TWIERDZA KRAKÓW 12.04.1850

CYTADELA - dzieło obronne niewielkich rozmiarów zlokalizowane obok lub wewnątrz wielkiej twierdzy, stanowiące jej rdzeń oraz główny i ostateczny punkt oporu. Zazwyczaj mieściła się tam bojowa siedziba dowództwa twierdzy, ponadto z reguły więzienie.

FORT - zespół elementów bojowych rozmieszczonych na stałe w terenie, zabezpieczonych elementami fortyfikacyjnymi o zamkniętym narysie. To dzieło obronne, stanowiące część twierdzy, przystosowane do samodzielnej obrony okrężnej, z reguły w powiązaniu z sąsiednimi umocnieniami. Forty mogą być stałe lub polowe.

WIEŻA MAKSYMILIAŃSKA - wieża artyleryjska stosowana w połowie XIX w. Stanowi samodzielne dzieło obronne (jako element twierdzy) umocnione fosą i wałem. Przystosowana do obrony okrężnej, dostępna przez most zwodzony. Kondygnacja najwyższa była z reguły wyposażona w nasyp ziemny przeznaczony dla stanowiska artylerii dalekiego zasięgu, kondygnacje niższe - do obrony bliskiej. Wyposażona zwykle w wewnętrzny dziedziniec. Jej pierwowzorem była tzw. wieża Montalemberta.

BASTION - ziemny lub murowany element fortyfikacji, założony na planie pięcioboku, związany z ciągiem murów lub umocnień tzw. szyją i stykami boków (barków), a wysunięty ku przedpolu dwoma bokami czoła. Przystosowany do ogniowej obrony przyległych odcinków murów (kurtyn), przedpola i sąsiednich bastionów. KAPONIERA - element obronny przeznaczony do obrony wnętrza fosy, o wysokości nie przekraczającej przeciwstoku. Jest to wyodrębniona, niska, skazamatowana budowla, w formie wtopionej w stok lub przeciwstok fosy, bądź w postaci szyi, łączącej stok z dziełem zewnętrznym.Występuje w różnych postaciach: pojedyncza lub podwójna, wewnętrzna lub zewnętrzna, barkowa bądź szyjowa; w fortach reditowych i artyleryjskich częsta w postaci tzw. ''kocich uszu''. KLESZCZE - element obronny składający się z dwóch ramion stykających się pod kątem rozwartym, zwróconym w kierunku przedpola. REDITA - murowana budowla z działobitniami, stanowiąca ośrodek fortu zwanego reditowym.

Kawerny są to zespoły sztucznych grot i korytarzy, zazwyczaj kutych w skale wapiennej. Jedne z nich tworzyły bierne zaplecze schronowe za trzecim pierścieniem , niektóre natomiast stanowiły zaplecze schronowe polowych pozycji obronnych w linii fortów lub przed nimi, bezpośrednio połączone okopami. Służyły one także jako magazyny żywności i amunicji. Największe skupisko kawern położone jest w południowo - zachodniej części miasta. Związane jest to z występowaniem na tym terenie skał wapiennych. Umożliwiało to tworzenie bezpiecznych schronów o ścianach wielometrowej grubości, chroniące przed ówczesnymi pociskami artyleryjskimi. Przy budowie używano materiałów wybuchowych, umieszczanych w drążonych otworach o średnicy ok. 3cm i długości kilkudziesięciu centymetrów. Kawerny posiadały zazwyczaj kilka otworów wejściowych, z reguły obmurowanych wraz z początkowym odcinkiem korytarza. .

