Trzeci sektor i jego ograniczenia Dr Ryszard Szarfenberg Uniwersytet Warszawski Instytut Polityki Społecznej www.ips.uw.edu.pl/rszarf/

Ograniczony punkt widzenia Trzeci sektor tak jak pozostałe ma silne i słabe strony Tematem prezentacji będą jednak głównie jego słabe strony Dlaczego? Zamówienie jednej ze stron w debacie nad nową ustawą o pomocy społecznej

Koncepcja podziału na sektory Cztery sektory Rynkowy Publiczny (administracja publiczna) Pozarządowy (trzeci, społeczny, obywatelski) Nieformalny Odpowiada za całość władza Centralna Regionalna Lokalna

Kontekst 1: krytyka rynku Utopia samoregulującego się rynku jest antyspołeczna i antygospodarcza (Karl Polanyi) Teoria niesprawności rynku (dobra publiczne, efekty zewnętrzne, monopolizacja, asymetria informacji) Odpowiedź Tworzenie rynków, ochrona rynku, rynek regulowany, interwencja państwa – rynek osadzony w społeczeństwie, a nie odwrotnie Utopia etatystyczna

Kontekst 2: krytyka państwa Utopia etatystyczna jest antyspołeczna i antygospodarcza (krytyka niedemokratycznych systemów etatystycznych, krytyka państwa opiekuńczego – Buchanan, AFDC) Teoria niesprawności państwa (wady demokracji reprezentatywnej, biurokratyzacja, duże koszty, niska jakość) Odpowiedź Mniej państwa, więcej rynku - deregulacja, prywatyzacja, liberalizacja Nowy sposób zorganizowania państwa, czyli więcej rynku w państwie – NPM, więcej społeczeństwa w państwie – demokratyzacja

Kontekst 3: trendy globalne Globalizacja i hipoteza zanikania państw narodowych Serwicyzacja gospodarki (ruch robotniczy schodzi ze sceny) Sekularyzacja (dobroczynność wyznaniowa w odwrocie) Prawa człowieka (pod coraz cięższym ostrzałem coraz większych autorytetów) Osłabienie instytucji rodziny

Utopia obywatelska Idealizacja sektora obywatelskiego (Peter F. Drucker, Michael Walzer i polskie przykłady) Hipoteza: mniej państwa to więcej rynku i społeczeństwa (Francis Fukuyama) Empiryczna falsyfikacja tej hipotezy (Szwecja, badania zespołu Salamona w 24 krajach) Polityka: sektor społeczny to rozwiązanie nowej kwestii społecznej (nowe ubóstwo, nowe nierówności, wykluczenie społeczne) W Polsce: zakwestionowanie formuły „pomoc społeczna to instytucja polityki społecznej państwa”

Trzeci sektor, czyli co? Różnorodność organizacji pod względem formy, sposobu działania, jak i dziedziny, celów Propozycja definicyjna Kryteria zespołu Salamona Zorganizowanie Pozarządowość Samorządność Niedystrybuowanie zysków Dobrowolność Korzyści płynące ze statusu NGO i jego niejasności (arbitralność decyzji i błędy z tym związane) Obywatelskość sektora trzeciego jako cecha definicyjna? Rynek a trzeci sektor – domniemana różnica?

Teoria niesprawności trzeciego sektora (I) Wielka piątka Salamona Partykularyzm (wykluczanie, nierówności) Paternalizm (przywileje, zależność, wyzysk) Nadmierna amatorszczyzna lub profesjonalizacja (nieskuteczność i nadmierna specjalizacja) Niedostateczne fundusze (problem gapowicza, brak środków tam gdzie ich najbardziej potrzeba, konkurencja) Luka odpowiedzialności (skandal Aramony i inne)

Skandale w trzecim sektorze, czyli co wynika z luki odpowiedzialności Defraudacje Przywłaszczenia Poboczna działalność biznesowa Oszustwa Unikanie podatków Niewłaściwe użycie funduszy Łapówkarstwo Strata funduszy w wyniku błędnych inwestycji Fałszerstwa Znikające donacje Zmowy złodziejskie Pranie brudnych pieniędzy Konflikty interesów Błędy w księgowaniu Molestowanie seksualne

Przyczyny skandali Niesprawność nadzoru Niewłaściwa delegacja władzy Zaniedbanie majątku Niezdolność do zadania właściwych pytań Brak zmiany członków zarządu Brak nadzoru nad dyrektorami Niemożność wdrożenia kontroli wewnętrznej Brak systemu zapobiegającego nadużyciom władzy Izolacja członków zarządu od pracowników i klientów

Wnioski ze skandali „Ekscesy i nieprawości związane z prywatnym przedsiębiorstwem i rządem są tradycyjnym i bardzo płodnym obszarem działalności dla prasy. Jednak w przypadku trzeciego sektora zaufanie publiczne jest zasadniczym elementem. Gdy zostanie ono narażone koszty dla pozycji, reputacji i funduszy mogą być znaczące” Polski kontekst: „nie utrwaliło się jeszcze nawet samo pojęcie odpowiedzialności organizacji pozarządowych przed opinią publiczną (accountablity to the public)”

Teoria niesprawności trzeciego sektora (II) „Rządzić inaczej”, czyli perspektywa NPM Słabe strony sektora trzeciego na tle innych sektorów Zadania, z których nie wywiązuje się najlepiej sektor trzeci na tle innych sektorów

Silnymi stronami sektora społecznego nie są stabilność, zdolność do zajmowania się sprawami poza główną misją, uodpornienie na protekcję (szczególna słabość), zdolność dostosowywania się do szybko zmieniających się warunków, zdolność do innowacyjności, skłonność do powielania, skłonność do wycofywania się z działalności przestarzałej lub nieudanej, gotowość do podejmowania ryzyka, zdolność tworzenia kapitału (szczególna słabość), wiedza profesjonalna, zdolność do gromadzenia oszczędności uwarunkowanych wzrostem skali działalności (szczególna słabość)

Zadania, z których trzeci sektor nie wywiązuje się najlepiej Kierowanie strategią działania Regulacje prawne Zapobieganie dyskryminacji Zadania ekonomiczne Zadania inwestycyjne Wypracowywanie zysków (szczególnie nieskuteczny) Pobudzanie samowystarczalności

Trzy wyjątkowe zadania? Domniemanie skuteczności sektora społecznego Przestrzeganie zasady równości Zapobieganie wyzyskowi Umacnianie spójności społeczeństwa Wątpliwości Partykularyzm Paternalizm

Wnioski Komu służy, a komu nie służy idealizowanie trzeciego sektora? Konieczność kontroli publicznej nad trzecim sektorem korzystającym ze środków publicznych Zrównoważone podejście do silnych i słabych stron wszystkich sektorów, czyli wykorzystanie tych pierwszych i rekompensowanie tych drugich

Wątki do dyskusji Czy transparentność wystarczy, jako remedium na słabości trzeciego sektora? Czy różnica między sektorem rynkowym i społecznym nie jest mniejsza niż to się nam na ogół wydaje? Dialog trójstronny a dialog czterostronny, czy reprezentatywna demokracja zostanie zastąpiona demokracją deliberatywną?