, pochodzenie społeczne, pochodzenie narodowe. Prawa człowieka są fundamentem demokracji, społeczeństwa obywatelskiego, wolności, sprawiedliwości oraz pokoju.

PODSTAWY PRAW CZŁOWIEKA W SYSTEMACH RELIGIJNYCH I FILOZOFICZNYCH Człowiek – jako jedyna spośród istot żywych – może szczycić się tym, iż był godny otrzymać od Boga prawo; jako istota obdarzona rozumem, zdolna pojmować i rozeznawać, będzie kierował swoim postępowaniem, korzystając ze swej wolności i rozumu, poddany tylko Temu, który mu wszystko poddał. (Tertulian, Adversus Marcionem) II wiek Prawo naturalne nie jest niczym innym, jak światłem poznania złożonym w nas przez Boga; przez nie poznajemy, co należy czynić, a czego należy unikać. To światło lub to prawo dał Bóg stworzeniu. (Św. Tomasz z Akwinu, Collationes in decem praeceptis) XIII wiek Nie zgadzam się z tym co mówisz, ale oddam życie, abyś miał prawo to powiedzieć . (Voltaire) XVIII wiek Niebo gwiaździste nade mną i prawo moralne we mnie. ( Immanuel Kant) XVIII wiek  

PODSTAWY PRAW CZŁOWIEKA W SYSTEMACH RELIGIJNYCH I FILOZOFICZNYCH Prawo naturalne jest zapisane i wyryte w duszy każdego człowieka, ponieważ jest ono rozumem ludzkim nakazującym czynić dobro, a zakazującym grzechu... Jednakże ten przepis rozumu ludzkiego nie mógłby mieć mocy prawnej, gdyby nie był głosem i wykładnią wyższego rozumu, któremu nasz rozum i nasza wolność powinny być poddane. (Leon XIII, Libertas praestantissimum) XIX wiek Prawa człowieka są sprawą powszechną, ponieważ w ludzkiej naturze leży pragnienie wolności, równości i godności; wszyscy tez mamy prawo je osiągać. Czy nam się podoba, czy nie, przyszliśmy na ten świat jako członkowie wielkiej ludzkiej rodziny. Bogaci czy biedni, wykształceni lub nie, należący do tego czy innego narodu, tej czy innej religii albo ideologii, ostatecznie okazujemy się dokładnie takimi samymi istotami jak wszyscy inni. Wszyscy pragniemy szczęścia i nie chcemy cierpieć. (Tenzin Gjatso, XIV Dalajlama) XX wiek

ATRYBUTY PRAW CZŁOWIEKA Prawa indywidualne – ich podmiotem nie są grupy ludzi, ale pojedynczy człowiek. Prawa niezbywalne – żadna władza nie może ich nam odebrać, tak jak żadna osoba nie może zrzec się swoich praw czy zrezygnować z nich. Prawa przyrodzone – istnieją niezależnie od woli władzy czy przepisów prawa, państwo ich nie nadaje, a jedynie tworzy system ich ochrony; przysługują one każdej osobie z racji urodzenia, faktu bycia człowiekiem. Prawa powszechne - są takie same dla każdego człowieka na całym świecie. Prawa podstawowe – posiadanie tych praw daje człowiekowi możliwość rozwoju i korzystania z wszelkich innych praw. Prawa naturalne – człowiek posiada je z racji godności osobowej, człowieczeństwa, a nie z powodu czyjejś decyzji czy nadania.

PODZIAŁ PRAW CZŁOWIEKA Prawa (prawa pozytywne) – oznaczające obowiązek podjęcia przez władzę działania na rzecz jednostki (np.: prawo do sprawiedliwego sądu – zobowiązuje państwo do tworzenia systemu sądów, kształcenia sędziów czy zapewnieniu dostępu do sądu dla wszystkich osób). Jednostka ma prawo żądać przysługujących jej praw, a państwo musi zagwarantować ich realizację. Wolności (prawa negatywne) – oznaczające obowiązek powstrzymywania się władzy od działań w określonych obszarach naszego życia (np.: wolność od tortur – zakazuje jakiejkolwiek władzy używania tortur wobec jednostki).