Twierdza Kraków to 3 pierścienie umocnień : zewnętrzna linia obrony : dalekie przedmieścia – dziesiątki umocnień w tym 12 potężnych pancerno-artyleryjskich fortów środkowa linia : 176 strategicznych obiektów bronionych przez 12 tys. żołnierzy rdzeń – Cytadela ,Wawel

Wawel - cytadela twierdzy Fort 2 Ko?ciuszko - al. Waszyngtona I . OBSZAR WAROWNY Wawel - cytadela twierdzy Fort 2 Ko?ciuszko - al. Waszyngtona Zespół fortu 2 Ko?ciuszko Bastion III Kleparz - ul. Kamienna 2/4 Prochownia bastionu VI - ul.Kotlarska 34 Szaniec FS-3 - ul. Hofmana Fort N-1 Zwierzyniec – ul. Malczewskiego - Fort N-4 -Cichy Kącik - ul. Piastowska/Mydlnicka - relikty Fort 7 Bronowice - ul.Rydla Fort N-8 Łobzów - ul.Czyżewskiego/Radzikowskiego - Fort N-10 Prądnik Biały - ul.Wybickiego 5 - Fort 12(IVa) Luneta Warszawska -ul.Kamienna 16 Fort 15 Pszorna - al.Jana Pawła II - relikty Szaniec FS-16 - ul.Półkole - relikty Fort 17 Luneta Grzegórzecka - ul.Wandy - relikty

BASTION KLEPARZ 1860-66 - standardowy fort reditowy z wałem ziemnym o stoku omurowanym cegłą

LUNETA WARSZAWSKA

FORT KOŚCIUSZKO

1. fort nr 31 – Św. Benedykt 2. fort nr 31. fort nr 31 – Św. Benedykt 2. fort nr 33 - Krakus3 - Krakus II. OBSZAR WAROWNY fort nr 31 – Benedykt fort nr 33 - Krakus

Fort Krakus 1854-57 - wyburzony ok.1954 pierwotnie fort cytadelowy, poligonalny, o narysie ośmiobocznym nieregularnym, ze starszym kopcem Kraka w centrum założenia, z fosą klasyczną w części kutą w skale, wałem ziemnym omurowanym -ceglano-ziemny.

Fort Benedykt - ( 1853-56 ) fort wieżowy. Zachowany obiekt przyczółka podgórskiego Zbudowany w oparciu o formułę wieży artyleryjskiej na rzucie 16-bocznym z kolistym centralnym dziedzińcem, dwukondygnacyjna z tarasem (na którym loch moździerzowy), ceglana (na tarasie wał ziemny), wnętrza sklepione. Zachowane m.in. wrota drewniane ze strzelnicami oraz most zwodzony w sieni wieży . Przy wieży prochownia podziemna, FORT BENEDYKT

fort nr 34 – Bielany -Krepak fort nr 38 – Skała fort nr 39 – Olszanica III.OBSZAR WAROWNY fort nr 34 – Bielany -Krepak fort nr 38 – Skała fort nr 39 – Olszanica jg

Fort 34 “BIELANY”1908-1912 powstał jako ostatni z fortów – fort pancerny. Od czoła wał ziemny z fosą, w centrum wyłamany dla zapewnienia obrony skrzydłowej (tu w linii drogi wałowej , a za wałem lekka kopuła pancerna

Fort nr 38 “ŚMIERDZACA SKAŁA” 1884-86: dzieło główne pierścienia- fort pancerny. wg projektu Salis Soglio- był wyposażony w wieże Gursona uzbrojoną w dwie haubice kaliber 120 mm

Fort nr 39 “OLSZANICA” 1884-1885 – nietypowy fort obrony bliskiej. ( fort półstały) 1910 kompleksowo przebudowany na stały fort obrony bliskiej Zachowane drzwi i okiennice pancerne, kraty okienne. OLSZANICA

IV. OBSZAR WAROWNY * fort nr 41 Bronowice Małe * fort nr 41a Mydlniki * fort nr 43 Pasternik * fort nr 44 Tonie * fort nr 44a Pękowice

Fort nr 41a “MYDLNIKI” - 1895-96 standardowy fort obrony bliskiej. Bronił odcinka doliny Rudawy od północy. Współpracował z leżącym po drugiej stronie rzeki Rudawy fortem 39 Olszanica .Położony na wyniosłym wzgórzu .

Fort nr 43 “PASTERNIK”1881-84. – wczesny jednowałowy fort artyleryjski Fort nr 43 “PASTERNIK”1881-84. – wczesny jednowałowy fort artyleryjski. Znajdował się na wzgórzu Wróżebna Góra (269 mn.p.m.) jeden z pierwszych austriackich fortów artyleryjskich. Zachowane m.in. główne wrota pancerne w bramie koszar, barierki żelazne na krawędzi schronu głównego i przyległych pochylniach. Posiadał m.in. 2 ciężkie możdzierze pozycyjne oraz baterie artyleryjską

Fort nr 44 “TONIE” –1879 jako szaniec ziemny a 1883-85 przebudowany na fort artyleryjski opancerzony o funkcji dalekiej i bliskiej obrony, Zadaniem była ochrona pół - zach. narożnika zewnętrznego TK oraz traktu olkuskiego. Zachowane. jedyne 2 pancerne wieże wysuwalno-obrotowe w Europie środkowej –typu Senkpanzer M.2 ( podobne znajdują się w Verdun i Kopenchadze. – wielka rzadkość. jedyna austriacka kopuła pancerna na pn. od Włoch).

Fort pancerny nr 44a “PĘKOWICE”– 1895-97 standardowy międzypolowy fort pancerny obrony bliskiej wg koncepcji E. Gołogórskiego; uszkodzony. Zadaniem była obrona prawego skrzydła głównego Fortu 44 Tonie oraz wspomaganie osłony doliny Prądnika i Garlinki.

V. OBSZAR WAROWNY fort nr 45 "Marszowiec"- (Zielonki fort nr 45a Bibice fort nr 47 Łysa Góra fort nr 47a Węgrzce fort nr 47b Sudoł fort nr 48 Batowice fort nr 48a Mistrzejowice

Fort nr 45 "Marszowiec"-(Zielonki ) 1883-85 dzieło główne pierścienia) – standardowy jednowałowy fort artyleryjski. Wał artyleryjski przeznaczony dla trzech baterii artylerii ciężkiej fortecznej , w środku których znajdują się schrony pogotowia. Schrony wykonane w całości z betonu fortecznego obsypane całkowicie wałem ziemnym.. Wał artyleryjski osiąga grubość do 8 m

Fort nr 45a “BIBICE”: 1895-97) – standardowy międzypolowy fort pancerny obrony bliskiej wg koncepcji E. Gołogórskiego; uszkodzony. Miał bronić doliny Bibiczanki .

Fort nr 47a “WĘGRZCE” - 1892-1895. pancerny fort uniwersalny Zabezpieczał północną stronę – trakt warszawski. Obiekt o wyjątkowej wartości m.in. ze względu na komplet zachowanych elementów pancernych (wieże-lawety pancerne 2 armat 8 cm PK M. 94, 4 moździerzy 15 cm PM M. 80, 2 haubic 15 cm PH M. 94, 4 wieże obserwacyjne, oraz tarcze pancerne dział Konstrukcja ziemno-betonowa. W Ę G R Z C E

Fort 48 “BATOWICE”– ok. 1883-85 artyleryjski fort jednowałowy-jeden z mniejszych fortów Wał ziemny ze schronami,z fosą suchą, z trzema kaponierami: ; wnętrza sklepione, w fosie czytelne fundamenty muru Carnota. W centrum schron główny, betonowy z wzmocnieniami stalobetonowymi, z płaszczem ziemnym od czoła, boków i od góry Posiadał 3 baterie artyleryjskie

Fort 48a “Mistrzejowice – ok Fort 48a “Mistrzejowice – ok. 1895-1897projekt Emila Gołogórskiego fort artyleryjski dla obrony doliny Dłubni .Posiadał 4 stalowe wież pancerne M.94 z armatami 80 mm

VI. OBSZAR WAROWNY : * fort nr 49 - Krzesławice * fort nr 49a -Dłubnia * fort nr 49L -Grębałów * fort nr 491/2 – Mogiła

Fort 49 “KRZESŁAWICE” - 1881-85 artyleryjski, jednowałowy, standardowy Główne zadanie –obrona traktu Sandomierskiego Wał zniwelowany, schrony w poprzecznicach na ogół wtórnie zabudowane, fosa klasyczna, częściowo zasypana wraz z trzema kaponierami (w tym podwójną ) W centrum schron główny (betonowy, z wzmocnieniem stalobetonem) Szaniec 1878-79, następnie fort stały, niedokończona modernizacja przed 1914. Miejsce kaźni w czasie II wojny światowej,