FUNKCJE PRAW CZŁOWIEKA OCHRONA WOLNOŚCI JEDNOSTKI PRZED JEJ NARUSZENIEM PRZEZ PAŃSTWO KONIECZNOŚĆ STWORZENIA PRZEZ PAŃSTWO MOŻLIWOŚCI REALIZACJI PRAW JEDNOSTKI OCHRONA PRZEZ PAŃSTWO PRAW I WOLNOŚCI JEDNOSTKI PRZED ICH NARUSZENIAMI PRZEZ INNE OSOBY

ANTYPRAWA CZŁOWIEKA W DZIEJACH Kodeks Hammurabiego (XVIII w. p.n.e.) § 282. Jeśli niewolnik powie swemu panu: Nie jesteś moim panem, zaś pan dowiedzie mu, że jest jego niewolnikiem, jego pan utnie mu ucho. Prawo Dwunastu Tablic (lex duodecim tabularum, V w. p.n.e.) t. 4 - organizacja wewnętrzna rodziny rzymskiej (np.: ojciec nie może sprzedać syna więcej niż 3 razy). Ustawa o ochronie niemieckiej krwi i czci z 15 września 1935 r. § 1. Zawieranie małżeństw między Żydami i niemieckimi poddanymi krwi niemieckiej albo pokrewnej jest zakazane. Małżeństwa zawarte wbrew temu zakazowi są nieważne także, gdy dla obejścia niniejszego zakazu zawarte zostaną za granicą. Pierwsze rozporządzenie wykonawcze do Ustawy o obywatelstwie Rzeszy z 14 listopada 1935 r. § 4. Żyd nie może być obywatelem Rzeszy. Nie przysługują mu prawa wyborcze; nie może piastować urzędu publicznego.

PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Wielka Karta Swobód (Magna Charta Libertatum, The Great Charter) 1215 r. art. 39 - wolność osobista, zgodnie z nią król nie mógł aresztować poddanego bez wyroku sądowego, ani odebrać mu majątku

PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Habeas Corpus Act 1679 r. nietykalność osobista jednostki   decyzja o pozbawieniu wolności poddanego mogła być wydana jedynie przez sąd

PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Bill of Rights (1689 r.) wolności słowa gwarancja wyborów parlamentarnych wolność debat i postępowania w parlamencie zakaz wymierzania okrutnych kar (np. łamania kołem czy ćwiartowania)  

PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Deklaracja Niepodległości Stanów Zjednoczonych (1776 r.) opierała się na doktrynie praw natury głosiła istnienie przyrodzonych człowiekowi praw do życia, wolności i szczęścia oraz do obalenia rządów, które tych praw nie przestrzegają

PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela (1789 r.) suwerenność narodu francuskiego wolność fizyczna i duchowa (wolność słowa i wyznania) prawo własności opór przeciwko wszelkim formom ucisku równość wobec prawa i sądu nietykalność osobista równy dostęp do urzędów i stanowisk

PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Konstytucja Stanów Zjednoczonych (1787 r.) poprawki z 1789 r. (1791 r.) wolność słowa, prasy i religii (I poprawka) nienaruszalność mieszkania , mienia i korespondencji oraz nietykalność osobista (III i IV poprawka) zasada otwartego katalogu praw obywatelskich (IX i X poprawka)  

PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Poprawki do Konstytucji Stanów Zjednoczonych (XIX i XX wiek) Nie wolno w Stanach Zjednoczonych lub jakimkolwiek innym miejscu podległym ich jurysdykcji nikogo trzymać w niewoli ani zmuszać do pracy przymusowej, chyba że pod postacią kary za przestępstwo, za które sprawca został zgodnie z prawem skazany. (XIII poprawka z 1865 r. - zniesienie niewolnictwa) Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie może pozbawić ani ograniczać praw wyborczych obywateli Stanów Zjednoczonych ze względu na rasę, kolor skóry ani uprzedni stan niewoli. (XV poprawka z 1870 r. – prawo wyborcze dla Afroamerykanów i innych ras) Stany Zjednoczone ani jakikolwiek Stan nie może pozbawić ani ograniczyć praw wyborczych obywateli Stanów Zjednoczonych ze względu na płeć. (XIX poprawka z 1920 r. – prawa wyborcze dla kobiet)  

PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Konwencje genewskie (1864 – 1949) Wprowadzenie zasad humanitarnego traktowania rannych, jeńców, ochrony ludności cywilnej i personelu medycznego w czasie działań wojennych.

PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Konwencje haskie prawa humanitarne w działaniach wojennych na morzu (1899 r. - zastosowanie Konwencji genewskiej z 1864) uregulowania dotyczące opieki nad małoletnimi (1902 r.) ochrona okrętów szpitalnych (1904 r.) dotycząca ubezwłasnowolnienia i analogicznych zarządzeń opiekuńczych (1905 r.) sposób prowadzenia wojny na lądzie (1907 r.) ochrona dóbr kultury w czasie konfliktu zbrojnego (1954 r.) prawa w zakresie ochrony małoletnich, normy dotyczące kolizji praw w przedmiocie formy zarządzeń testamentowych (1961 r.)