Fort 49a “DŁUBNIA”1892-1896 : dzieło główne pierścienia - pancerny fort uniwersalny Znajduje się wysoko na wzniesieniu nad doliną Dłubni. ,której miał bronić . Konstrukcja ziemno-betonowa. W centrum ziemny masyw, obwiedziony suchą fosą omurowaną od czoła i skrzydeł, blok kazamatowy, trzykondygnacyjny, z pozycjami piechoty i wież pancernych na stropodachu. W listopadzie 1914-ostrzeliwał oddziały rosyjskie. W 1930 r – umieszczono najsilniejsza w tej cześci kraju stacje nasłuchu radiostacji niemieckich.

Fort 49 1/4 “GRĘBAŁÓW” - . 1897-99 pancerny fort obrony bliskiej, Proj. Maurycy von Brunner jr. Ziemny wał obwodowy. W linii wału od czoła blok koszarowo-schronowy, przełamany na prawym skrzydle, dwukondygnacyjny (kamienno-ceglano-stalobetonowy); na stropodachu pozycje piechoty, centralnie pozycja pancernej wieży obserwacyjnej, Na skrzydłach pozycje wież pancernych (4 wieże 80 mm. armat PK M. 94).

Fort 49 1/2 a “MOGIŁA” –1895-1896 standardowy międzypolowy fort obrony bliskiej.

VII OBSZAR WAROWNY VII B *Fort 50 - “Prokocim „ *Fort 51 - “Rajsko” VII A. * Polowa pozycja wysunięta "Kaim".

Fort 50 “PROKOCIM z lat 1874-87.” : dzieło główne pierścienia - standardowy jednowałowy fort artyleryjski. Wał ziemny z poprzecznicami ze schronami. Zbudowany na wzgórzu nad ul. Wielicką do obrony traktu lwowskiego i linii kolejowej . Załogę stanowiło 619 żołnierzy a główne uzbrojenie to 18 dział i 2 karabiny maszynowe Brał czynny udział w obronie przed wojskami rosyjskimi w listopadzie i grudniu 1914 r

Fort 51 “Rajsko”: 1874 ,przebudowany 1884 dzieło główne pierścienia) - standardowy jednowałowy fort artyleryjski - jeden z pierwszych stałych betonowych fortów artyleryjskich.  Położony na strategicznym wzgórzu 351 m. Nie posiada ani fosy, ani bastionierki. Był jednym z największych fortów swojej klasy w całej monarchi habsburskiej. I jako jeden z pierwszych wybudowany zastał z zastosowaniem na wielką skalę betonu . Zajmuje obszar ok. 2600 m3 ( 320 x 115 m) Fort był kilkukrotnie modernizowany..

VIII OBSZAR WAROWNY * fort nr 52 Borek * fort nr 52a Jugowice * fort nr 53 Bodzanów * fort nr 53 a Winnica

Ford Borek 1883-1886 – dwuwałowy fort atyleryjski miał bronić traktu wiedeńskiego ( Zakopianka) oraz wzniesienia Kobierzyna Zachowały sie 2 opancerzone kopuły obserwacyjne. Wał artyleryjski posiada schrony z windami amonicyjnymi. Fort posiada 3 kaponiery :2 barkowe i czołową .

Ford Skotniki 1897-1898 2 małe forty pancerne bronił podobnie jak i Sidzina dostępu do Krakowa od strony Skawiny i Tyńca Posiada dwie wieże artyleryjskie M.94

KOSZARY

Koszary Cesarza Franciszka Józefa , ul.Rajska Koszary Arcyksięcia Rudolfa

Koszary Obrony Cywilnej, ul.Siemirdzkiego Koszary na Groblach

KASYNO OFICERSKIE