PRAWA CZŁOWIEKA W DOKUMENTACH HISTORYCZNYCH Karta atlantycka (Atlantic Charter, 1941 r.) Prawo wszystkich narodów do posiadania własnych rządów i własnego niepodległego państwa, do rozwoju gospodarczego i życia w pokoju; zasada równości wszystkich ludów, zasada pokojowego rozstrzygania sporów międzynarodowych, wprowadzenie stałego systemu bezpieczeństwa na szerszą skalę i globalne ustanowienie trwałego pokoju.

WSPÓŁCZESNE SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA UNIWERSALNY SYSTEM NARODÓW ZJEDNOCZONYCH TRAKTATY MIĘDZYNARODOWE ONZ Karta Narodów Zjednoczonych ( 1945 r.) Powszechna Deklaracja Praw Człowieka (1948 r.) Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych (1966 r.) Międzynarodowy Pakt Praw Gospodarczych, Społecznych i Kulturalnych (1966 r.)

WSPÓŁCZESNE SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA UNIWERSALNY SYSTEM NARODÓW ZJEDNOCZONYCH KONWENCJE Konwencja o zapobieganiu i karaniu zbrodni ludobójstwa (1948 r.) Konwencja dotycząca statusu uchodźców (1951 r.) Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji rasowej (1965 r.) Konwencja o zwalczaniu i karaniu zbrodni apartheidu (1973 r.) Konwencja w sprawie likwidacji wszelkich form dyskryminacji kobiet (1979 r.) Konwencja przeciwko torturom i innemu okrutnemu, nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu lub karaniu (1984 r.) Konwencja o prawach dziecka (1989 r.) Konwencja o ochronie praw wszystkich pracowników - migrantów i członków ich rodzin (1990 r.)

WSPÓŁCZESNE SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA UNIWERSALNY SYSTEM NARODÓW ZJEDNOCZONYCH DEKLARACJE Deklaracja o przyznaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym (1960 r.) Deklaracja w sprawie wszelkich form dyskryminacji kobiet (1967 r.) Deklaracja o azylu terytorialnym (1967 r.) Deklaracja o prawie ludów do pokoju (1984 r.) Deklaracja o prawie do rozwoju (1986 r.) Deklaracja o prawach osób należących do mniejszości narodowych lub etnicznych, religijnych i językowych (1992 r.)

WSPÓŁCZESNE SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA EUROPEJSKI SYSTEM PRAW CZŁOWIEKA RADA EUROPY Europejska Konwencja o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności (1950 r.) Europejska Karta Społeczna (1961 r.) Europejska Karta Samorządu Terytorialnego (1985 r.) Europejska konwencja o zapobieganiu torturom oraz nieludzkiemu lub poniżającemu traktowaniu albo karaniu (1987 r.) Europejska Konwencja o wykonywaniu praw dzieci (1996 r.)

Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela WSPÓŁCZESNE SYSTEMY OCHRONY PRAW CZŁOWIEKA PRAWA CZŁOWIEKA W KONSTYTUCJI RP Rozdział II Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela Zasady ogólne (Art. 30 – 37) Wolności i prawa osobiste (Art. 38 – 56) Wolności i prawa polityczne (Art. 57 – 63) Wolności i prawa ekonomiczne, socjalne i kulturalne (Art. 64 – 76) Środki ochrony wolności i praw (Art. 77 – 86)

UNIWERSALNY KATALOG PRAW I WOLNOŚCI PIERWSZA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA związane z egzystencją fizyczną, m.in. prawo do życia, wolności osobistej i bezpieczeństwa związane z wolnością światopoglądu, m.in. wolność wyznania, sumienia, religii, myśli, wyrażania poglądów związane z egzystencją prawną, m.in. prawo do osobowości prawnej, ochrony prawnej w postępowaniu sądowym prawa polityczne lub obywatelskie, m.in.: prawo do demokratycznego uczestnictwa w życiu państwa obejmuje powszechne i równe prawo wyborcze, równe prawa w dostępie do urzędów publicznych, wolność zrzeszania się prawo do informacji

UNIWERSALNY KATALOG PRAW I WOLNOŚCI DRUGA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA prawa ekonomiczne, m.in. prawo do pracy prawa socjalne, m.in. prawo do świadczeń socjalnych i ubezpieczeń, w tym zdrowotnych prawa kulturalne, m.in. prawo do nauki, swoboda badań naukowych, wolność sztuki prawo do zdrowia, edukacji (nauki), pracy

UNIWERSALNY KATALOG PRAW I WOLNOŚCI TRZECIA GENERACJA PRAW CZŁOWIEKA prawo narodów do samostanowienia politycznego prawo do rozwoju, dążenia do wyrównania różnic między narodami, prawo do swobodnego wyboru drogi rozwoju prawa ludów wobec wspólnot międzynarodowych, m.in. zasada równości wszystkich ludów prawo do otrzymania pomocy od innych państw w walce o wolność, obowiązek zagwarantowania praw innych narodów do rozwoju prawo ekonomiczne narodów do własnych zasobów i bogactw naturalnych, do zachowania kultury, środowiska naturalnego prawa mniejszości narodowych i etnicznych, m.in. do zachowania własnej tożsamości, w tym swojego języka, podtrzymywania własnej tradycji, do rozwoju własnej kultury, szkolnictwa, instytucji kulturalnych prawo do pokoju, prawo do czystego środowiska naturalnego prawo do wspólnego dziedzictwa przeszłości, prawo do pomocy humanitarnej; prawo do korzystania z dorobku cywilizacyjnego  

B. Banaszak, A. Bisztyga, K. Complak, M. Jabłoński, R. Wieruszewski, K B. Banaszak, A. Bisztyga, K. Complak, M. Jabłoński, R. Wieruszewski, K. Wójtowicz, Systemy ochrony praw człowieka, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2003. B. Banaszak, A. Preisner, Prawa i wolności w Konstytucji RP, Wydawnictwo C.H. Beck, Warszawa 2001. K. Gołński, Prawa wyborcze w praktyce, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998. M. Grzymkowska, Prawa człowieka, Wydawnictwa Studio Sto, Warszawa 2006. J. Hołda, Z. Hołda, D. Ostrowska, J. A. Rybczyńska, Prawa człowieka. Zarys wykładu, Kantor Wydawniczy Zakamycze, Kraków 2004. M. Jabłoński, Sylwia Jarosz-Żukowska, Prawa człowieka i systemy ich ochrony, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005. M. Król, Słownik demokracji, Warszawa 1999. R. Kuźniar, Prawa człowieka. Prawo, instytucje, stosunki międzynarodowe, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR, Warszawa 2004. LITERATURA

LITERATURA E. Latoszek, M. Proczek, Organizacje międzynarodowe. Założenia, cele, działalność, Warszawa 2001.   K. Motyka, Prawa człowieka. Wprowadzenie. Wybór źródeł, Serba, Lublin 2004.  Nowicki M.A., Wokół Konwencji Europejskiej. Krótki komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Zakamycze 2002. Ochrona praw osób należących do mniejszości narodowych, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1995 . M. Piechowiak, Filozofia praw człowieka, Lublin 1999. Prawa człowieka a policja. Problemy teorii i praktyki, red. A. Rzepliński, Legionowo 1994. Prawa osób niepełnosprawnych. Teoria, praktyka, niezbędne działania, Biuro RzecznikaPraw Obywatelskich, Warszawa 2002. A. Redelbach, Sądy a ochrona praw człowieka, Toruń 1999.

LITERATURA Równość praw kobiet i mężczyzn. Ustawodawstwo Unii Europejskiej i Rady Europy. Orzecznictwo Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Teksty i komentarze, Centrum Praw Kobiet, Warszawa 2001. J. Rydzykowski, Słownik Organizacji Narodów Zjednoczonych, Warszawa 2000.   Szkoła Praw Człowieka. Tekst wykładów, Helsińska Fundacja Praw Człowieka, Warszawa 1998.

PRAWA CZŁOWIEKA W INTERNECIE www.unic.un.org.pl/prawa_czlowieka - Ośrodek Informacji ONZ w Warszawie www.amnesty.org.pl - Amnesty International www.brpo.gov.pl – Rzecznik Praw Obywatelskich www.hfhrpol.waw.pl - Helsińska Fundacja Praw Człowieka www.coe.org.pl – Biuro Informacji Rady Europy www.brpd.gov.pl – Rzecznik Praw Dziecka http://europa.eu/pol/rights/index_pl.htm - prawa człowieka w Unii Europejskiej www.opc.uj.edu.pl - Ośrodek Praw Człowieka Uniwersytetu Jagiellońskiego www.prawaczlowieka.edu.pl www.prawaczlowieka.net www.unicef.org.pl